Vous êtes sur la page 1sur 494

litvrgica

ecclesiae
Monvmenta

Leclercq
Henri
Church,
Catholic
I* h
1#T -7 \

г

' ¿г-".

V
3 V
/70
MONVMENTA
ECCLESIAE

LITVRGICA
VOLVMEN QVINTVM

LE
LIBER ORDINVM

PARISIIS
PROSTAT APVD F1RMIN-DIDOT
INSTITVTI FRANCIAE TYPOGRAPHOS

MDCDIV
ж10.г


QuxuZ*^^ diL~ ^ ' L^-^'/V

MONVMENTA
ECCLESIAE

LITVRGICA
EDIDERVNT ET CVRAVERVNT
FERDINANDVS CABROL

HENRICVS LECLERCQ

PRESBYTERI ET MONACHI BENEDICTINI


CONGREGATIONS GALLICAE

VOLVMEN QVINTVM
LE
LIBER ORDINVM
EN USAGE

DANS L'EGLISE WISIGOTHIQUE ET MOZARABE


D'ESPAGNE

DU CINQUIÈME AU ONZIÈME SIÈCLE

PUBLIÉ POUR LA PREMIÈRE FOIS


AVEC UNE INTRODUCTION, DES NOTES, UNE ÉTUDE SUR NEUF CALENDRIERS MOZARABES, ETC.

PAR

,'X
D. MARIUS FÉROTIN
BÉNÉDICTIN DE FARNBOROUGH
t\0
\

Qf*

A /1 <
' ' l .-

PARIS
LIBRAIRIE DE FIRMIN-DIDOT ET G1
IMPRIMEURS DE L'INSTITUT

1904
DÉDIE

SA MAJESTÉ LA REINE

MARIE-CHRISTINE
DESPAGNE
SOMMAIRE DU VOLUME

Pages.

1. Avant-Propos ix
2. Introduction xi
3. Table des matières du Liber Ordinum xxxix
4. Texte et Notes '. \
5. Appendices.
I. Étude sur neuf calendriers mozarabes 450
II. Le sacre des Rois de Tolède 498
III. La dédicace des églises 30(i
IV. L'annonce des fêtes 51(>
V. Un Horologium mozarabe 530
VI. Doxologies diverses 534
VII. Additions 342
<». Index.
I. Index biblique 551
IL Index philologique 359
III. Index alphabétique des formules 579
IV. Index général 751
AYANT-PROPOS

On trouvera dans ce volume le Liber Ordinum, c'est-à-dire le rituel en usage dans l'Église
d'Espagne avant la conquête musulmane de 712 et qui ne fut abandonné que dans les dernières
années du onzième siècle. Depuis longtemps, les érudits, les liturgistes surtout, considéraient
comme à jamais perdue cette partie si importante de l'ancien rite mozarabe. Un silence de plus de
huit siècles et des recherches en vain renouvelées depuis près de deux cents ans semblaient leur
donner définitivement raison. J'ai été assez heureux pour retrouver enfin deux manuscrits en ca
ractères wisigothiques de ce rituel : l'un à Madrid dans la bibliothèque de l'Académie d'Histoire,
l'autre à Silos, bourgade située dans un coin peu accessible de la Vieille Castille. Vers le milieu du
onzième siècle, alors que l'existence du rite mozarabe était menacée, quatre manuscrits, choisis
entre tous par les évêques d'Espagne et renfermant, dans leur type le plus parfait, les formules
principales de l'antique liturgie nationale, furent présentés à Rome et approuvés par le pape
Alexandre II. Le premier était le Liber Ordinum, le second le Liber Orationum, le troisième le Li
ber Missalis, le quatrième le Liber Antiphonarum. Dans ses Prolégomènes aux œuvres de saint
Isidore (t. II, p. 134), le très docte Arévalo écrivait, vers 1795, au sujet de ces quatre livres : « Vti-
nam quatuor illi codices alicubi inueniri possent! » Ses vœux sont enfin en partie réalisés. C'est en
effet le premier de ces manuscrits, l'original lui-même soumis à l'examen personnel du pape, que
je crois avoir découvert et qui forme la base de la présente publication. Le lecteur qui prendra la
peine de parcourir l'introduction placée en tète de ce volume, ne trouvera pas, j'en ai la confiance,
cette prétention exagérée. — On ne saurait compter sur une pareille bonne fortune pour les trois
autres manuscrits. Leur perte heureusement n'est pas irréparable. Bianchini a publié en 1741 le
Libellus Orationum (recueil des oraisons de l'office du matin et du soir), d'après un manuscrit
beaucoup plus ancien que celui dont il est question ci-dessus. Le Liber Missalis (apparemment un
Sacramentaire) se retrouve, du moins dans son ensemble, dans le Missale mixtum publié en 1502
par Ximénès. Sans doute, des changements, des additions et des suppressions le défigurent trop
souvent; mais il ne serait pas trop malaisé, grâce aux manuscrits connus, к ceux de Tolède sur
tout, de le ramener à si pureté première. Quant au Liber Antiphonarum ou recueil des an
tiennes de la messe et de l'office, j'espère pouvoir le publier quelque jour.
Il est un autre livre que l'épiscopat espagnol n'avait pas besoin de soumettre à l'approbation
de l'Église romaine. C'est le Liber Comicus, qui renferme les passages de la Bible dont la lecture
se faisait à haute voix pendant la première partie de la messe. Dom Germain Morin en a donné ré
cemment une bonne édition, d'après un texte du onzième siècle.
LIIIEU OUDINVM. .«
x AVANT-PROPOS.
Plusieurs essais furent faits au cours du xvin" siècle pour publier, d'après les manuscrits, une
édition critique de tous les livres de la liturgie primitive de l'Église d'Espagne. Âzevedo en 1748,
Assemani en 1749, Burriel en 1754, les Bénédictins espagnols en 1772, quelques autres encore se
laissèrent tenler par l'entreprise. Plusieurs firent de superbes promesses, lancèrent même dans le
public de beaux programmes de leurs futurs travaux. Commissionné par l'Académie royale
d'Histoire, le docte Villanueva reprit en 1802 l'œuvre diplomatico-liturgique de Burriel. De leur
côté, les Bénédictins renouvelèrent leur projet dans leur chapitre général de 1828. Il faut par
malheur répéter, à propos de ces diverses tentatives, ce que Zacearía dit assez plaisamment de la
plus hardie de toutes, celle d'Azevedo : « Sed heu ! insignis isthaec collectio magno Liturgicae rei
detrimento librorum promissorum indicem tantummodo augebit1 ».

1. Sur tous ces projets de publication de la liturgie sus originales góticos prout iacent, para que puedan im
wisigothique, on peut consulter les ouvrages suivants : primirse á la letra, como lo hizo Mabillon con la Litur
Pour Azevedo et Assemani, Zaccaria, Bibliotheea Ri- gia gallicana, Muratori con la Liturgia romana, y ahora
tualis, t. I, p. 2-7; cf. P. L., t. LXXXI, col. 254; pour proyectan los Assemanis hacer con todas. Pero de
Burriel, Arévalo, Sancti hidori opera, omnia, t. I, lasnaestras cómo, si yo no lo hago primero? » (Navar-
p. 309-326 (lettre de Burriel lui-même), dans P. /.., RETE, Colección de documentos inéditos para la histo
t LXXXI, col. 242-256; La Fvente, Historia eclesiástica ria de España, t. XIII, p. 234). Sur ce qui nous reste
de España, t. VI, p. 162; pour Ibarreta et les Bénédic de ces copies, aujourd'hui à la Biblioteca nacional de
tins espagnols, Férotin, Histoire de l'abbaye de Silos, Madrid, voy. ibid., p. 342-344. En somme, le Père Bur
p. 248-249; pour Villanueva, cet écrivain lui-même, riel, qui était si bien préparé pour nous donner une
dans son Viaye literario à las Iglesias de España, t. I, excellente édition des manuscrits de Tolède, mourut
Prólogo [p. 7 non numérotée]. — Dans une lettre de sans avoir rien publié. La disgrâce de son confrère le
Burriel, datée de 1752, on lit : с Entretanto se van co célèbre Père Rávago, confesseur du roi, en fut la prin
piando á la letra los misalrs y breviarios muzárabes de cipale cause.
INTRODUCTION

CHAPITRE PREMIER

Quelques notions générales sur le rite mozarabe.

I. La Liturgie wisigothique ou mozarabe. — II. Le Missel et le Bréviaire. — III. Le Rituel mozarabe.

CHAPITRE SECOND

Le Liber Ordinum wisigothique de l'Église d'Espagne au septième siècle.


I. Le manuscrit de Silos : Io Son histoire. 2° Les sources du texte. 3U Son contenu et son importance. — IF. Le
manuscrit de Madrid. — III. Le manuscrit de l'année 1039. — IV. Le Rituale anliquissimum.

CHAPITRE TROISIÈME

Étude sur quelques calendriers mozarabes.

CHAPITRE PREMIER

Quelques notions générales sur le rite mozarabe.

LA LITURGIE WISIGOTHIQUE OU MOZARABE.

La liturgie wisigothique ou mozarabe est l'ensemble des formules et des rites en usage dans
l'Église d'Espagne, depuis la conversion de ce pays au christianisme jusqu'au onzième siècle,
époque où, sous l'influence de la papauté et avec le concours des Rénédictins français de Cluny,
fut introduite la liturgie romaine proprement dite '.

1. Je me sers intentionnellement de cette expres complexe, qui ne saurait être tranchée (si tant est
sion, pour ne pas paraître trancher à la légère le pro qu'elle le soit quelque jour) qu'après de très longues
blème des origines de la liturgie wisigothique et en faire études, ne sera pas traitée ici. Elle demanderait pour
une chose totalement diflérente de la liturgie romaine être résolue une compétence très spéciale qni me fait
des premiers siècles, dont les livres peuvent être con manifestement défaut. Tout au plus est-il permis de
sidérés comme perdus sans retour. Cette question très faire dès aujourd'hui quelques prudentes hypothèses.
хм INTRODUCTION.
On donne d'ordinaire à cette liturgie le nom de mozarabe, en raison de l'usage qu'en ont fait
les Mozarabes (mieux : Mostarabes ou Arabisants), c'est-à-dire les chrétiens qui vécurent sous la
domination des Arabes, après la chute de l'Espagne chrétienne dans les premières années du
huitième siècle. Bien que j'emploie souvent cette expression au cours de ce volume, je lui préfère
cependant celle de wisigothique. C'est en elfet sous la monarchie des Wisigoths, particulière
ment au sixième et au septième siècle, qu'elle se développe, se complète et arrive à l'état où nous
la retrouvons dans les manuscrits parvenus jusqu'à nous '. Il ne parait pas douteux, toutefois, que
l'ensemble des formules de cette liturgie ne soit bien antérieur à cette date. Une opinion rela
tivement récente a voulu voir dans saint Léandre et saint Isidore les auteurs de l'office wisigo
thique. Personne aujourd'hui n'oserait soutenir une semblable théorie, quoique ces deux grands
docteurs aient contribué pour leur part, saint Léandre surtout, à l'enrichir de mélodies et de
formules nouvelles.
Je n'ai pas l'intention de disserter ici sur l'origine du rite wisigothique. Ce travail, déjà bien
avancé par les recherches de Florez et de Lesley, sera peut-être repris quelque jour et poussé plus
à fond, grâce aux textes nouveaux et à une étude plus attentive des sources manuscrites. Le mo
ment n'est pas encore venu. Mais je crois pouvoir affirmer dès aujourd'hui que dans son ensemble
la liturgie wisigothique n'est pas d'origine orientale. C'est une liturgie d'Occident, dont le
cadre général et de nombreux rites ont été importés d'Italie, vraisemblablement de Rome, par
les premiers prédicateurs de l'Évangile en Espagne. Le reste, c'est-à-dire le choix des lectures,
les formules des prières, les mélodies, est l'œuvre des évoques, des docteurs, des lettrés et des
mélodes de la Péninsule : œuvre à laquelle il faut ajouter, d'après toute apparence, quelques em
prunts aux liturgies des Églises voisines de l'Afrique et des Caules.
On a beaucoup loué la richesse et la splendeur des formules de l'antique liturgie espagnole.
Celles qui font l'objet de la présente publication ne peuvent que confirmer un pareil jugement.
Ce qu'on ne saurait y trouver, c'est une seule ligne, un simple mot qui justifie l'accusation d'hé
résie portée contre elle par des personnages qui ne la connaissaient que très imparfaitement,
parfois sur le témoignage intéressé, plus que suspect, d'un hétérodoxe comme l'évêque Élipand
de Tolède. Ce prélat, il n'est pas Irop téméraire de le croire, s'appuyait pour soutenir des erreurs
sur des textes de sa composition et qui disparurent avec lui. 11 ne m'a pas été possible d'en re
trouver la trace dans les nombreux manuscrits que j'ai étudiés à Tolède, à Madrid et ailleurs.

Disons maintenant quelques mots du Missel et du Bréviaire wisigothiques, avant d'aborder le


Rituel, objet particulier de ce travail.

II

LE MISSEL ET LE BRÉVIAIRE.

Il en est de la liturgie wisigothique d'Espagne comme des autres liturgies anciennes. Les
textes divers, qui servirent plus tard à former le Missel plénier ou mixte* et le Bréviaire, se
trouvaient répartis dans plusieurs livres distincts. Leur nombre pouvait varier selon l'usage de

1. Les additions faites au vieux rite national de l'Es quatre cents ans. Encore son œuvre est-elle aujour
pagne du vur siècle à la fin du XIe, doivent être d'une d'hui considérée avec vraisemblance comme totalement
extrême rareté et peu importantes. L'abbé Salvus d'Al- et définitivement perdue.
belda, au xc siècle, est vraisemblablement le seul écri 2. C'est dans ce sens qu'il faut comprendre le titre de
vain qui ait enrichi la liturgie wisigothique de quelques Mismle mixtum, donné au Missel mozarabe publié pal
formules nouvelles pendant cette ^longue période de le cardinal Ximénès.
INTRODUCTION. XIII

chaque église. Il suffisait parfois de la volonté d'un simple copiste, qui au gré de son caprice en
réunissait deux ou trois dans le même manuscrit ou les dispersait en autant de volumes qu'il y
avait de parties principales dans l'ensemble des formules liturgiques.
Voici les divers livres de la messe et de l'office mozarabes, tels qu'ils se rencontrent dans les
manuscrits et dans les anciens catalogues liturgiques publiés ou inédits.

Le Missel.

Pour le Missel, je trouve les livres suivants :


Io VAntiphonairс, ou recueil de tous les morceaux de chant qui précédaient, accompagnaient
et suivaient l'offrande des saints mystères. Les exemplaires de ce recueil doivent être extrême
ment rares l. Pour ma part, j'avoue n'en avoir jusqu'ici découvert qu'un seul, mais très soigné
et qui, je l'espère, sera publié quelque jour. Il commence par ces mots : In nomine Domini
ncstri Ihesu Christi, incipil Liber Antiphonarium de toto anni circulo, a festiuitate sancti Aciscli
usque in finem2. Outre les chants de la messe, il renferme aussi les parties notées de l'office du
jour et de la nuit. Ce manuscrit est le même que celui d'où j'ai extrait le calendrier D et dont
il est question un peu plus loin.
2* Le Cornes, appelé en Espagne Liber Comicus, Liber Comitis, et plus souvent Comicus, re
cueil des leeturcs liturgiques de l'Ancien et du Nouveau Testament. Les messes mozarabes ont
généralement trois de ces lectures : la première presque toujours empruntée à l'Ancien Tes
tament (parfois cependant à, l'Apocalypse), la seconde aux Épltres ou aux Actes des Apôtres, et
la troisième à l'un des quatre Évangiles. A ma connaissance, il existe encore quatre manus
crits du Cornes mozarabe. Le plus ancien, du neuvième ou du dixième siècle, est conservé à la
cathédrale de Tolède (bibliothèque, n° 35.8). Il est malheureusement incomplet au commence
ment : Legendum in Dominico post Infantum, et à la fin : Legendum in sabbato (in ni* hebd.
Quadragesime) ad Matutinum. — Le second manuscrit est du onzième siècle et antérieur à l'an
née 1067. Il a appartenu à l'abbaye de Silos et se trouve aujourd'hui à Paris (Bibliothèque natio
nale, Nouvelles acquisitions latines, 2171). Dom Germain Morin l'a publié il y a quelques an
nées3. — Un troisième Cornes arrivé jusqu'à nous est celui de la cathédrale de Léon, écrit peu
avant l'année 1071, date à laquelle il fut offert à cette église par l'évêque Pelage 4. Il commence :

1. J'entends les exemplaires tant soit peu complets et « Seruus Domini seruorum seruus licet indignus,
dégagés de tout alliage étranger. On trouve, en effet, Pelagius episcopus hune l.ibvllum Comicum de toto anni
des morceaux de l'Antiphonaire épars çà et là dans un circulo ad perfectum faceré decreui et Deo iuuante
certain nombre de manuscrits mozarabes. compleui. Quod tarnen sic eum in presentí sede offero,
2. La fête de saint Acisclus tombait au 17 novem ut ibi sit perpetualiter mansurum. Et dum ... habun-
bre. Voy. à ce sujet nos calendriers mozarabes à la fin dauerit in presentí ecclesia a tesaurario legendi depor-
du présent volume, p. 487, note. tetur. Si, quod absit, potestas hostis uel fures eum cepe-
3. Liber Comicus, sitie lectionarius missae, quo Tole- rint et in cuius eumdem ma[nus] peruenerit et hanc
tuna Ecclesia ante annos mille et ducentos utebalur, Ma- series testamenti legerit, uel legendi audierit, et statim
redsoli, in monasterio Sancti Benedicti, 1893. — Cette hune librum in predicta sede non reportauerit, sit
publication est faite avec soin. Par malheur, le savant anathema in perpetuum : cum Dathan et Abiron lugeat
éditeur n'a connu qu'un seul manuscrit du Cornes. La penas, et cum luda Scariot possideat piceas in tene-
comparaison des quatre manuscrits aurait doublé l'im bras, et careat amborum luminum lucernas. Quod si
portance de ce travail et rendu possible une édition adduxerit uel dis in premio ecclesie, reducat eum
définitive du lectionnaire wisigothique. Deus de tártaro gaudentem cum angelis, et ibi s[it] in
4. Voici le texte de la charte de donation, tel que je perpetuum. Amen. — Factum testamentum sub die
l'ai copié il y a quelques années sur une feuille détachée xvi° kalendas ianuarii, era icviui. >
qui se trouve au commencement du manuscrit. Elle est Peu de manuscrite ont eu la bonne fortune de celui-ci.
en caractères wisigothiques, et d'un style assez barbare. Offert à l'église cathédrale en 1071 par un évoque de
MY INTRODUCTION.

In primo dominico de Aduentu Domini, et finit par les lectures in XXIIII dominico [de cotidiano].
Très riche pour les messes votives, il est très incomplet pour tout le reste. — Mentionnons enfin
un quatrième manuscrit, de tous le mieux conservé et de beaucoup le plus complet. Il porte
la date de 1073 et est aujourd'hui à Madrid (Académie d'Histoire, n° 22, ancien n° F. 192). Il
provient de la célèbre abbaye bénédictine de San Millau dé la Cogolla. On lit au folio 12 : In
nomini JJomini nos/ri Ihesu Christi incipit Liber Contiens de tolo circulo anni, et au folio 193
verso : Explicitus est hic Liber Comitis a domni Petri abbatis sub era ICXI*.
3° Le Sacramentaire renfermait les formules à l'usage du célébrant, évèque ou simple prêtre.
Je n'ai trouvé qu'un seul exemplaire du Sacramentaire proprement dit, celui de la cathédrale de
Tolède (bibliothèque, n° 35.3). Il est l'œuvre d'un certain abbé Elenus et semble dater de la se
conde moitié du dixième siècle1. Plusieurs autres manuscrits de Tolède renferment des oraisons
de la messe, mais mélangées à d'autres textes liturgiques. On en trouvera ailleurs encore, par
ticulièrement dans nos Rituels wisigothiques. C'est à l'aide de ces divers manuscrits des églises
de Tolède que fut publié en 1500, par ordre du cardinal Ximénès de Cisncros, le premier missel
plénier de la liturgie mozarabe : Missale mixtvm secvndvm regvlam bkati Isiüori, dictvm mozá
rabes, Toleti, per Petriim Hagembach alemanum. L'éditeur, Alfonso Ortiz, visait avant tout à
présenter son missel comme un livre de liturgie pratique, pour l'usage des prêtres et des clercs
chargés de faire revivre le rite mozarabe. Pour atteindre son but, il ne s'en tient pas, au grand
regret des liturgistes, aux manuscrits qu'il a sous les yeux. Outre de nombreuses fêtes inconnues
à l'antique liturgie, il ajoute des formules et des rubriques plus modernes, qu'il emprunte, sans
jamais en avertir le lecteur, aux missels Romano-tolétains de son temps. Aussi, faut-il avoir une
certaine habitude des manuscrits wisigothiques, pour distinguer sans trop de peine ce qui leur
est étranger dans l'édition de ce missel. Les éditions suivantes, que je signale rapidement en
note, n'ont pas remédié à ce grave défaut2. Pour aucune d'elles les manuscrits n'ont été mis à
contribution, pas même pour celle du savant P. Lesley, d'ailleurs si remarquable par sa préface
et plus encore par ses notes, qui en font un véritable trésor d'érudition liturgique. C'est avouer
que l'édition définitive du missel mozarabe est encore à faire. Mais ce sera une œuvre difficile,
et qui osera commencer une pareille entreprise?

Léon, il n'a pas changé de propriétaire, après plus de t. I, p. 63). Reproduite « ad litteram » dans Migne. Pa-
huit siècles écoulés. — Ce n'est pas le seul livre litur trologia Latina, t. LXXXV, Paris, 1802.
gique dont il enrichit son église. Voy. dans Risco, Es B. Edition de Lorenzana: Missa gothicaseu M'ozarabica
paña sagrada, t. XXXVI, Append., p. LIX, un acte de et officium ilidem gothicum, diligenter ас dilucide explá
donation où l'évèque dit : « ... Comparaui... librum in nala, ad usum percelebris Mozarabum sacelli Toleti, a
ecclesia necessarium de prophétie, epistolis et euange- munificenlissimo cardinali Ximenio erecti, et in obse-
liis, qui Contiens dicitur, et cum bis duos libros Oratio- quium il/mi. perinde ac itenerab. /). Decani et capituli
num, et alium librum Missaruin, et duos libros Ordi- sanctae Ecclesiae Tnlelanae I/ispaniarum et Indiarum
num... et textum euangeliorum. » primatis. Angelopoli (Puebla dolos Angeles, au Mexique),
1. Le nom du copiste se lit sur la première lettre do typis seminarii, 1770. Volume in-folio, de 198 pages.
l'office de. la chaire de saint Pierre : « Elk.nvs abba acsi Publication incomplète qui comprend : une préface,
INDIGNVS scRiPsrr. » On peut voir un dessin, peu fidèle « praoparatio missae, missae offerentium, explicatio
du reste, de cette lettre ornée dans la dissertation du missao. horae minores diurnae et commune sanctorum •.
P. Pinius sur la liturgie mozarabe (Ada SS. Bolland., 11 en a paru une « editio nouissima » à Tolède, en 1875,
t. VI lui., p. 110). sous ce titre : Missae Gothicae el officii muzurabici di
2. Voici ces éditions dans leur ordre chronologique : lucida expositioa DD. Franc. Ant. Lorenzana archiep.
A. Édition du P. Lesley Alexander Lesley ou Leslie. Mexicano et a DD. Franc. Fabian y Fuero episc. Angelo-
jésuite, Écossais d'origine, 1694-1758; : Místale Mixtum, politano, ail usum sacelli Muzarabum.
secundum regula m beali Isidori, dictum Mozarabes, C. Autre édition de Lorenzana : Missale Gothicum
Rome, 17Г>5. gr. in-4". xcvi-640 pages. Lesley fut secondé secundum regulara beali Isidori, jnssu card. Franc.
dans ce travail par un Espagnol d'une rare érudition, Ximenii de Cimeros, in usum Mozarabum prias ediinm,
Manuel Acevedo (Voy. Zaccaria, Bibliulheca Bitualis, denuo operâ et impensd card. Fr. Lorenzanne recogni-
INTRODUCTION. xv

Le Bréviaire.

Voici maintenant les divers livres dont l'ensemble formait ce que nous appelons aujourd'hui
le Bréviaire mozarabe. Je ne cite que pour mémoire les manuscrits de la Bible, les Homiliaires, les
Passionnaires , employés dans la liturgie wisigothique et dont un bon nombre, plusieurs d'un
très grand intérêt, sont arrivés jusqu'à nous. Il m'a été assez aisé de faire le catalogue des plus im
portants d'entre eux dans de fréquentes visites aux archives d'Espagne, et dans des recherches
faites dans ce but à Paris et à Londres.
Quelques mots seulement sur les autres livres de l'office proprement dit :
lu VAntiphonaire, ou recueil des morceaux chantés aux divers offices de la nuit et du jour.
— Je ne pense pas qu'il en existe un seul manuscrit parfaitement pur de tout mélange. On le
trouve parfois avec l'Antiphonaire de la messe, plus souvent avec d'autres parties du Bréviaire.
2° Le Psautier et les Cantiques, presque toujours réunis dans le même manuscrit. — Chaque
psaume est parfois précédé d'une antienne notée, et suivi d'une oraison. Vient ensuite une autre
antienne notée, avec une seconde prière. On retrouve la plupart de ces oraisons éparses dans l'édi
tion du Bréviaire mozarabe. C'est là que Tommasi les a recueillies pour les publier àpart avec le
psautier et les cantiques1. Le British Museum (ms. addit. 30.851) renferme un précieux manuscrit
wisigothique de cette partie de la liturgie mozarabe. La Henri Bradshaw Society, fondée à Lon
dres pour publier les textes liturgiques rares, se propose d'en donner bientôt une édition. Je con
nais plusieurs autres exemplaires du psautier mozarabe dans les bibliothèques d'Espagne.
2fVHymnaire mozarabe se rencontre souvent avec d'autres formules de l'office, quelquefois
avec le psautier et les cantiques. Les manuscrits en sont assez rares et un bon nombre des hymnes
qu'ils nous ont conservées étaient encore inédites jusqu'à ces dernières années. Le P. Clément
Blume a donné une excellente édition des hymnes de la liturgie mozarabe dans son Hymnodia
yotica, Die mozarabischen Hymnen des alt-spanischen Ritus (Leipzig, in-8°, 1897).
h° Lo Liber Orationum de l'office, qu'il ne faut pas confondre avec les oraisons du psautier,
dont il vient d'être question. Un très grand nombre de ces formules ont pris place dans le Bré
viaire mozarabe de 1502. L'édition de beaucoup la plus complète et la meilleure est celle de
Bianchini (Thomasii Opera, t. 1, 1741, p. 1-136), faite d'après un manuscrit de Vérone2.

lum el recussum, Romae, 1804. Gros in-folio, de xvi (Thomasii Opera, t. I, seul paru), 1741; enfin celle de
papes et 1500 colonnes. — Gams (Kirchengeschichte v. Vezzosi (Thomasii opera, t. III), 1748. — Le cardinal
Spanien, t. I, p. 102) suppose еще cette édition périt Lorenzana a publié dans son édition du Bréviaire moza
tout entière lors de l'invasion de Rome par les troupes rabe, le Psautier, les Hymnes et les Cantiques, tels qu'ils
de Napoléon. Dans une addition, p. 414, il dit cependant se trouvent dans l'ancien manuscrit 30.1 de la biblio
que la bibliothèque de Munich en possède un exem thèque capitulaire de Tolède, aujourd'hui à la Biblio
plaire. J'en connais plusieurs autres. L'un d'eux a été thèque nationale de Madrid.
mis en vente en 18i)2 par la librairie Ebrard, de Lyon 2. Bianchini (p. cxxxvu) pense que ce manuscrit
(Catalogue de Septembre, n° 3458), pour la modeste date du vu" siècle environ. Le fac-similé qu'il en donne
somme de 22 francs. Un autre est au British Museum (p. cxxxi) me porte à le croire moins ancien. Deux pho
de Londres. tographies qu'a bien voulu me communiquer D. Anto
1. Le travail de Tommasi a eu au moins cinq éditions, nio Spagnolo, me confirment dans la môme opinion.
mais toutes conformes à la première, qui n'est elle- M. Leopold Delisle, dont j'ai pris l'avis sur ce point, le
même que la reproduction partielle du Bréviaire de 1502. croit aussi de beaucoup postérieur à la date indiquée.
Pas un manuscrit n'a été consulté pour en améliorer et — On peut voir au British Museum (addit. 30.852 un
en compléter le texte. Voici ces éditions : Celle de Tom fort beau manuscrit du Libellas Orationum, très pro
masi lui-même, Rome, 1697; celle de l'abbaye d'Einsie- bablement du ix1' siècle, mais dont le texte est beaucoup
deln, 1727; celle de Vienne, 1735; celle de. Bianchini moins correct que celui du codex de Vérone. Le Rév.
XVI INTRODUCTION.

Le Bréviaire mozarabe a été publié en 1502 par les soins du cardinal Ximénès sous ce titre :
Breviarivm secvndvm rkgvlam beati II vsiiioki, Toleti, 1502, per Magislrum Petrum Hagembach
alemanum. Le P. Lesley, après son édition du Missel, se préparait à publier le Bréviaire moza
rabe annoté. Plusieurs feuilles étaient même déjà imprimées, lorsqu'il fut interrompu par la mort
(Voy. Arévalo, Isidoriana, dans Migne, P. L.,t. LXXXI, col. 254). — En 1775, Lorenzana publia
à Madrid le Breviarium Gothicum, avec une courte préface et quelques additions, mais sans
aucune des notes qu'on était en droit d'attendre du docte éditeur. Voy. aussi P. L., t. LXXXVI.

Je termine ce chapitre par la liste des noms des livres liturgiques, telle que j'ai pu l'établir
à l'aide des documents contemporains du rite mozarabe, c'est-à-dire antérieurs aux dernières
années du onzième siècle. Ils sont classés d'après l'ordre alphabétique.
Antiphonarium, liber antiphonarium, antifonale (parfois divisé en « Antiphonarium ex co-
tidianis et antiphonarium maius »). — Cántica, liber canticorum. — Comicus, liber comicus,
liber comitis. — Homiliarum liber. — Imnorum liber. — Lectionarium. — Libellum officiale. —
Manuale, manuale ordinum, liber manualis. — Martirologium, et un « martirologium Romense ».
— Missale, librum missale, liber missarum. — Orationum liber. — Ordinum, ordinum liber, liber
ordinum sacerdotalium. — Passionarium, passionum liber, uite sanctorum, uite patrum. — Pre
cian liber. — Psalterium, liber psalmorum. — Responsorium. — Sermonum liber.
Je n'ose renvoyer aux nombreuses chartes de donation et autres actes (beaucoup sont en
core inédits), d'où j'ai extrait cette aride nomenclature et que j'ai sous les yeux. Il me faudrait
des pages entières pour préciser tant soit peu les cilations. — Et j'ai hâte d'arriver au Rituel
mozarabe.

Ill

LE RITUEL MOZARABE.

On semble avoir perdu aujourd'hui tout souvenir du Rituel et du Pontifical de l'antique liturgie
wisigothique. A Tolède même, les membres du clergé de la célèbre chapelle fondée par le car
dinal Ximénès et des diverses paroisses mozarabes ne sont pas peu surpris, lorsqu'ils entendent
dire qu'il y eut jadis dans l'Église d'Espagne un Rituel et un Pontifical différents de ceux de
l'Église romaine. Quelques hispanisants et tout au plus cinq ou six liturgistes, qui ont étudié
de près le rile mozarabe, savent que ces livres ont existé; mais ils les considèrent comme à tout
jamais perdus. Un fragment de quelque importance, publié au dix- huitième siècle parmi les
pièces justificatives d'un travail d'histoire monastique, mêlé du reste à d'autres formules qui
n'ont rien de mozarabe, est passé aussi complètement inaperçu que s'il était encore inédit '.
J'ai pris la peine de relever la mention du Rituel wisigothique dans une série de textes, tant
imprimés que manuscrits, qui s'étend du quatrième concile de Tolède (633) jusqu'à la charte de
donation de Pelage, évèque de Léon (1073). 11 s'y trouve trente-deux fois, et je ne prétends
pas avoir épuisé toutes les sources d'information. On le rencontre seize fois sous le titre de Liber
Ordinum, ou simplement Ordinum et Ordo, une fois sous celui de Liber Ordinum sacerdotalium,
treize fois sous celui de Manuale, Liber Manualis et Manuale Ordinum, une fois sous celui de
Baplismi supplementum, enfin une fois sous le titre de Libellum officiale.
Voici le passage où il est question de ce dernier livre, dans les actes du quatrième concile de

W. C. Bishop prépare une nouvelle édition du Libellvs 1. Voy. Bekganza, Antigüedades de España, t. II, apén-
Orationum, qui ne tardera pas à paraître et qui, on doit dice, sección tercera. — Bcrganza était un Bénédictin
l'espérer du docte éditeur, sera définitive. de l'abbaye de Cárdena, près de Burgos.
INTRODUCTION xvii

Tolède, canon XXVI : « De officiali libello parochitanis prcsbtjteris dando. — Quando presbytères
in parochias ordinantur, Libellvm officials a sacerdote suo {id est episcopo) accipiant, ut ad
ecclesias sibi deputatas instructi succédant, ne per ignorantiam etiam ipsis diuinis sacramentis
ofiendant : ita ut quando ad litanias uel ad concilium uenerint, rationem episcopo suo reddant,
qualiter susceptum officium celebrant uel baplizant ». D'après ce texte et une rubrique du ma
nuscrit qui fait l'objet de cette publication (voy. ci-après, col. 55, et la note), il semble qu'il faille
voir un seul et même livre dans le Libellum officiale, dont il est ici question, et le Manuale ou
Liber manualis si souvent mentionné dans les anciens catalogues de manuscrils liturgiques. Ce
livre, que l'évèquc remettait au prêtre en lui conférant l'ordination, c'est le Kituel proprement dit.
Quant au Liber Ordinum, il renfermait, en outre, les fonctions liturgiques réservées à l'évé-
que. On y trouvait donc tout à la fois un Rituel et un Pontifical. C'est ce Rituel- Pontifical qi;e
nous allons étudier sommairement, avant d'en publier le texte jusqu'ici inédit.

CHAPITRE SECOND

Le Liber Ordinum wisigothique de l'Église d'Espagne au septième siècle.

Deux manuscrits principaux ont été mis à contribution pour l'édition du Liber Ordinum moza
rabe : celui de Silos, qui sert de base à la présente publication, et celui de Madrid, qui a été mis
à profit pour en améliorer le texte, parfois défiguré par le copiste, plus souvent encore pour le
compléter. Il importe de les faire connaître ici avec quelque détail. Je lerminerai cette étude par
une notice sur deux autres manuscrits de moindre valeur, qui m'ont fourni plus d'une formule
omise dans les deux précédents.

LE -MANUSCRIT DE SILOS

(Codex B)
Io Son histoire. — 2° Les sources du texte. — 3° Son contenu et son importance.

Io »Son histoire. — Le manuscrit de Silos, intitulé : Liber Ordinum, est un gros volume de 305
millimètres de hauteur sur 220 de largeur. Il se compose de 42 cahiers, qui forment un ensemble
de 3V4. folios à marges très amples, d'un beau et fort parchemin parfaitement conservé et dont
le grain est d'une grande finesse. Si quelques pages n'avaient été coupées — je ne sais trop à
quelle date, mais sûrement avant le dix-huitième siècle — on pourrait croire que ce codex,
vieux de 850 ans, vient de sortir depuis quelques années à peine de l'atelier du copiste. Peu de
manuscrils de cette époque sont arrivés jusqu'à nous avec un pareil aspect de fraîcheur et de
jeunesse. C'est tout à l'honneur du copisle, qui y a employé, avec son talent d'écrivain, des maté
riaux de premier choix, et aussi des archivistes de la vieille abbaye castillane, qui l'ont gardé
avec un soin jaloux '. L'écriture, tracée d'une main sûre, est une belle wisigothique largement
espacée et les abréviations y sont relativement rares. Les nombreuses rubriques, qui ajoutent

1. Il convient d'ajouter à ces causes de préservation sition, le rite romain venait supplanter la liturgie wisi
une explication qui a bien sa valeur : je veux dire l'u gothique et reléguer dans l'armarium monastique les
sage d'une durée relativement très courte, qui fut fait recueils des anciennes formules. Cette circonstance
de ce volume. Environ un demi-siècle après sa compo contribua en partie au salut des manuscrits de Silos.
I.IUER (tni)INVM. b
.Will INTRODUCTION.
encore à la valeur de ce document, sont partout tracées au minium, d'une minuscule plus fine
et plus serrée que celle du texte courant, mais d'une parfaite nelteté. Le texte est constamment
écrit à l'encre noire. Pour les titres, le scribe ajoute assez souvent aux deux couleurs précédentes
l'encre bleu foncé.
L'inscription qu'on va lire se trouve au verso du folio 331 et au recto de la page suivante. Elle
nous apprend quelque chose de l'histoire du Liber Ordinum :

EXARATVM EST HVNC ORDINEM LIBRVM


PER 1VSSIONEM DOMNO DOMINICAS PRESBITER
QVJ ET ABBA EX CENOBIO SANCTI PRUDENTI1
AMMIN1CVLANTE SANTIO GARSE1Z

DE MONTE ALBO SIMVL CVM SVA VXORE ,


BIZINNINA VT FIAT REMEDIO ILLORVM

ANIME EGO BART0L0MEVS LICET IND1GNVS


PRESBITER1I TAMEN ORD1NE FVNCTVS
UVNC ORDINVM EX AR A VI BREBI
FORMVLA COMP ACT VM SED VALDE О К DI
NIBVS ECLESIASTICIS ABTVM

FELICITER CÚRRENTE ERA TLXLA


XV t ALENDA S IVNIAS VNDE HVMILITER PRECAMVR
PRESENTIVM ET FVTVRORVM PIAM IN CHRISTO
D1LECTIONEM QVI IN HOC LIBELLO SACRIF1C1VM DEO

OBTVLERITIS PREDICTOS NOS FLAGITIORVM

MOLE GRABATOS MEMORARE NON DESISTATIS


OVA LITER ADIVTI PRECIBVS VESTRIS ERVI MEREAMVR

AB ARDORE AVERNI ET V1VERE CVM CHRISTO


IN SECVL1S SEMPITERN1S AMEN

Notre Liber Ordiöum fut donc écrit de la main du prêtre Barthélémy, par ordre de Dominique,
abbé du monastère de Saint-Prudence. Les dépenses exigées par ce travail et pour l'achat du par
chemin furent couvertes, grâce à la générosité d'un certain Sanlius Garceiz d'Albelda l et de sa
femme liizinnina2.
Le copiste nous apprend en outre qu'il termina son long travail le 18 mai 1052, de l'ère es
pagnole alors en usage l'an 1090.
D'après toute apparence, ce manuscrit est celui-là même qui fut présenté vers 1065 au pape
Alexandre 11, alors que ses Légats en Espagne voulaient supprimer la liturgie mozarabe. Je tire

1. Dans le texte de l'inscription, Albelda est désigné espagnole du quatrième siècle, publiée jusqu'ici sous le
par le nom de Mous Albus, à cause de la couleur blan titre inexact de Peregrinatio Silvia?. 11 est fait mention
châtre de la colline crayeuse sur laquelle s'élevaient dans ce récit d'une ecclesia pisinna, d'un évéque a pi-
la forteresse et le monastère de Saint-Martin. Albeldo, sinno in monasterio nutritiis, de nombreux pisinni
ou mieux Albayda, est un nom arabe. chantant debout le Kyrie eleison. Voy. Geyek, Itinera
2. Ce nom de liizinnina vaut la peine d'être signalé, Hierosolymitana, 1898, p. 52, 49, 72. — Sur la vierge
car je ne pense pas qu'on le rencontre dans la nomen Kthéria, l'auteur vraie de la Peregrinatio, je prends la
clature des vieux noms espagnols. 11 faut, à n'en pas liberté de renvoyer à une étude que j'ai publiée récem
douter, lire Pisinnina, diminutif de pisinnus, pisinna ment dans la Revue des questions historiques, octo
(petit, potitei. Ce mot latin, partout ailleurs très rare, bre 1903.) Biiinnina répond donc assez bien à l'épithète
se trouve plusieurs fois dans la relation de la pèlerine espagnole pequeña et à son diminutif pequenina.
INTRODUCTION. xix

cette importante conclusion des circonstances suivantes, que je vais exposer aussi clairement et
aussi brièvement que possible.
Le monastère de Saint-Prudence de Laturce, dont l'abbé fit écrire notre Liber Ordinum, était à
l'époque qui nous occupe une simple dépendance de la célèbre abbaye de Saint-Martin d'Albelda,
située dans le voisinage'. Au onzième siècle, Albelda avait la réputation de posséder quelques-
uns des textes les plus purs de la liturgie mozarabe2. Aussi, peu après 106'*, lorsque les évoques
d'Espagne, voyant l'existence de leur liturgie nationale menacée par les Légats du pape, voulurent
pour sa défense présenter à Alexandre II un ensemble très fidèle de ces formules, s'empressè
rent-ils de recourir à la bibliothèque de cette abbaye. C'est de là que fut- tiré le Liber Ordinum,
un des quatre volumes du rite wisigothique envoyés à Rome, et. le seul qui fut examiné par le
pape lui-même. Le résultat de cet examen fut l'approbation sans réserve de la liturgie mozarabe,
déclarée légitime et parfaitement orthodoxe. Voici, dans le récit contemporain de cet événement,
le passage qui vise directement notre Rituel : « Ex libris quos portauerunt ad Komam unum (sic)
fuit Ordixvm maioris Alballdensis cenobii, ubi continetur baptismum et sepultura. Et tenuit papa
Alexandrus, et fuit bene laudatum » 3.
Or, il est à noter que parmi les trois évèques députés à Rome pour soumettre au pape les ma
nuscrits en question se trouvait Eximius (appelé aussi Simeon, Simenus) de Burgos, qui fut pen
dant de longues années l'ami dévoué de saint Dominique, abbé de Silos '. Le monastère de Silos

1. Ce monastère, disparu depuis longtemps, se trou 3. Je donne ici un texte plus complet de ce docu
vait près de Clavijo, à deux lieues environ de la ville de ment d'une importance capitale pour le sujet qui nous
Logroño, dans la province actuelle de ce nom. La oi'cupe : « Pro qua re (le projet de la suppression du rite
charte d'union de Saint-Prudence à Saint-Martin d'Al mozarabe) Ispaniarum episcopi uehementer irati, con-
belda remonte à l'année 950. On peut en voir le texte silio inito, tres episcopos Romam miserunt, scilicet Mu-
dansYépés. Coránica general de la Orden de San Benito, nionem Calagurritane et Eximium Auccensem (l'ancien
t. V, « apéndice X ». — L'abbé d'Albelda était à cette évéché d'Auca, alors transféré à Burgos) et Fortunium
date un certain Salvus, que l'on peut considérer comme Alabensem. Hi ergo cum libris offieiorum Ispanarum
le dernier écrivain ayant enrichi de pièces nouvelles la Ecclesiarum se Domino pape Alexandre presentarunt,
liturgie mozarabe. Voici ce que nous dit de lui un ano libros quos portauerant obtulerunt, id est : Librum Or
nyme, qui me semble bien voisin de cotte époque : t Sal- dinum, et librum Missarum, et librum Orationum, et
uus abbas Albaidensis, uir lingua nitidus et scientia lilmim Antifonarum. Quos libros domnuspapa et omne
eruditus, elegans sententiis , ornatos uerbis , scripsit concilium suscipiens, diligenter perscrutantes et sagaci
sacris uirginibus regulärem libellum, eteloquio nitidum studio perquirentes, bene catholicos et omni herética
et rei nouitate perspicuum. Cuius oratio nenipe in prauitate mundos inuenerunt : et ne quis amplius offi
hymnis, orationibus, uersibus ac misais, quas illustri ipse cium Ispane Eclesie inquietaret, uel damnaret, uel
sermone composuit, plurimum cordis eompunctionem imitare presumeret, apostólica auctoritate proibuerunt
et magnam suauiloquentiam legentibus audientibusque et etiam interdixerunt. Et data benedictione super pre-
tribuit... Obiit iv id. febr. era millesima, sana doctrina fatos episcopos eos, ad propria redierunt. — Ex libris
prestantior cunctis... » Voy. Nicolas Antonio, Biblio- quos portauerunt ad Romam unum fuit Okdinvm maio
theca Hispana uetus, t. I (1788), p. 518, n° 351 ; cf. ris Alballdensis cenobii, ubi continetur baptismum et
p. 519, n° 357. — J'ai cherché à découvrir quelque trace sepultura, et tenuit. papa Alexandrus, et fuit bene lau
des compositions liturgiques de Salvus dans le Liber datum. Alium librum Orationum de monasterio Iraze
Ordinum. Je n'y ai pas réussi, et il est très probable (Hirache, en Navarre), et tenuit ahba Sancti Benedicti,
que ces formules sont à jamais perdues. et fuit bene laudatum. Et librum Missale fuit de Santa
2^ Les manuscrits copiés dans le scriptorium monas Gemma. Et librum Antifonarum de Iraze. Ita diuise-
tique d'Albelda sont regardés comme contenant le type runt, decern et nouem diebus tenuerunt et cuncti lau-
le plus parfait de l'écriture wisigothique. Ceux-là ont dauerunt ». .Codex .Emilianas Conciliorum, à la biblio
pu s'en convaincre qui ont eu la bonne fortune d'admi thèque de l'Escurial, d. I. i. fol. 395 verso. Cf. Fi.orez,
rer à la bibliothèque de l'Escurial id. I. 2) le coder España sagrada, t. Ill, p. 390.)
Albeldensis des conciles d'Espagne, appelé aussi codex 4. C'est l'évéque de Burgos qui reçut le dernier
Vigilanus, du nom de son auteur le moine Vigila Notre soupir du saint thaumaturge (20 décembre 1073) et fit
Bibliothèque nationale (fonds latin, 2855) possède aussi trois ans plus tard élever un autel sur son tombeau.
un des meilleurs manuscrits d'Albelda. (Voy. Delisle, Voy. Veküara, Vida y milagros de santo Domingo de
Le cabinet des Manuscrits, t. I, p. 514.; Silos, p. 3<18 et suivantes. Je dois aussi renvoyer pour
XX INTRODUCTION.
était au onzième siècle un foyer de sainteté et de culture littéraire, et tout semble indiquer que
le Liber Ordinum, resté entre les mains de l'évèque de Burgos, fut confié par lui à son pieux
ami ou à quelqu'un de ses disciples.
Q.ioi qu'il en soit de cette hypothèse, qui touche de si près à la certitude historique, ce volume
est un des plus beaux manuscrits liturgiques de l'Espagne, qui en conserve de si remarquables.
Le soin extrême apporté dans sa transcription par le moine copiste, la qualité supérieure du
parchemin, l'élégante régularité des caractères wisigothiques, une rare sûreté de main dans les
nombreux morceaux de notation musicale, tout, jusqu'à l'ampleur anormale des marges, le dési
gnait pour être placé sous les yeux du juge suprême, qui devait décider sans appel du sort de la
vieille liturgie des églises d'Espagne.
Venu à Silos dès le onzième siècle, le Liber Ordinum est mentionné dans la plupart des cata
logues anciens et modernes des manuscrits de ce monastère. Au dix-neuvième siècle seulement,
il dut sortir à trois reprises de cet asile ; mais ce fut pour échapper au pillage des guerres de l'In
dépendance et, un peu plus tard, à la mainmise de l'État sur les propriétés monastiques, qui suivit
la suppression du monastère (1835). Près de vingt ans après, les deux ou trois moines castillans
autorisés par le gouvernement à demeurer à Silos pour régir la paroisse, ayant disparu — le der
nier fut nommé à l'évêché de Ségovie en 1857 — , le précieux manuscrit resta chez le neveu de l'un
d'eux, alors propriétaire de l'ancienne pharmacie de l'abbaye. C'est dans cette vénérable botica,
qui rappelle si bien les grandes boutiques d'apothicaires du bon vieux temps, que j'ai eu la bonne
fortune de le découvrir en 1886 l.

2° Les sources du texte. — Le copiste du Liber Ordinum n'a pas puisé à une source unique pour
composer son volumineux manuscrit. Il paraît plutôt avoir voulu former un recueil des formules
les plus importantes qu'il rencontrait dans les divers Rituels de l'ancienne Église gothique. Le

tout ceci à mon Histoire de l'abbaye de Silos (p. 62) et Cámara Santa, je veux dire de la chambre où mourut
au Recueil des charles de ce même monastère (p. 14, en 1073 saint Dominique, abbé de Silos. On causa aussi
16, 20 et 22). des manuscrits précieux qu'on y gardait autrefois et
1. Sur les manuscrits de Silos, qui formaient autre qu'il était interdit de faire sortir de ce lieu sacré sous
fois une collection de beaucoup la plus riche du monde peine d'excommunication. Une bulle papale, clouée à
en livres wisigothiques. je prends encore la liberté de la porte, en avertissait l'imprudent qui eut osé tenter
renvoyer à mon Histoire de l'abbaye de Silos (p. 257 l'aventure. Don Francisco savait tout cela : il avait ouï
2K8) et à deux curieux articles, pimentés d'un peu de « habler » des vieux livres en parchemin « con letras
polémique t pro domo sua », mais pourtant beaucoup góticas » et promit, à ma très grande stupéfaction,
trop flatteurs pour moi, parus dans la Revue bénédictine, d'en apporter un le jour suivant Le lendemain, il arri
année 1897, p. 210 et 242. vait, en effet, avec un petit volume de 90 feuillets,
Voici quelques détails inédits sur la découverte du daté de l'an 1059. C'était un lectionnaire mozarabe,
Liber Ordinum. Pendant mon séjour à Silos, je connus renfermant le traité de Yirginilate béate Marie de
beaucoup Don Francisco Palomero, le pharmacien du saint Ildephonse, divisé en six leçons pour l'office de la
pueblo. C'était, un vieillard plein d'esprit, aimant à nuit, l'épitre de Sulpice Sévère ad Bassulam sur la
parler des souvenirs de sa jeunesse, dont il gardait mort de saint Martin, et l'office de saint Michel (29 sep
encore tout le feu sous la neige de ses cheveux blancs. tembre). Il avait à la maison d'autres manuscrits en
Il se plaisait a causer des vieux Bénédictins, auxquels il parchemin, mais si lourds, si lourds, qu'il ne pouvait
devait sa carrière et la position honorable qu'il occu les apporter. L'invitation à une visite était discrète,
pait dans ce coin perdu de la Vieille Castille. Un jour, mais elle fut comprise, et on n'eut garde d'y manquer.
nous étions à la sala de los Huéspedes (salon des hôtes), Le R. P. Dom Alphonse Guépin, alors prieur, depuis
sous la voûte de la salle des Archives, qui forme en cet abbé de Silos, voulut bien prendre part à l'expédition.
endroit comme une forteresse aux épaisses murailles Nous en revînmes chargés de riches dépouilles : un
et dont la porte et les fenêtres sont bardées de 1er. Don énorme volume de Smaragde in Regulam sancti Dene-
Francisco dégustait, avec sa sobriété ordinaire, un petit dicti, écrit en 945, € sous le consulat de Fernán Gon
verre d' Alicante et la conversation roulait, comme d'ha zalez, comte de Castille », un codex de moindre taille
bitude, sur les moines du temps jadis et les antiquités intitulé : Ritus et Missae, écrit en 1039, et enfin le plus
de la vieille et chère abbaye. On en vint à parler de la précieux de tous, notre Liber Ordinum.
INTRODUCTION. NXI

lexte le dit assez clairement. C'est bien, du reste, ce qu'il semble indiquer lui-même, en intitulant
son travail : Liber Ordinum ex Patrum ordine collectum. ,
Toutefois, et ceci ressort de plusieurs passages du manuscrit, il est un Rituel auquel il a peut-
être plus emprunte qu'à tout autre : celui d'une église de Tolède, placée sous le vocable des saints /•
apôtres Pierre et Paul. Cette église, plus connue sous le nom de basilica Praetoriemis, est célèbre
par les conciles qui se réunirent dans son enceinte, de 653 à 702 '. C'est là que les rois wisi-
goths venaient à la tête'de leur armée recevoir la croix d'or de la main de l'évêque, au moment
de partir pour la guerre. On trouvera plus loin les détails si curieux de cette grandiose cérémo
nie militaire. C'est là aussi que Wamba reçut l'onction royale, en l'année 672. Le pieux monarque
s'éprit même d'une telle affection pour cette basilique, qu'il voulut y faire installer un évoque.
Les métropolitains de Tolède ne pouvaient tolérer longtemps ce siège nouveau créé par la fan
taisie du roi dans un faubourg de la capitale. Son existence fut de courte durée : et le concile
national de 681 blâme avec une sévérité que l'on peut juger excessive — elle était du reste ins
pirée par la passion politique — la tentative de l'infortuné Wamba.
Outre le cérémonial du départ de l'armée royale et de sa rentrée à Tolède, à la fin de la cam
pagne, notre manuscrit parle encore de cette église dans la bénédiction du Primicier, quem in
clero primum in ecclesia sanctorum Petri et Pauli preesse uolumits. — Tous ces textes sont copiés
à la lettre, sans aucune modification, pas même dans les rubriques, et apparemment sans autre
souci de la part du scribe que celui de nous conserver une collection de vieux textes liturgiques.
Voilà donc datée une partie de notre Liber Ordinum. Elle remonte aux rois wisigoths catholi
ques et à la seconde moitié du septième siècle. Une partie de Y Ordo quid conuewat obseruare cleri-
cis ciuitatis tllius, cuius episcopus in idtima egritudine positus fuerit (col. 139), a dû être com
posée vers le même temps. Il en est de même de YOratio post nomina offerentium dicenda in
quacumque missa (col. 331) : du moins quant à l'obligation de la réciter à toutes les messes. Il est
des formules plus anciennes, rédigées à l'époque des Wisigoths ariens et remontant tout au moins
au siècle précédent. La Missa omnium tribidantium (col. 34Л), la formule rédigée pour la ré
conciliation des Ariens, celles de l'ordination du diacre (га sanctus Stephanus speciali gratia pre
dicts, semper aduersarios fidei catholice superet et uincal), d'autres textes encore, peuvent être
rangés dans cette catégorie. Un nombre beaucoup plus considérable me semblent appartenir à
une époque antérieure à l'invasion des Barbares, sauf quelques additions de peu d'importance. Si
je ne craignais d'être trop affirmatif sur un sujet particulièrement difficile, je compterais volon
tiers parmi ces formules tout le rituel du baptême (à l'exception de quelques cérémonies de Y Ordo
baptism i celebrandus omni tempore), la plupart des ordinations et des bénédictions, la pénitence
publique, l'onction des infirmes, une bonne partie du long et magnifique cérémonial de la sépul
ture, l'ensemble des offices de la semaine sainte, la missa omnímoda et plusieurs messes votives :
en somme, une portion considérable- du manuscrit et la plus importante.
Quelques parties sont évidemment moins anciennes. Tout ce qui concerne l'état monastique,
par exemple, ne peut guère remonter au delà du septième ou du sixième siècle (Voy. col. i2, 46,
57, etc.). Il me parait toutefois à peu près certain que tous ces passages — presque tous du moins
— sont antérieurs au huitième siècle et à la chute de l'empire wisigot h 2. On ne saurait en dire
autant du premier exorcisme par lequel débute le copiste du onzième siècle et de quelques autres
formules très rares. Leur rédaction détonne avec l'ensemble du manuscrit et porte la marque

1. Voyez, pour plus de détails, les notes du Liber nastique en Espagne, aux notes dont sont accompagnés
Ordinum, col. 150-151 ; cf. col. 53. la plupart des textes signalés ci-après. Voy. surtout,
2. Je renvoie, pour ce qui se rapporte à la vie mo col. 57 et 59; cf. col. 85 et 135.
xxii INTRODUCTION.
d'une époque plus récente. Le texte du Rituel a été étudié dans son ensemble au point de vue
du cursus, si important parfois pour fixer la date de certains documents. S'il était vrai, comme
on l'a prétendu, que les règles du cursus n'aient guère été connues de la fin du septième siècle jus
qu'au commencement du douzième, ce serait une nouvelle preuve de l'antiquité du Liber Ordi-
num. Ces règles y sont, en effet, presque partout fidèlement suivies. Par malheur, cette théorie
est loin d'être à l'épreuve d'une analyse attentive des textes de cette période, et je crois prudent
de n'en lircr aucune conclusion précise en faveur de nos manuscrits wisigothiques.
J'ai gardé, du reste, pour tout ce qui touche à la chronologie des nombreuses formules de ce
recueil une grande réserve, que justifient trop bien la difficulté du sujet et l'horizon très limité de
mes connaissances. On ne saurait tout exiger d'un éditeur. De plus doctes viendront après lui.
qui sauront, grâce à des études spéciales sur tel ou tel point de la liturgie, faire la pleine lumière
là où il a dû se contenter, parfois bien malgré lui, d'une douteuse pénombre.

3° Son contenu et son importance. — La liturgie représentée dans notre manuscrit est sans au-
• cun doute celle de Tolède1. Pour la partie du Rituel qui nous vient de la basilica Praeloriensis, la
preuve n'est pas à faire : c'est de toute évidence. Pour le reste, nous en sommes réduits à des in-
- dices, qui conduisent avec une force probante plus ou moins grande à la même conclusion. Celui-
ci par exemple. J'ai déjà mentionné Y Oratio post nomina Offerenthtm dice?ida in quaenmque
missa. Or la rubrique ajoute : Нес oratio recítala est per ordinationem saneti Iuliani a domno Fe
lice metropolitano Toletano. Une des rubriques du samedi saint ordonne que l'eau destinée au
baptême soit tirée non de cisternis, sed de fluminibus. Tolède, ramassée sur un haut plateau, n'a
vait pour l'usage ordinaire que l'eau de ses citernes. C'eût été un rude travail que d'aller puiser
celle du Tage, qui, comme une ceinture d'azur, entoure aux trois quarts l'énorme masse de ro
chers sur laquelle s'élève l'antique cité impériale. — Ailleurs, au vendredi saint, il est question
d'une relique de la vraie croix, que l'on transportait ce jour-là, vers l'heure de Tierce, de l'église
cathédrale ad ecclesiam Sánete Crucis, et que le clergé de la ville ramenait dans l'après-midi, en
chantant des psaumes, ad thesaurum principalis ecclesie. L'église de la Sainte-Croix, dont il est
fait ici mention, pourrait bien être la célèbre petite église appelée de nos jours El Cristo de la
Luz, mais dont le vrai nom est El Cristo de la Cruz':.
Quant à l'église de Saint-Jean, où avait lieu le samedi saint la cérémonie du baptême, on ne
saurait tirer de sa mention par notre manuscrit aucune conclusion relativement à l'origine de la
liturgie qu'il renferme. La plupart des baptistères étaient dédiés au Précurseur, en Espagne aussi
bien que dans les autres pays du monde chrétien.

Il est inutile de signaler ici en détail les pièces si nombreuses et si diverses que renferme le Li
ber Ordinum. Le texte de ce volume parle assez par lui-même de l'importance et de la variété de
cette partie nouvelle de la liturgie mozarabe. 11 vaut mieux renvoyer à ces formules, ainsi qu'aux
si curieuses rubriques qui les accompagnent et qui, en expliquant leur signification et leur usage,
en rehaussent encore la valeur et l'intérêt. — Il est à remarquer que le Rituel est très complet et
se partage en deux portions sensiblement égales, séparées par les grandes fonctions de la semaine
sainte. La première nous olire le rituel proprement dit : rites de l'administration des sacrements,

1. In passage do l'office des funérailles, cité par '2. D'après une tradition, malheureusement trop peu
saint Euloge, nous prouve qu'au IXe siècle notre Liber appuyée par l'histoire, ce joyau de l'art arabe primitif,
Ordinum était, pour cette partie du moins, eu usage restauré au XIe siècle par l'archevêque Iternurd d'A-
parmi les Mozarabes de Cordoue. On trouvera ce texte gen, aurait remplacé une église antique, déjà debout
ci-dessous, col. 123. vers le milieu du vi° siècle.
INTKOÜHCTIUN. XX III

bénédictions, funérailles, etc. La seconde renferme les messes votives, qui répondent à quelques-
unes des plus importantes de ces cérémonies diverses. Cette dernière partie est particulièrement
remarquable par la majesté et l'ampleur de ses formules '.
Disons toutefois que ces textes sont de nature á fixer l'attention de plus d'une catégorie d'éru-
dits et de doctes lecteurs. Les théologiens y chercheront l'expression authentique et officielle des
croyances de l'antique Église d'Espagne. En dépit du témoignage intéressé de quelques hérétiques
et de plus d'un catholique trompé par leurs affirmations ou en quête d'arguments pour expli
quer la suppression du vieux rite national, ils y trouveront une doctrine parfaitement saine, pure
de toute erreur et exprimant avec une admirable précision, parfois dans un merveilleux langage,
les mystères les plus élevés de la foi orthodoxe.
Les liturgistes, qui ont déploré la perte de cette partie si considérable de la liturgie wisigo-
thique, y découvriront un riche trésor de rites el de formules jusqu'ici inexploré et qui leur ménage
sans aucun doute plus d'une surprise. En présence d'un texte si ancien et si soigneusement pré
servé de toute altération moderne, ils sentiront le regret (je l'ai bien des fois éprouvé) que le
savant Lesley se soit contenté pour son édition du missel mozarabe, si remarquable d'ailleurs,
du texte, trop souvent modernisé et infidèle, publié en 1500 par l'archevêque de Tolède.
Plus d'une page ne manquera pas de piquer la curiosité de l'historien : celles par exemple qui
décrivent le cérémonial du départ pour la guerre de l'armée wisigothe, et que j'ai déjà signa
lées. Il y verra la mention de décrets des conciles nationaux de Tolède, dont le texte est aujour
d'hui perdu (col. 332). Plusieurs passages du calendrier jettent aussi un peu de lumière sur des
événements jusqu'ici mal connus ou même entièrement ignorés. La philologie médiévale elle-
même pourra faire une ample moisson à travers tant de formules nouvelles et augmenter encore
l'arsenal des glossaires, déjà si considérable.
Tout cela est signalé dans les notes qui accompagnent presque à chaque page le texte de ce
volume, autant du moins qu'il m'a été possible de le faire. Je n'ai pas la prétention, même sur
ce domaine restreint, de tout savoir et de tout expliquer. Il faut que les spécialistes, tout comme
les simples mortels, se résignent à ignorer beaucoup de choses. A d'autres, mieux préparés ou plus
perspicaces, de suppléer par plus de pénétration et de lumières à ce que ce travail présente for
cément de fragmentaire et d'incomplet.

Dans le manuscrit du Liber Ordinum le texte proprement dit ne commence qu'avec le folio 9.
Les huit premiers feuillets renferment les pièces que voici :
Io Un calendrier, appelé d'ordinaire dans les manuscrits mozarabes Marti/rumlegium (fol. 1-3).
2° Un Orelegium ou horloge solaire d'un type très primitif (fol. h recto).
3° Un recueil de formules destinées à l'annonce des principales fêtes de l'année (fol. ï v°-5).
Vu Les Brettes ou table des matières du Liber Ordinum (fol. 6-8).
On trouvera cette table des matières en tète du présent volume. Tout le reste est renvoyé en
appendice, avec les additions et les commentaires jugés les uns indispensables, les autres sim
plement utiles. Ceci me dispense d'en parler dès à présent.

1. Il est intéressant de constater dès maintenant, à polyti uel orationes, si nobis oratu uestro uita cornes
propos de ces messes votives, qu'elles passaient déjà au adfuerit, ut potuero, pro uestra iussione parabo; missam
vu" siècle pour une des parties les plus riches de la него uotiuam ideo non scripsi, quia in hac patria tain
liturgie gothique. Ecrivant à l'évèque de Tarragone, accurati sermonis habentur atque sententiae, ut simile
qui lui demandait une messe de ce genre, saint Eugène non possim excudere, et superfluum iudico inde me
de Tolède décline cet honneur -cl s'excuse de n'oser en aliquid dicere. unde meliores recoló iam dixisse »
composer, à cause de l'extrême perfection de celles qui (Epístola Eugenii ml l'rotasium Tu rracanensem , dans
exislaient déjà dans cette église, i Missam sancti Hip- P. L., t. LXXXVH, col. 4Щ.
xxiv INTRODUCTION.

Ajoutons enfin, pour les musicologues, que notre Liber Ordinum renferme un grand nombre
de morceaux liturgiques notés en neumes (Voy. sur ce sujet le dernier paragraphe de la notice
consacrée au manuscrit suivant, page xxvu). — Au cours de ce volume, le Liber Ordinum de
Silos est désigné par l'abréviation : Rituel B, ou simplement B, dans l'appuratus par Cod.

Je ne puis clore cette notice sur le Liber Ordinum sans mentionner ici le nom du restaurateur
de Saint-Dominique de Silos, le Rme Dom Alphonse Guépin. C'est à son initiative, à une persé
vérance qu'aucun obstacle n'a pu décourager, que le vieux monastère castillan doit sa nouvelle
jeunesse. C'est grâce à lui également que j'ai pu puiser à pleines mains dans les archives de
l'abbaye et y recueillir tout ce qui a trait au Rituel wisigothique. Je me fais un devoir de lui en
témoigner ici publiquement ma respectueuse gratitude.

LE MANUSCRIT DE MADRID

(Codex M)

Sous le titre moderne de Manuale mozarabicum, la bibliothèque de l'Académie royale d'His


toire de Madrid (n° 56, ancien n° F. 224) possède un Liber Ordinum non daté, mais qui doit être à
peu près contemporain du précédent. C'est un petit volume in-folio de 200 millimètres sur 170,
renfermant 155 feuillets de parchemin, et qui provient de l'antique abbaye de San Millau de la
Cogolla1. Une note, placée en marge du folio 123, nous indique le nom et la qualité du copiste :

DOMIMOVS SCRIPTOR .MEMORARE

TV SACRIE1CIORVM OEFERTOR

1NF1RMITATE SVRIACEN'S
A MOLE MEORVM PECCATORVM OPPRIMEES

PRESV1TER VOCOR
INDIUNVM NOMINE FVNGOR
QUESO ME ADESSE MEMOR.

Ce Liber Ordinum, dont j'ai pu prendre une copie intégrale, est à la fois plus et moins complet
que celui de Silos. Bon nombre de pièces du manuscrit de Madrid ne se retrouvent pas dans le se
cond, qui en revanche possède toute une série de formules qui lui sont propres. Pour les morceaux
qui sont communs aux deux manuscrits, il m'a été aisé de reconnaître par une collation rigoureuse
que le texte Silésien est d'ordinaire préférable : aussi, n'ai-je pas hésité à le prendre comme base
de cette publication. Celui de l'Académie d'Histoire a fourni, toutefois, de précieuses variantes,
qui sont soigneusement relevées : en sorte que son texte se trouve de fait intégralement repro
duit dans le présent volume. Quant à sa valeur, je n'ai qu'à renvoyer aux pages qui précèdent.
Pour ne rien laisser perdre de ce précieux manuscrit, j'en donne ici la table des matières avec
renvois aux pages de ce travail, ce qui permettra d'en reconstituer facilement le texte tout en
tier. — Voici d'abord quelques morceaux isolés, inscrits sur le premier folio (non numéroté) et qui

1. Outre ce Liber Ordinum et le Comes mentionné du XIe siècle et un liber Missarum un peu plus ancien.
plus haut, l'Académie d'Histoire possède plusieurs au Tous ces manuscrits sont en écriture wisigothique. J'y
tres manuscrits de liturgie mozarabe de même prove ai remarqué aussi un sacramentaire romain en lettres
nance. Je signalerai en particulier un recueil d'offices nucíales minuscules du IXe siècle.
INTRODUCTION. xxv

indiquent la provenance du Rituel. Je leur laisse les incorrections grammaticales de l'original. Ces
fragments sont en écriture wisigothique, comme tout le reste du manuscrit.
necio (titre en majuscules) : « Item antifone secvndvm Romanos ». Page de chant, dont il ne
reste plus que quelques traces et qu'il n'est pas possible de déchiffrer. On lit pourtant au bas de
la page : « Item alivm antifone secvndvm Romanos ».
Verso : « ... arcangelorum sint pro nobis num Mikael et Gabriel similiter et Rafael, ut
digni offeramus hostias, amen : et appareamus ante Salbatorem per intercessione nobis [or]dines
angelorum, Troni et Dominationes, Principatus et Potestales : quem Cherubim et SeraGn, ut ipsi
intercédant pro nobis ad Dominum, qui non cessant clamare uocem : Sanctus, Sanctus, Sanctus,
Dominus Deus exercituum. Rex Hisrael, qui régnas sine fine, digna nos exaudiré. — Alleluia.
« Item antifone ad lignvm adokandvm. Ant. : 0 crux, uiride lignum, qui super te mundi Re-
demptor Hisrael : о quam dulce lignum, tam dulce clauus tarn dulce pondus sustinet. Hoc cum
pretiosum est lignum, tam pretiosa arbor, qui Cristum meruisti sustinere, per quern totus mundus
redemptus est. Alleluia. Per. — Et ne inducas nos. Sceli. Omnis terra adoret te. P. An (?) tibi. Abe
Maria gratia plena, Dominus tecum. Prcliosa in confspectu Domini] mors sanctorum. Dominus sit.
Et cum spiritu tuo.
<« Or[emus] : Viam sanctorum omnium, Domine Ihesu Criste, qui ad te uenientibus claritatis
tua gaudia contulisti, [fol. 1] introitum templi istius Spiritus Sancti luce perfunde : qui locum
istum sancti Emiliani confessons consecrasti, presta quesumus, omnipotens Deus, utomnes isli in
tecredentes obtineant ueniam pro delictis suis ; impetrent quicquid petierint pro necessitatibus
suis, placeré semper prebaleant coram oculis tuis : quatenus per te et sanctum Emikaelem {sic)
tuum militem muniti, aulam paradisi mereamur introire, A[men]. Per Dominum nostrum Ihesum
Christum ». — Puis : « Exorcismum olei... », etc.
Voici maintenant les titres des diverses formules du Rituel, avec indication du folio et le renvoi
au folio correspondant du Liber Ordinum de Silos1.

Cod. В
Folio 1. Exorcismum olei : « Exorcidio te » Fol. 22.
— 2. [Ordo baptismi.] Fragment — 29.
— h. Exorcismum incensi : « Eternam hac iustissimam » — 30.
— 5. Ordo ad benedicendum eum qui capillos in sola fronte tondere uult :
« Te inuoeamus, eterne omnipotens Deus » — 34.
— 6. Item alia : « Domine Ihesu Christe, qui es caput » — —
— — Oratio super paruulum, quem parentes ad doctrinam offerunt : « Do
mine Ihesu, qui os mutorum » — 35.
— 7. Alia benedictio : Benedictio super paruulum, quem in ecclesia ad mi-
nisterium Dei detunditur : « Deus, qui cordium arcana » — 35.
— — Ordo super eum qui barbam tangere cupit — 38.
— 9. Ordo celebrandus super unguentum, quod in sanctorum die Cosme et
Damiani conficilur — 53.
— 10. Ordo ad uisitandum uel perungendum inlîrmum —■ 54-.
— 11. Ordo conuersorum conuersarumque. . — 65.
— 13. Item uiatica super infirmum iubenem — 68.

1. Les folios de ce dernier Rituel étant indiqués en Au cas où une formule serait propre au manuscrit de
marge de notre volume, il sera aisé au lecteur de re Madrid, ce qui arrive assez rarement, je renvoie direc
trouver les formules correspondantes des deux textes. tement à la colonne du volume.
LIBER ORDINVM. С
XXVI INTRODl'CTION.
Cod. В
Folio 13. Ordo penitentie Fol. 68.
— 16. Castigatio sacerdotis ad eum qui iara penitentiam accepit — 72.
— 17. Ordo super penitentes in diebus dominicis :« Deus humilitatis » — 73.
Benedictio oblate, que in sacrario benedicunt penilentibus data. ... — 74.
— 18. Ordo super penitentem in diebus dominicis : « Miserere, Domine . . — —
— 19. Ordo ad reconciliandum penitentem — 75.
— 23. Oratio super eum qui ad comunionem reuertitur — 79.
Ordo in fincm hominis diei — 84.
— 36. Ordo ad corpus paruuli conmendandum — 99.
— 37. Ordo quid conueniat obseruare clericis ciuitatis illius, cuius episcopus
in ultima egritudine positus fuerit — 101.
— 39. Ordo in conmendatione presbiteri — 104.
Oratio ad comendanduni corpus deouote uirginis — 105.
— 40. Benedictio de uaso — 125.
[Oratio] super uas in quo aliquid immundum ceciderit — —
— 40. Oratio super his qui morticinum comedunt uel suffocatum — 126.
— 41. Benedictio putei — 127.
Benedictio nauis — —
Benedictio retis — —
— 42. Benedictio de area noua — 132.
Officium in Cena Domini — 139.
— 46. Ordo VI ferie ad Parasceue — 145.
— 51. Benedictio Agni (col. 2-24).
— 53. Ordo missarum uotibarum de sacerdote pro se dicere debeat1 .... — 178.
— 66. Missa uotiba, quam sacerdos pro se uel pro aliis dicere debeat — 188.
— 69. Missa, quam sacerdos in tribulatione pro se dicere debeat — 200.
— 72. Missa, quam sacerdos pro se uel pro subdilis dicere debeat — 204.
— 82. Missa, per quam se sacerdos Deo conmendat — 196.
— 85. Missa, qua se sacerdos Deo conmendat in angustiis (col. 277).
— 90. Ordo misse uotibe, quem dicit episcopus quando presbiterem ordioat. . — 175.
— 94. Missa uotiba, quam sacerdos pro se, amicis domesticisque dicat .... — 225.
— 97. Missa pro his qui causas Ecclesie exsequuntur : « Maiestatem tuam » . . — —
— 99. Missa, quam sacerdos pro se in egritudine positus dicere debeat
(col. 280).
— 102. Missa, quam sacerdos pro se dicere debeat (col. 270).
— 106. Missa pro solo episcopo dicenda — 210.
— 113. Ordo pro solo rege — 217.
— 118. Ordo cuiuslibet singularis — 229.
— 122. Missa II pluralis : « Aulam misericordie » — 240.
— 125. Missa III pluralis : « Deus, qui hominem » — 243.
— 128. Missa IUI pluralis : « Deus, omnium fons » (col. 323).
— 130. Missa V pluralis : « Redemptor humani » (col. 3C26).

1. Dans le manuscrit ce titre est en très belles majus que je ne reproduis pas toujours dans les titres l'ortho
cules jaunes, bleues, rouges et vertes. — J'avertis ici graphe parfois très capricieuse de l'original.
INTRODUCTION. . xxvii
Cod. В
Folio 132. Missa VI pluralis : « Omnipotentem » {col. 3L21).
— 134. Item ordo misse omnimode Fol. 167.
— 141. Ordo de pluralis [col. 330).
— 143. Alia missa singularis : « Aulam » {col. 309).
— 146. Missa de tribulatis — 255.
— 151. Missa (aliaj de tribulatis — 256.
— 154. Ordo iter agenti {col. 346).

Le manuscrit est incomplet et s'arrête à l'évangile de cette dernière messe pour les voyageurs
(fol. 156). D'après les bandes de cuir qui reliaient le volume, on devine qu'il y manque aujour
d'hui cinq ou six "cahiers tout au moins.
A remarquer une circonstance notable de ce codex. Gomme dans le précédent, un grand
nombre de formules sont accompagnées de la notation musicale, propre aux églises d'Espagne
avant l'introduction de la liturgie romaine. Or, dans un certain nombre de morceaux (aux folios
24, 26, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37), la notation mozarabe a été effacée avec le grattoir
et remplacée par la notation française à points superposés, dite d'Aquitaine. Cette seconde nota
tion est du douzième siècle ou de la fin du onzième. Elle peut être attribuée avec une complète
certitude aux Bénédictins de Cluny, qui à cette époque apportèrent en Espagne les rites de Rome
et la notation du midi de la France. Le fait est très important, car il permet de déchiffrer dans
une certaine mesure les passages correspondants, notés en musique mozarabe dans le manuscrit
de Silos. C'est un premier pas vers la lecture des neumes mozarabiques, dont le*mystère, resté jus
qu'à ce jour absolument impénétrable, ne sera vraisemblablement jamais complètement dévoilé.
— Je renvoie pour la forme de ces neumes musicaux à la phototypie qui accompagne ce volume.
Don Juan Facundo Nia fio a publié un fac-similé de deux morceaux de ce manuscrit en notation
française tirés de l'office des funérailles (fol. 29 v° et 33 v°) et d'un folio entier de I'Oruo pro
solo Rege. Voy. l'ouvrage intitulé : Critical and bibliographical notes on early Spanish music,
Londres, 1887, page 30 et suivantes.
Dans les notes, l'apparatus critique et les additions de ce volume, le manuscrit wisigothique
de Madrid est désigné par l'abréviation : Rituel M, ou simplement par M.

III

LK MANUSCRIT DE L'ANNÉE 1039

(Codex A)

Comme le Liber Ordinum, ce manuscrit est rentré depuis une quinzaine d'années dans les ar
chives de l'abbaye de Silos. Il mesure 255 millimètres sur 186 et se compose de 205 feuillets de
parchemin, divisés en 24 cahiers. Une main moderne a écrit sur la reliure le titre : Krrvs ktMissae.
Il renferme, en effet, une partie du Rituel mozarabe et quelques messes votives. Un dernier cahier,
en caractères wisigothiques comme tout le reste, mais qui semble avoir été ajouté plus tard au
volume, nous donne le récit de la dormition de la Vierge, récit assez semblable au livre intitulé :
de Transitu Virginis, longtemps attribué à saint Méliton de Sardes '.
Le manuscrit est daté du mois de janvier 1077 de l'ère espagnole, 1039 de l'ère chrétienne.

1. Voy. Migne, Patrología graera, t. V, col. 1231-1240.


xxviii INTRODUCTION.
Voici, du reste, la signature du copiste et la curieuse formule dont il l'accompagne (fol. 177) :

VENIMVS Л1) PORTVM I.lltKl.l.l NIMIO SVDORE CONFECTI

QVIA SICVT NAVIGANT! DESIDERABIL1S EST PORTVS


ITA SCRIPTVR1 N0B1SSIMVS VERSVS
TRIA QVIDEM DÍGITA SCRIBVNT SEI) TOTVM CORPVS LABORAT
OBSECRO QVISQVIS LEGERIS RETRO TEÑE DÍGITOS

NE UTTERAM LEDAS1
QVI ENIM NESCIT SCRIBERE NVLLVM REPVTAT LABOREM

ORA PRO IIIOANNE PRESBÍTERO SCRIPTORE SI CHRISTVM HABEAS PROTECTOREM


SCRIPTORI VITA LEGENTI PAX POSSIDENTl VICTORIA
FVIT SCRIPTVM IN MENSE 1ANVARIO IN ERA TLXX* Vil"

Les six premiers folios sont remplis par un calendrier, que l'on trouvera en appendice. A la
suite de ce calendrier, il manque un cahier, qui contenait une bonne partie des rites du baptême 2.
Je vais, du reste, donner ici la table des matières avec renvois au présent volume :

Folio 1.Le calendrier Col. 450.


— 7. Le rituel du baptême [incomplet) — 26.
— 13. Ordo ad uisitandum uel unguendum infirmum — 71.
— 15. Ordo ad conmendandum corpus defuncti — 126.
— 16. Ordo ad conmendandum corpus defunctum infra domum — 127.
— 27. Ordo ad conmendandum corpus sacerdotis — 146.
— 28. Ordo ad conmendandum corpus paruuli — 138.
— 29. Ordo ad conmendandum corpus de una uirgine — 148.
— 3t. De oleo benedicendo — 23.
— 33. Oratio super paruulum, quando cum parentes ad doctrinam offerunt. ... — 38.
— — Ordo super paruulum, qui in ecclesia tunditur — 39.
— 34. Benedictio super aliquid licoris pollutum — 171.
— — Oratio super [uas in quod] aliquid inmundum ceciderit — 171.
— 35. Oratio super his qui morticinium comedant uel suffocatum — 172.
— — Oratio pro uasa altaris uel uestimenta exorcidienda — 157.
— 36. Benedictio patène — 157.
— — Benedictio calicis — 157.
— — Benedictio corone — 165.
— — Benedictio crucis — 163.
— 37. Benedictio graneas — 167.
— — Benedictio frugum seminis — 167.
— 38. Benedictio area noba — 168.
— — Benedictio pane nobo — 169.
Benedictio ube — 169.
Benedictio pomi. . . — 170.
— 39. Benediclio arrarum de Nubentihus — 433.

1. Cette recommandation du scribe, si touchante presque effacée et d'une lecture passablement difficile.
dans sa naïveté, a été à peu près suivie pour le texte 2. Ce qui en reste commence aux mots : « rationem
en général, mais non pas pour l'inscription, qui est reddes ». Voy. plus loin, col. 26 et suivantes.
INTRODUCTION. xxix
Folio 42 Ordo de Nubentes Col. 434.
— 42. Prefatio de persona, que non nubsit, cum persona que iam nubsit — 440.
— 42. Ordo [eiusj qui secundo nubit • — 441.
— 44. Ad uestem sacerdotis — 230.
— — Missa uotiba omnímoda — 230.
— 47. Missa uotiba pluralis — 325.
— 50. Ordo de infirmis — 377.
— 57. Ordo de delunctis — 390.
— 61. Ordo de uno defuncto — 402.
— 67. Missa uotiba de singularis — 302.
— 69. Missa uotiba, quam sacerdos pro se dicerc debeat — 273.
— 74. Missa uotiba de uno infirmo — 359.
— 90. Ordo tribulantis : uotiba dicenda — 339.
— 95. Ordo de iterantibus uia — 347.
— 99. Ordo ad missam de sacerdote defuncto. [Melius : Missa generalis defunc-
torum] — 417.

Dans les notes qui accompagnent ce travail je désigne le manuscrit de 1039 parla rubrique
Rituel A, ou simplement A.

IV
LE RITVALK ANTIQVISS1MVM

(Codex Ä)

Ce manuscrit, dont le titre donné ci-dessus est assez récent, se compose de 142 feuillets in-4" de
parebemin. Il ne porte ni date, ni mention de copiste; mais l'écriture, d'un caractère wisigothique
assez négligé, est à n'en pas douter du onzième siècle. Il est mentionné en 1772 parmi les ma
nuscrits du monastère de Silos, catalogués à cette époque par le P. Gregorio Hernandez1. Confié
à un ami très sûr par le dernier abbé de Silos, I). Rodrigo Echevarría, il resta près d'un demi-
siècle dans un village des environs, d'où il est revenu à Silos en 1889.
Ce vieux manuscrit se compose de deux parties bien distinctes et indépendantes l'une de l'autre.
La première, qui va du feuillet 1 au feuillet 30 inclusivement, renferme un certain nombre de
pièces liturgiques, qui correspondent à quelques-unes de celles que nous avait déjà fait con
naître le Liber Ordinum (fol. 1-12, officium de Infirmis; fol. 12-30, officium de Defunctis. Voy.
le Liber Ordinum, col. 377-382). Je lui ai emprunté quelques formules intéressantes f qui com
plètent le texte déjà si riche des manuscrits précédents.
La seconde partie (fol. 31-142) comprend toute une série de petits offices pour chaque heure de
la journée. Elle débute par une sorte de préface, où nous sommes avertis que cet ensemble de
formules et de psaumes était près pie tout entier réservé à l'usage des communautés monasti
ques. Je crois utile de donner ce curieux texte, qui jette un peu de lumière sur plus d'un point
obscur du rite mozarabe. L'auteur y fait le départ entre le véritable office canonique, qu'il ap
pelle Cathedralis ordo et qu'il réduit aux Heures de Laudes ou matulinum, Vêpres ou uesprrli-
num et Complies ou completum, et l'office monastique proprement dit.
La liturgie des moines est beaucoup plus chargée et devait prendre un temps considérable.
Elle comprenait, outre l'office ordinaire des clercs mentionné plus haut, les Heures suivantes :
1. Voy. V Histoire deViibliinjede Silos, p. 257. note.
xxx INTRODUCTION.

1. Ordo pcculiaris (qui correspond à YAurora du Bréviaire mozarabe), fol. 32-36.


2. Ordo ad Primam et Secundara, fol. 36-59.
3. Ordo ad Tertiam, fol. 59-66.
i. Ordo ad Quartam et Quintara, fol. 66-72.
5. Ordo ad Sextara, fol. 73-77.
6. Ordo ad Septimam et Octavara,- fol. 78-83.
7. Ordo ad Decimam et Vndecimam et Duodeciraam, fol. 83-92.
8. Ordo ante Completa, fol. 93.
9. Ordo ad Completa, fol. 93-102.
10. Ordo post Completa, fol. 102-107, suivi de Preces ou supplications, fol. 107-115.
11. Ordo ante Lectulum, fol. 115-117.
12. Ordo in Nocturnis, fol. 117-142.

Voici maintenant le texte du prologue que j'ai mentionné plus hait. Je laisse sans commen
taires et sans corrections (cela entraînerait ici trop loin) un ou deux membres de phrases d'un
sens assez douteux et d'une latinité étonnamment barbare.
« Inc.ipit prologvs : Consummato denique matutino officii ordine constituto, aliquid aput mo
nads peculiariter est canendum : ad futurum diei ad nicilum preheat ad exsolbendum ministe-
rium subter adnixi. Vnde, hoc quoque subséquente psalmo, cura prenotatis tribus clausulis statim
post matutino officii recensentes, non in mero horarum ponimus, set specialiter sicut diximus in
supplieationibus, exiberaus pro futuro féliciter ordine consummando. Nam Prime et Secunde
conexus ordo depromitur; Tertia singulariter; Quarta et Quinta simili modo coniunctc ; Sexta nain-
quc singulariter; Septime et Octabe gemina promuntur conclusione; Nona singulariter in ordine;
ac deinde Décima et Vndecima et Duodécima seraper ante Vespera recitatur et pari coniunctione
cxplicatur. Л monacus ergo cadedralis Ordo, quod est Matutini et Vespertini sibe Conpleti offi
cium, extra hune orarum ordine suo est exsolbendum. Inde denique instituía duodecim diurna-
rum et duodecim noctium ordinarum suarum officium sollicite est exsolbendum monacis. Nunc
iam, ut diximus, ita inquatur post matutino : Ordo pecvliaris », ele.

CHAPITRE TROISIÈME

Étude sur quelques calendriers mozarabes '.

Au cours de mes recherches sur les textes de la liturgie primitive des églises d'Espagne, j'ai
été assez heureux pour recueillir six calendriers, jusqu'ici inconnus, de l'ancien rite wisigothique.
Il importe d'autant plus de les publier dans ce volume que les deux premiers, les calendriers A
et B, sont empruntés aux manuscrits mêmes du Rituel mozarabe.
Peut-être saura-t-on quelque gré à l'éditeur de mettre entre les mains des érudits et des ha-
giographes de profession l'ensemble de ces textes nouveaux, accompagnés de courtes annotations.
Au point de vue liturgique et historique, ils offrent un sérieux intérêt et aident à résoudre plus
d'un problème difficile. On ne connaissait guère jusqu'ici que le calendrier de Cordoue, d'une
rédaction relativement tardive (961), et celui du Liber Comicus de la Hihliothèque nationale, pu-

1. Les pages suivantes sont destinées à servir de I à la fin de ce volume. Voy. ci-dessous. Appendice I.
préface aux neuf calendriers, publiés en appendice | p. 4411-407.
INTRODUCTION. xxxi
blié sans aucune note, en 1893, par Dom G. Mor'm, dans son édition du Comes mozarabe. Je repro
duis ces deux calendriers, ainsi que le fragment que nous a conservó Francisco de Pisa.
Le plus récent de ces calendriers est sans aucun doute celui de l'église de Cordoue. Les huit
autres sont beaucoup plus anciens. Ils ont dû être rédigés à une date qu'il n'est pas possible de
préciser avec certitude, mais qu'on peut sans témérité faire remonter au delà du sixième siècle.
Sans doute, quelques rares noms de saints ont été inscrits à une date moins ancienne, saint Ilde-
phonse, saint Pelage, par exemple; mais ce sont là des additions exceptionnelles, qui ne changent
guère la physionomie de la rédaction primitive. Il convient même d'ajouter que, à part une ving
taine de saints, la plupart espagnols, tous les autres (et ils se chiffrent par centaines) appartien
nent aux quatre premiers siècles de l'Église.
Il reste maintenant à dire quelques mots sur les sources auxquelles j'ai emprunté chacun de
ces calendriers. Quant aux nombreuses particularités qui les distinguent, je m'abstiens de les si
gnaler ici. On les trouvera dans les notes qui accompagnent le texte.

LE CALENDRIER A

(d'après le Codex A, de l'an 1 030)

Ce calendrier nous a été conservé par un manuscrit wisigothique, dont il a été question plus
haut (p. xxvii). Inutile d'y revenir. A remarquer cependant que le Calendrier A est, de tous,
celui qui renferme le moins de fêtes. Pendant la période de soixante jours qui va du 23 février au
1\ avril et au cours de laquelle tombe le Carême, on ne rencontre qu'une seule solennité : celle
des saints Emeterius et Celidonius, les deux célèbres martyrs de Calahorra. On sait que les fêtes
des saints furent longtemps interdites pendant les semaines de pénitence qui précèdent la fête
de Pâques. Avec le temps, on se relâcha de cette observance liturgique, qui avait le mérite de
laisser au carême sa physionomie propre et toute son austère sévérité.

Il

LE CALENDRIER В

(d'après le Rituel B, de 1052)

Nous devons ce calendrier au manuscrit le plus complet du Liber Ordinum, celui dont on a vu
l'histoire ci-dessus, p. xvn-xxiv. Il est le seul à nous donner la fête de la Purification et quelques
fêtes d'origine évidemment française, comme celles de saint Martial de Limoges (30 juin), de la
translation des reliques de saint Benoit en France (11 juillet) et de saint Loup de Trojes (30 juillet).

Ill

LE CALENDRIER G

(d'après un manuscrit de Compostelle, de 1055)

Le manuscrit auquel nous empruntons ce troisième calendrier est un véritable chef-d'œuvre


de la calligraphie wisigothique. Il fut écrit en l'année 1093 de l'ère espagnole (1055 de l'ère
vulgaire) par ordre de la reine Sanche de Castille, femme de Ferdinand Ier. On y voit de très inté
ressants dessins à la plume, dont quelques-uns couvrent une page tout entière. L'inscription
xxxu INTRODUCTION.
suivante nous fait connaître, outre le nom de la reine, ceux du copiste et de l'artiste à qui est due
l'illustration du manuscrit :

SANCIA REGINA VOLVIT

OVOÜ SVM RKGINA PERKGIT


ERA MI LI. KW NOVIKS DUNA QVOQVE TERNA

PETRVS ERAT SCRIPTOR


F1UCTOSVS OENIQVE PICTOR

Au verso du feuillet 6 se voit un tableau représentant le scribe, debout sous une riche tenture
et offrant son livre au roi et à la reine. Au recto se lit cette inscription :

FREDINANUI REGIS SVM LIBER NECNON ET SANCIA REGINA

Le calendrier se trouve aux folios 1-i. Le manuscrit renferme le psautier, des cantiques de
l'Ancien et du Nouveau Testament et quelques morceaux de la liturgie mozarabe. 11 est conservé
aujourd'hui, sous le titre de : Diurno del rey Fernando Io, à la bibliothèque de l'Université de
Saint- Jacques de Compostelle (códice n° /).
Pour plus de détails sur le contenu de ce manuscrit, je me permets de renvoyer le lecteur à une
notice que j'ai publiée, il y a quelques années, dans la Bibliothèque de l'Ecole des chartes (octobre
1901, p. 374-387), sous le titre suivant : Deux manuscrits wisigothiques de la bibliothèque de
Ferdinand /ur, roi de Castille *.

IV

LE CALENDRIER D

(d'après un manuscrit de Léon, de 1066)

J'emprunte le calendrier D au magnifique Antiphonarium de la cathédrale de Léon, copié en


1066 sur un manuscrit qu'il faut faire remonter à la première année du règne de Waniba , c'est-
à-dire à la seconde moitié du septième siècle. C'est ce qui ressort des divers computs insérés aux
folios qui précèdent l'Antiphonaire proprement dit. Voici un texte qui ne laisse aucun doute à ce
sujet : « Ab incarnatione Domini usque ad presentem et primum gloriorissimi Wambanis principis
annum, qui est era vecx, sunt anni vclxxu ». Ce manuscrit wisigothique, dont le texte liturgique
est accompagné de neumes à points superposés, renferme 306 folios en parchemin, la plupart
dans un état de conservation presque parfait.
J'ai pu copier une partie de ce calendrier, grâce à la bienveillance de M. le Doyen et du cha
pitre de Léon, qui ont bien voulu consentir, en ma faveur, à laisser ouvertes pour quelques
heures les portes derrière lesquelles sont jalousement gardés les rares mais précieux manuscrits
de leurs archives. Le reste m'a été communiqué depuis par mon excellent ami, le chanoine-
archiviste D. Alejandro Rodriguez.

1. Je profite de l'occasion pour réparer une erreur. rus supplex », titre sous lequel cette pièce a été publiée
La petite composition poétique de Florus, queje donne d'abord par Mvkatori (Antiquitates Italicae , t. III,
dans cet article, n'est pas inédite, comme je l'avais pensé col. S5r> de l'édition in-folio), puis par Jafké-Wattenbach
tout d'abord. Le titre marqué par le copiste, auquel nous (Ecclesiae Colonicnsis codices mss., p. 108-10'J). enfin
devons le manuscrit de Compostelle : € Florus Vsidoro par Dvemmleh (Poelae Carol., t. II, p. 549, dans les
abbati >, est inexact. Il faut lire : • Eldrado abbati Flo Monumento, Germaniae histórica).
INTRODUCTION. xxxiii

LE CALENDRIER E

(d'après un manuscrit de Paris, de 1007)

Ce calendrier nous a été transmis par un exemplaire du Comes, ou recueil des passages dé
l'Ancien et du Nouveau Testament en usage dans la liturgie de la messe mozarabe. Le manuscrit,
qui faisait autrefois partie du trésor wisigothique de Silos, est aujourd'hui à la Bibliothèque-
nationale de Paris (Voy. ci-dessus, p. xin). Il a été publié, en 1893, par Dom G. Morin, dans le
premier volume des Anécdota Maredsolana. Le calendrier occupe les pages 28-33 du manuscrit
et les pages 393-105 du volume imprimé. Je l'ai revu avec soin sur l'original, ce qui m'a permis
de compléter et parfois de corriger sur quelques points le texte imprimé.

VI
LE CALENDRIER F

[d'après un manuscrit de Paris, de 1072)

Un manuscrit wisigothique de la Bibliothèque nationale (nouvelles acquisitions latines, 2169)


qui renferme les Etymologies de saint Isidore, nous fournit un autre calendrier presque entière
ment conforme au précédent. Le copiste avait certainement le manuscrit de 1067 sous les yeux,
quand il composait son travail dans le scriptorium de l'abbaye de Silos, en 1072. On peut consul
ter sur ce superbe exemplaire des Etymologies l'étude que M. Leopold Delisle lui a consacrée dans
ses Mélanges de Paléographie et de Bibliographie, p. 103. Je renvoie aussi à mon Histoire de
Сabbaye de Silos, p. 262-264; cf. p. 45.

VU
LE CALENDRIER DE CORDOÜE G

Ce célèbre calendrier fut rédigé en 961 par un évoque d'EIvire, Rabi ben Zaid, «t dédié à son
protecteur Alhecam II, calife de Cordouc '. C'est avant tout un calendrier astronomique et agro
nomique. Mais, quoique destiné au calife, l'évèque catholique voulut qu'il pût être utile à ses

1. L'évoque Rabi ben Zaid n'est autre que le Rece- mission à Rabi ben Zaid. Il lui avait donné peu aupara
mundus auquel Luitprand de Crémone, qui l'avait vant un siège episcopal. « Chose étonnante, dit fort judi
connu pendant son séjour à Francfort, dédia son Anla- cieusement à ce propos D. Francisco Simonet dans la
podosis (Migne, P. L., t. CXXXVI. col. 789). C'est par brochure citée plus loin, les sultans de Cordoue, bien
cette dédicace que nous apprenons qu'il était évoque que persécuteurs de l'Église catholique, abritaient la
d'Illiberis ou Elvire. Voy. Dozy, Die Cordouaner Aril/ prétention de considérer comme attachés à leur cou
ibn Sad der Secretar, und Rabi ihn Zeid der Bischof ronne les anciens droits régaliens des monarques wisi-
(dans le Journal asiatique allemand, t. XX, p. 516-609); goths : tout comme de nos jours des gouvernements
cf. Florez, España sagrada, t. XII, p. 170. impies prétendent exercer des privilèges accordés jadis
Recemundus est le dernier évoque connu d'Elvire à de pieux princes protecteurs de l'Eglise. » Recemun
sous la domination arabe. Il était né à Cordoue de pa dus réussit pleinement dans son ambassade. Quelques
rents chrétiens dans la première moitié du x° siècle. années plus tard, le calife l'envoyait à Constantinople
Egalement instruit dans les langues latine et arabe, il et à Jérusalem. Politique, astronome, philosophe (un
obtint une charge de confiance dans le palais d'Abd-er- auteur arabe l'appelle : Rabi ben Zaid le Philosophe), il
rahman III. Le calife ayant dû, en 9Г>5, envoyer une resta toujours un fervent chrétien et un bon évèque. On
ambassade à Othon empereur d'Allemagne, confia cette ignore la date de sa mort.
ЫПЕП onuiNVM. d
XXXIV INTRODUCTION.

frères dans la foi. Il y ajouta donc la mention des fêtes religieuses alors en usage dans l'Église
mozarabe, et prit soin d'indiquer les sanctuaires où les chrétiens de Cordoue avaient l'habitude
de se réunir en plus grand nombre pour les principales solennités du cycle liturgique.
Il y avait un certain courage — et il est piquant de constater que c'est le mécréant t)ozy qui
en fait la remarque — à omettre toute mention de fête musulmane dans un ouvrage destiné au
calife : alors que celles du culte chrétien y étaient soigneusement indiquées, y compris les anni
versaires des martyrs qui avaient souffert pour le Christ sous les émirs ou les califes ses pré
décesseurs. Cette partie liturgique du calendrier de Cordoue est du plus grand intérêt. Ce n'est
pas ici le travail d'un simple compilateur plus ou moins ignorant, mais d'un évèque et d'un évoque
qui écrit sur un sujet local, qu'il était à même de connaître mieux que personne. Il complète nos
autres calendriers et mentionne plusieurs fêtes inconnues jusque-là dans la liturgie mozarabe.
Dans son ensemble, en effet, l'œuvre de Rabi ben Zaid représente une phase liturgique plus ré
cente. Outre quelques fêtes locales (par exemple saint Grégoire de Grenade, les saints Basile et
Victor de Seville, la translation de saint Zoïl), on y rencontre celle de la conversion de saint Paul,
de saint Grégoire le Grand, de sainte Marie-Magdeleine, de la Nativité de Notre-Dame, de saint
Pierre ad Vincula, dont nos autres calendriers ne portent pas trace.
On trouvera dans les notes jointes au texte du calendrier de Recemundus quelques éclaircisse
ments sur les églises de Cordoue au dixième siècle. Malgré de terribles persécutions, l'état des Mo
zarabes y était assez florissant : une vingtaine d'églises et plusieurs monastères s'élevaient tant
dans la grande ville arabe que dans le voisinage. L'évèque note avec soin plusieurs localités où
reposaient alors des corps saints, et s'inscrit ainsi en faux par avance contre des translations sup
posées antérieures à cette époque. Ce qu'il dit du culte solennel des Sept Apôtres de l'Espagne
[Septem Nuncii) est très remarquable. A noter aussi son silence sur la présence du corps de saint
Jacques à Compostelle. Il serait pourtant téméraire, injuste même, d'en rien conclure contre la
tradition, qui est attestée d'une manière très expresse par des auteurs arabes contemporains.
Le texte du calendrier de Cordoue a été d'abord publié en 1838 parLibri, dans son Histoire des
sciences mathématiques en Italie (t. I, p. 461), d'après une traduction latine du treizième siècle.
Plus tard, Dozy en découvrit le texte arabe, écrit en caractères hébreux, dans un manuscrit de la
Bibliothèque nationale de Paris (ancien fonds, n° 462) '. 11 en signala l'existence à un docte ara
bisant espagnol, Ü. Francisco Simonet. Celui-ci s'empressa, en 1871, de publier une traduction
castillane de la partie liturgique du calendrier-. Il l'accompagna d'excellentes notes et d'une
préface que j'ai brièvement résumée ci-dessus. Deux ans plus tard, Dozy lui-même fît paraître le
texte arabe et la version latine de tout l'ensemble du calendrier3.
Notons, en finissant, qu'il devait exister à Cordoue un calendrier très ancien. En effet, d'après
Walafrid Strabon, l'empereur Théodose loua hautement, dans une assemblée conciliaire, l'évèque
Grégoire de Cordoue de ce qu'il récitait tous les jours à la messe les noms des martyrs dont on
célébrait l'anniversaire : « Theodosius, religiosus imperator, in concilio episcoporum laudauit
Gregorium Cordubensem episcopum, quod omni die missas explicans, eorum martyrum, quorum

1. Gams [Kirchengesch. v. Spanien,t. I,p. 455; pense Ce travail a paru dans la revue : La Ciudad de Dios,
à tort que ce manuscrit se trouve à la Bibliothèque t. V, p. 105-110 et p. 192-212. Le texte latin du calen
nationale des Pays-Bas, alors qu'il s'agit de notre Biblio drier a été reproduit dans Y Historia eclesiástica de Es
thèque nationale de Paris. paña, par La Fuente, t. III, p. 477 482.
2. Santoral hispano-mozárabe, escrito en 'Jfil por 3. Le calendrier de Cordoue de l'année 9C>t; texte
fíabi ben Zaid, obispo de Iliberix, publicado y anotado arabe et ancienne traduction latine. Leyde, 1873, vo
por don Francisco Javier Simonet, catedrático de len lume in-8" de 107 pages, avec quelques rares notes.
gua árabe. Madrid, 1871, brochure de 37 pages in-8°. —
INTRODUCTION. xxxv
natalitia essent, nomina plurima commemoraret » (De rebus ecclcsiasticis , cap. xxvui, dans
Mignk, P. L., t. CX1V, col. 962).

VIII
LE FRAGMENT DE TOLÈDE H

Ce fragment de calendrier mozarabe fut imprimé pour la première fois à Tolède, en 1593, par
D. Francisco de Pisa. Pinius l'a inséré dans sa dissertation sur l'ancienne liturgie wisigothique
(Acta SS. Bolland., t. VI lui., p. 78), d'où il est passé dans la dernière édition du Missale mixtum
(P. L., t. LXXXV, col. 1049). Il est à peu près contemporain des premiers calendriers mentionnés
ci-dessus; mais Francisco de Pisa ne nous en a donné que les mois de janvier et de février. La seule
particularité remarquable qu'il présente, est l'absence des saints Innocenls (Allisio Infantum) au
8 janvier. Est-ce une omission volontaire de Pisa, étonné de voir cette fête à pareil jour? Je ne
saurais le dire ; mais la chose est fort possible.

IX
LE FRAGMENT DE MADRID I

Ce dernier calendrier se trouve dans un manuscrit de l'Académie d'Histoire à Madrid (cod. 48).
Il date des dernières années du onzième siècle ou du commencement du siècle suivant. Quoique
placé en tête d'un missel romain écrit en caractères wisigothiques (circonstance très rare), il re
produit un calendrier évidemment mozarabe. Il s'arrête au 29 avril, к la fête de sainte Salsa. —
Au dernier feuillet (fol. 3V3) se lisent trois oraisons de saint Thomas de Cantorbéry en écriture
française de la fin du douzième siècle. Le manuscrit provient de l'abbaye de San Millan de la
Cogolla. C'est sans doute un des premiers livres de la liturgie romaine, introduits en Espagne pal
les Bénédictins de Cluny. On y trouve, en eilet, le nom de saint Mayeul, abbé du célèbre monastère
bourguignon.
N. B. — Je ne dis rien dans cette Introduction de l'Annonce des fêtes et de Г Horolegium, pu
bliés en appendice à la fin du volume. On trouvera en tète de ces deux Appendices quelques notes
qui peuvent être utiles à l'intelligence de ces textes liturgiques d'intérêt secondaire.

Le lecteur a droit à quelques mots d'explication sur la méthode suivie dans la publication du
texte du Liber Ordinum. Ce texte, je l'avais préparé tout d'abord en vue d'une édition rigoureu
sement paléographiqne. C'est, à peu de chose près, ce qu'a fait pour le Comes mozarabe Dom
Germain Morin, qui imprime, pour la seule fête de saint Etienne et sans la moindre explication :
huxor tua; a facifiliorum srahel; umiliatum córame ; prospicite ex bobis;et elegegrunt; nicu-
laum prosilitum anziozensem ; quostatuertent; dure ceruice1, etc. Pour des extraits des Livres
saints, et c'est ici le cas, cette fidélité à suivre le manuscrit jusque dans ses pires errements n'est
pas bien dangereuse, chacun trouvant dans sa bibliothèque ou même dans sa mémoire la facilité
de recourir à une version meilleure. Il en serait autrement s'il s'agissait d'un texte nouveau. Dans
son édition du Livre de Cerne, Dom Kuypers a été plus fidèle encore à reproduire dans ses moin
dres détails ce que j'appellerais volontiers la toilette ou plutôt le négligé du manuscrit-'. Mais ici

1. Liber Contiens, p. 31-33. — D'autres mots i'tranges 2. The prayer book of Aedehudd lite bishop, com
sont peut-ètro de simples fautes d'impression, comme monly called the Book of Cerne, Cambridge, ИМ-.!. — Ce
par exemple nustras pour nostras p. 159). volume, qui n'est pas un recueil liturgique proprement
xxxvi . INTRODUCTION.
le texte, s'il n'est pas parfait, est du moins bien supérieur à celui du Cornes de Tolède, et sa lec
ture en est très facile. — Ce premier procédé a du bon, je dirai même qu'il est excellent, quand
il s'agit, et c'est le cas du Livre de Cerne, de publier un nombre très restreint de formules. On
peut alors se donner le luxe d'imprimer l'œuvre du copiste ligne par ligne, avec ses abréviations,
sa ponctuation, ses caprices plus ou moins artistiques, et le reste. C'est pour ainsi dire mettre le
lecteur en face du manuscrit original lui-même : et ce n'est certes pas un médiocre avantage.
Destinée exclusivement aux érudits, initiés aux mystères de la paléographie, ou à quelques rares
amateurs, une publication de ce genre est peut-être préférable à toute autre.
Le second système est presque toujours bienvenu des savants, dont le temps est mesuré et qui
ont autre chose à faire qu'à étudier les vieilles formes graphiques du moyen âge. Il leur fournit un
texte, qui est encore assurément celui du manuscrit, mais débarrassé des erreurs manifestes et des
fantaisies d'une plume à demi barbare, et dans lequel l'éditeur s'efforce d'épargner au lecteur
un travail préliminaire de déchiffrement parfois ingrat, qui le fatiguerait sans profit pour son
étude. C'est l'histoire du marbre antique purifié, dégagé de la gangue informe qui le défigurait.
L'opération sans doute est délicate et ne peut être confiée qu'à des mains exercées. Sans doute
aussi, le directeur de musée et l'antiquaire eussent mieux aimé recevoir la statue telle qu'elle était
en sortant des ruines, maculée, couverte encore de débris et de boue. On ne saurait cependant
l'exposer à l'admiration du public dans cet état, qui, loin d'être une parure, est en somme une
imperfection trop manifeste.
Appliquée à un document littéraire ancien cette méthode a ses dangers : elle peut si aisément
conduire à corriger là où toute correction deviendrait une cause d'erreur. Et l'éditeur n'est, hélas!
pas infaillible. Mais le péril se réduira à bien peu de chose, je devrais dire qu'il aura complète
ment disparu, s'il a soin d'établir un « apparatus », dans lequel seront relevées avec une scrupu
leuse exactitude toutes les leçons, même les plus bizarres, qu'il n'a pas cru devoir conserver dans
le texte. Ces leçons, en effet, ne sont pas sans avoir parfois leur importance. Quelque étendue que
soit la bonne volonté de l'éditeur, sa science est bornée. Telle forme, telle tournure qui lui pa
raissent de purs barbarismes, peuvent mettre sur la voie de découvertes intéressantes un philo
logue, un grammairien de profession. En tout cas, sa parfaite loyauté permettra au critique de
contrôler les corrections qu'il a cru devoir adopter et le convaincra qu'il marche sur un terrain
parfaitement solide.
C'est cette seconde méthode que j'ai finalement suivie dans le présent volume. De la sorte, le
lecteur ordinaire aura sous les yeux un texte qui ne sera plus une série d'énigmes, tandis que le
spécialiste trouvera dans l'apparat us tout ce qu'a droit d'exiger sa légitime curiosité. Ce système
de corrections n'est pas du reste poussé ici à l'extrême. Je conserve dans le texte des formes qui,
pour n'être pas ordinairement reçues dans les éditions classiques, n'en sont pas moins correctes.
On lira, par exemple : unguere pour ungere, urgere pour urgtiere, eicere pour clicere, resumía
pour resumpta, hílala pour illala, inriguus pour irrigmis, inputs pour impius, suboles pour so-
boles, etc. Je garde aussi l'orthographe non commune des manuscrits dans nombre de mots, où
ces irrégularités ne peuvent en rien arrêter ou gêner la lecture, comme par exemple : babtisma,
fantasma, karissimi, nicil, oblare, ablare, obponere, presbiter, et nombre d'autres. Renvoyer de
tels mots à l'apparatus est inutile. Quelques tournures rarement en usage ailleurs, mais pourtant
bien connues, sont soigneusement maintenues dans le texte. Voici deux exemples de l'accusatif
absolu dans l'oraison post Nomina de la messe in gratiarvm actione : « Sanctorum Patrum recen-

dit, mais plutôt un Livre d'heures, <%st suivi de notes 1 de M. Edmond Bishop, dont la rare compétence en
très doctes et d'une forte originalité, dues à la plume I matière de liturgie est bien connue des érudits.
INTRODUCTION. XXXVII

sita uocabula, te Deum electorum omnium Patrcm prece flagitamus continua, ut, reddita letitie
témpora, felicitate fruamur perpetua »*. — J'avertis enfin le lecteur que, sauf les cas d'absolue
nécessité, je n'introduis pas dans les formules liturgiques citées en note au bas des pages le sys
tème de corrections employé dans le corps de l'ouvrage. La chose me parait là beaucoup moins
nécessaire, et me forcerait d'établir toute une série d'étages de sous-notes d'une composition typo
graphique trop compliquée. Quelques lettres italiques, quelque leçon entre parenthèses, çà et là
un mot ajouté entre crochets, suffiront à remédier aux défauls du copiste ignorant ou distrait.
Je n'aurai recours au sic traditionnel qu'à la dernière extrémité.

Ces quelques lignes peuvent suffire pour expliquer le mode de publication adopté dans cet ou
vrage. L'index philologique imprimé à la fin du volume servira de guide aux grammairiens, qui
voudraient étudier plus à fond le latin de nos manuscrits wisigothiques. Ils y trouveront, à leur
rang alphabétique, les diverses formes de mots rares ou tant soit peu anormales, éparses dans le
texte, l'apparatus et les notes. Je renvoie aussi aux notes explicatives qui accompagnent le texte
et dans lesquelles je me suis ell'orcé, autant que cela m'était possible de le faire, de préciser le
sens de mots jusqu'ici inconnus ou difficiles à comprendre.
La plupart des particularités orthographiques du Liber Ordinum se retrouvent dans les inscrip
tions composées en Espagne pendant les huit premiers siècles de l'ère chrétienne. Le meilleur
guide en cette matière est le grand recueil des Inscriptiones Hispaniae christianae publié par
Hübn.er (Berlin, 1871) et surtout le Supplementam, qui a paru en 1900 et dont les tables ré
sument si bien l'ouvrage tout entier 2.

1. L'hymne In saeralione tancti Martini, que je cite absolus sont assez nombreux dans nos textes et ont été
plus loin dans l'appendice sur les calendriers mozara relevés dans l'Index philologique, à la fin du volume.
bes (au 11 août, page 475), porte ces deux vers : 2. Les philologues et les lexicographes doivent aussi
Episcopatum accepit, consulter l'étude approfondie, mais encore incomplète,
Nótenles mullos inuidos. qui se publie depuis quelques années dans le Muséon
de Louvain (années 1901-1903). Cette étude, intitulée :
Voy. aussi le Missel mozarabe imprimé, dans P. L., Le latin d'Espagne d'après les Inscriptions, est l'œuvre
t. LXXXV, col. 286, 880 : « Recensila, Domine, tuorum de M. Carnoy.
tidelium nomina », etc. — Les exemples d'accusatifs

Un dernier mot avant de clore cette Introduction. Le présent volume n'est pas l'œuvre d'un
jour, on le devine sans peine. Il a été commencé, il y a plus de quinze ans (grande mortalis
aeui spatium!), dans l'austère et tranquille solitude de Silos, en Espagne. Longtemps interrompu
par d'autres devoirs plus urgents, il fut repris à Saint-Pierre de Solesmes, auprès de la biblio
thèque de la grande abbaye. Je puis enfin le terminer à Saint-Michel de Farnborough, sur une
terre hospitalière qui n'est plus la patrie française, mais où tout homme qui n'est pas un malfai
teur public est assuré de la liberté et de la paix.
D. Marics Férotin, O.S.B.
I" janvier 1904.

The Abbey, Farnborough (Angleterre).


AVIS AU LECTEUR

Au cours de cet ouvrage, je désigne par :


Rituel A, le Rituel manuscrit de Silos de 1039;
Rituel В ou Codex В (Cod dans l'apparatus), le Liber Ordinum manuscrit de Silos de 1052;
Rituel M, le Rituel manuscrit de Madrid du onzième siècle ;
Rituel fí. le Bituale antiquissimum de Silos du onzième siècle.
TABLE DES MATIÈRES

Breues seu summarium Codicis. 1-C. 8° Immersio . :!2


9° Cbrismatio et manus impositio seu confir-
matio 33
10» Communio
PAKS PKIMA
11° Benedictio de albis
12° Manus impositio in uigilia Pasche. . . . 36

I Ill
Benedictiones olei, salis et aquae. Ritus ad sacros ordines conferendos.
Io Exorcismus et benedictio olei
Oratio super eum qui capillos in sola
2° Exorcismi et benedictiones salis et aquae :
fronte tondere uult :!7
a Exorcismus salis 12
Oratio super paruulum, quern parentes
b Benedictio salis 13
ad doctrinam offerunt :w
с Exorcismus aquae .
3« Benedictio super paruulum. qui ad mini-
d Benedictio eiusdem 11
sterium Dei in ecclesia detonditur. . . . 39
e Benedictio post mixtionem salis et
4° Ordo ad ordinandum clericum 40
aquae Ordo in ordinatione sacristae
5° 42
f Alius exorcismus salis 15
6° Ordo in ordinatione eius cui cura libro-
rj Item alius exorcismus salis 16
ruin et scribarum committitur. . . . . . 43
Л Alius exorcismus salis 17
7° Ordo super eum qui barbam tangere
i Exorcismus aquae 18
uult
к Alius exorcismus aquae ....... —
8» Benedictio ad ordinandum subdiaco-
I Benedictio aquae
nem 40
3° [Benedictio domus] . 19 ■18
9« Praefatio ad ordinandum diaconem . . .
4° Exorcismus olei 22
10° Benedictio ad ordinandum archidia-
5° Benedictio olei 23 Ml
conum
0° Exorcismus olei 24
11» Benedictio ad consecrandum primiclc-
7° Alius exorcismus
ricum r>:¡

II 12" Praefatio ad ordinandum presbyterem . . 54


13" Ordo de archipresbytero ordinando . . . 56
Ordo Baptismi. 14» Ordo in ordinatione abbatis :>7
Io Insufflatio Supplemcnluin : Do Ordinatione cpiscopi. 60
24
2° Signum + in fronte et nominis impositio. 26
IV
3° Effetatio seu oris et aurium unctio . . . 27
4° Manuum impositio Benedictio Virginum et Abbatissae.
5° Traditio symboli. 28
6" Benedictio fontis 29 1° Benedictio uestimentorum Ueo uotae. . . 62
7° Interrogationes 31 2° Ordo ad benedicendum uirginem .... 63
мл TABLE DES MATIERES. XLIl

3° Ordo ad uelandas Deo notas. . . 64 4° Clamor seu absolutio Ill


4° Ordo ad ordinandam abbatissam. Of, 5" Preces et orationes ad portam ecclesiae . 114
6° Consecratio noui sepulcri 117
7° Depositio corporis et orationes 122
De unctione Infircnorum 8° Alius ordo ad commendanduin corpus
et de exorcizandis ab immundo spiritu иез atis. defuncti 126
0° Ordo ad corpus paruuli commendandum . 130
Io Ordo super unguentum. quod in die sanc Alius ordo 138
torum Cosmae et Damiani conficitur . . 69 10° Quid faciendum, cum episeopus in ultima
2° Ordo ad uisitandum et ungendum infir- aegritudine positus fuerit 139
mum 71 11° Ordo obseruandus in functione episcopi . 111)
3° Ordo super eum qui ab immundo spiritu 12° Ordo in commendatione presbyteri.. . . 146
uexatur 73 13° Commendatio corporis deuote uirginis. . 147
14° Ordo super sepulcrum, quando clamore
VI proclamatur 148
Benedictio Viduarum et Conuersorum.
IX
Io Oratio ad sanctificandum uestes nouiter Ritus pro Rege obseruandus.
conuersorum SI)
2° Benedictio super uiduas mafortem acci- 1° Ordo quando Rex cum exercitu ad proe-
pientes lium cgreditur 149
3° Ordo conuersorum conuersarumque. . 82 2° Orationes de regressu Regis 154
3° Susceptio Regis quando de uicino regre-
VII ditur 1 55

Ordo paenitentiae et reconciliationis.

1" Oratio super iuuenem intirmiun et pao- Benedictiones uariae.


nitentem 86
2° Ordo paenitentiae pro infirmis «7 1" Benedictio de his quae offeriintur. . . . 156
3° Castigatio sacerdotis ad eum qui iam 2° Oratio pro uasis, uestimentis et uelis
paenitentiam accepit 92 altaris 157
4" Oratio super eum qui in itinere progredi- 3° Benedictio corporalis 11
tur 93 4° — patenae,- 157
5" Oratio super paenitentes in diebus dorni- 5» — calicis
nicis '.14 6" super inunus, quod quisque
0° Benedictio oblatae paenitentibus dandae. ecclesiae offert. . . ,. 158
7" Oratio super paenitentcm in diebus domi- 7« Consecratio signi basilicae 159
nicis 95 8» Benedictio noui fontis. 161
8° Ordo ad reconciliandum paenitentcm . . % '.)» Alia benedictio noui fontis seu bapti-
9° Oratio super eum qui ad communionem sterii 162
reuertitur 100 10° Benedictio cruris. ... 163
10" Reconciliatio cius qui in haeresi Arriana II- — coronae IG5
baptizatus fuerit 12° — seminis 166
11° Manus impositio super eum qui de tide 13» nouarum f'alcium uinearum. 107
catholica in haeresim baptizatus est . . . 1(13 II' granorum
12" Reconciliatio Donatistae. ...*.... 101 15° frugum
13° Oratio super conuertente Iudaeo. . . 105 16° primitiarum HiS
17" areae nouae
VIII IS" manipulorum
19" panis noui 169
Ordo defunctionis et sepulturae.
20° ad omnia quae uolueris . .
Io Communio et ualefactio. . 108 21" uuae
2° Preces ante obitum 22° — pomi . 170
3° Preces post exitum animae 11(1 23° Oratio de deçimis.
хин TAULE DES MATIERES. M.IV

24° lienedictiosupcraliquid liquorispollutimi. 171 .'î° Benedictio lucemae ad altare 212


2> — nasi — 4° Benedictio cerei ad altare 214
20° Oratio super uas. in quod aliquid inmuii- Г>° Lectiones et ordo baptizandi 210
dum ceciderit 0" Benedictio agni 22 1
27° Oratio super liis qui morticinum come-
dunt uel suffocatum 172
SVPl'LEMEXTVM AD 1— PARTEM
28" Oratio uel benedictio putei noui
29° Benedictio putei, ubi aliquid imnunduiii Ritus ad sponsalia uel nuptias
ceciderit 173
IUI" Bénédictin iiiiiiis. Io Ordo ad tbalamum benedicendum. . . . 433
::l" retín IM 2° »»H«, niibeiitium i::i
32" omtioiH'S ad const-i-randas cellulas fra- 3" Onlo arrarum de iiuliciitiliiis
trum 4" Ordn ad bcnediccndin s qui nouitcr
.'¡:!° Alia oratio r\ Romano collecta IT> iiiibiint i.so
34° Oratio in introitu domus . ■ 170 .">" Benedictio solios puellae 4:!'.i
:(> Benedictio domus nouae 7 0° Praefatio solius j)prsonae. quae primum
30° Oratio ad consecrandum incensum. . . 177 nubit cum ea persona quae inm nupsit. . 440
7° Ordo de seeundis nuptiis . in
\l

Ordo in dominica Palmar um PARSSECVNUA

1* Orationes ad benedicendas palmas. . . . 179


•,)0 Traditio symboli 184
I" Missa sancti Petri apostoli Uomensis. . . . 227
XII 2° Ordo inissae ouiniiuodae 229
I!" Missa uotiua, quam dicit episcopus (|iiando
Officium dicendum per titulos
presbyterum ordiuat 213
in cena Domini.
I" Missa pro his qui "causas Ecclesiae exse-
lu Missa 187 quuntur 2 10
2° Altaris denudatio 100 .">" Missa. quam sacerdos pro se dicere debet. 2 IS
:i" Ritus ad pedes lauandos 102 0" Item ordo inissae. quam sacerdos pro sc
dicere debeat 259
XIII 7° Item alia missa 202
8'' Item alia missa vor,
Ordo de VI ' feria in Parasceuen. O' Item alia missa. 270
I0U Item alia missa, quam sácenlos pro se in
1" Processio et deosculatio ligni sanetae eru-
tribulatione dicere debeat 273
eis 104
II" Missa. qua se sacerdos Deo coninendat in
2° Versus de l.igno Domini 19Г>
angustiis 277
3" Sermo episcopi et paenitentiuin preces. . '.'(Kl
12" Missa quam sacerdos pro se in aegritudine
4" Oratio post Indtilgentius -J02 ■im
positus dicere debeat
.> Oratio super paenitentes 204
l:t" Missa. quam sácenlos pro se uel subditis
dicere debeat 282
XIV
14" Missa generalis pro sacerdotibus iil est
Ordo die sabbato celebrandus. episcopis 2КГ)
15° Missa pro solo episcopo dicenda 287
Missa per titulos. id est, in minoribus ecelesiis 10° Ordo inissae uotiuae de Rege 293
dicenda 204 17" Missa, quam sacerdos pro se dicere debeat. 297
1H" Missa uotiua, quam sacerdos pro se et ami-
XV cis, uel domesticis, dicere debeat. . . . 299
Ordo in uigilia Paschae. 10° Ordo inissae uotiuae singularis 302
20° Item alia missa singularis 306
1» Benedictio lucemae in sacrario 209 21° Alia missa singularis 309
2° Benedictio cerei in sacrario 210 22° Ordo inissae uotiuae pluralis 312
I.IUEU OHDINVM.
XLV TABLE DES MATIERES. XLVl

23" Alia missa pluralis 316 40° Ordo de infirmis 371


24" Missa pluralis, pro eis qui in natalitiis 41° Missa generalis de infirmis 374
martyrum uota sua Domino offerunt. . . 319 42° Alius ordo de infirmis 377
25» Alia missa pluralis 323 43° Missa in gratiarum actione pro reddita
20° Missa uotiua pluralis 325 prosperitate et pace 386
27° Missa pluralis 327 44° Miseá in flnem hominis diei 391
28» Ordo de'plurali з:ю 45u Ordo unius defuncti.. • • , 393
29" Oratio post nomina Oflerentium dicenda 46° ítem missa de uno defuncto 397
in quacumque missa 3:il 47" Ordo de defunctis 399
30° Ordo missae unius tribulati 334 48° Ordo de uno defuncto 402
31° Ordo de tribulatis pluralibus ззэ 49° Missa de sacerdote (episcopo defuncto. . 407
32° Missa omnium tribulantium , uel pressu- 50° Missa de presbytero defuncto 410
ram sustinentium, siue mare transmean- 51° Ordo missae de paruulo defuncto. . . . 413
tium 344 52° Ordo de defunctis sacerdotibus (episco-
33° Ordo de iter agente 34Г) pis). 415
34° Ordo de iterantibus , 347 53° Missa generalis defunctorum 417
35° Ordo de missa unius paenitentis 351 54° Missa de sacerdotibus (episcopis) defunctis. 423
36° Missa de Paenitentibus 355 55° ítem ordo defunctorum 425
37° Ordo uotiuus de uno infirmo 359 56° Alia missa de defunctis 429
38° Ordo de energúmeno 364 57" Missa de hostibus 443
ЗУ0 Item ordo uotiuus de energúmeno, id est 58° Ordo de patribus et fratribus defunctis . . 445
(laemonia sustinente 365 59° Missa uotiua de anniuersario defuncti. . 447
IN NOMINE DOMINI INCIP1T LIBER ORDINYM п.! i¡

EX PATRVM ORD1NE COLLECTVS IN VNVM

INCII'IVNT BREVES EIVSDEM f.


X. — Ordo in ordinatione sacrisle.
I. — Exorcismus olei cum bcnedictione sua ad XI. — Ordo in ordinatione eius cui cura librorum
et scribarum committitur.
omnem languorem expellendum in signo et po-
tentia Chrisli. XII. — Ordo super eum qui barbam tangere cu-
s II. — Ordo quando sal ante altare ponitur, anlo- pit.
quam exorcizetur. XIII. — Ordo ad ordinandum subdiaconum.
III. — Exorcismus olei. XIIII. — Prefalio ad ordinandum diaconem.
IUI. — Ordobabtismi celebrandus quolibet tem XV. — Ordo ad ordinandum archidiaconum.
pore, XVI. — Benedictio ad benedicendum primicleri-
m V. — Oratio manus impositionis in uigilia Pascbc. cum.
VI. — Oratio super eum, qui capillos in sola XVII. — Prefatio ad ordinandum presbiterem.
fronte tondere uult. XVIII. — Ordo de archipresbilero ordinando.
VII. — Oratio super paruulum, quern parentes ad XVI11I. — Ordo in ordinatione abbatis.
doctrinam offerunt. XX. — Benedictio de ueste Deo uote.
is VIII. — Benedictio super paruulum, qui in ec- XXI. — Ordo ad benedicendum uirginem.
clesia ad ministerium Dei detonditur. XXII. — Ordo uel benedictio ad uelandas Deo
Villi. — Ordo ad ordinandum clericum. uolas.
XXIII. — Ordo ad ordinandum abbatissam '.
In titulo Cod collectum ' Cod Brebes 2 Cod Exor XXII1I. — Ordo celebrandus super unguentum,
cismum 3 Cod langorem (1 Cod exorcidietur 7 Cod quod in sanctorum diem Cosme et Damiani confi-
Exorcismuin 10 Cod manus impositionum... Pasee
uCod quem in ecclesia. citur.
XXV. — Ordo ad uisitandum uel perungendum
1. Je donne ici la table des matières ou breves, telle iniirmum.
qu'elle se trouve et à la place qu'elle occupe dans le * Cod arcediaconum ■ n Cod arcipresbitero.
manuscrit qui sert de base à cette publication. 11 impor
tait, ce me semble, de lui conserver sa physionomie 1. Vers la fin du onzième siècle, ou au commence
primitive : ce qui a permis de rédiger sous une forme ment du douzième, on a ajouté ici sur la marge «lu
plus concise et plus complète à la fois la table genérale manuscrit les mots suivants, d'une belle minuscule
mise en tète de ce volume. Le lecteur doit être averti française : « S. Dominici. Sancta Maria. S. Sabastiani.
(pie le copiste du onzième siècle a pris ces titres dans S. Martini. Sancti Gili. S. Maria Magdalena •. Puis en
le corps même du manuscrit qu'il avait sous les yeux, écriture du treizième siècle : « S. Andrée. S. Pauli.
parfois sans en bien comprendre la véritable portée. S. Pfetril. S. Iacobi. S. Iohannis. Sancti Tome ». Les
Aussi lui arrive-t-ild'en omettre d'importants, alors qu'il quatre premiers noms sont ceux des patrons et des
présente comme tels de courtes rubriques indiquant titulaires du monastère et de l'ancienne basilique de
une simple oraison de rechange, comme par exemple Silos. La plupart des autres saints étaient l'objet d'un
l'Item alia du folio 27ô. Plusieurs renvois sont inexacts. culte spécial dans cette même abbaye.
1.II1ER ORIIINVM. 1
L1TVRGIA MOZARABICA VETVS.
XXVI. — Ordo celebrandus super eumqui ab spi- uestimentis et uelis exorcidiandis et sacrandis.
ritu inmundo uexatur. LIII. — Benedictio patène.
XXVII. — Oratio de ueste sanctiGcanda eorum Lililí. — Benedictio calicis.
qui nouiter conuertunt ct religiosum habitum sibi LV. — Benedictio super munus quod quisquís
mutare uolunt. ecclesie offert. ;;
XXVIII. — Benedictio super uiduas mafortem ac- LVI. — Exorcismus ad consecrandum signum
cipientes. basilice.
XXVIIII. — Ordo conuersorumconuersarumque. LVII. — Benedictio noui t'ontis.
XXX. — Ordo penitentie. LVII1. — Benedictio crucis.
XXXI. — Oratio super eum qui in iter progre- LVIIII. — Benedictio corone. ю
ditur. LX. — Benedictio seminis.
XXXII. — Oratio super penitentes in diebus do- LXI. — Benedictio nouarum falcium uinearum.
minicis. LXII. — Benedictio primitiarum.
XXXIII. — Benedictio oblate, quam in sacrario LXIII. — Benedictio aree noue.
is benedicunt penitenlibus dandam. LXIIII. — Oratio de manipulis. «
XXXIIII. — Ordo super penitentem in dominicis LXV. — Benedictio de pane nouo.
diebus. LXVI. — Benedictio ad omnia que uolneris.
XXXV. — Ordo ad reconciliandum penitentem. LXVII. — Benedictio uue.
XXXVI. — Oratio super eum qui ad commun io- LXVIII. — Oratio de decimis.
-.'il nem reuertitur. LXVIIII. — Benedictio super aliquid liquoris »
XXXVII. — Oratio ad reconciliandum eum qui in pollutum.
heresi arriana babtizalus merit. LXX. — Benedictio de uaso.
XXXVIII. — Item manus impositio super eum LXXI. — Item oratio super uas, in quo aliquid in-
qui de Ode catholica in heresim babtizatus est. mundum ceciderit.
XXXVIIII. — Reconciliatio Donatiste. LXXII. — Oratio super his qui morticinum со- *>
XL. — Oratio super conuertente Iudeo. medunt uel suffocatum.
XLI. — Ordo in finem hominis diei. LXXII1. — Oratio uel benedictio putei noui.
XLII. — Ordo ad consecrandum nouum sepul- LXXIII1. — Benedictio putei, ubi aliquid inmun-
crum. dum ceciderit.
fol. ■, XLIH. — Ordo ad corpus paruuli conmendanduin. LXXV. — Benedictio nauis. ж
30
XL11II. — Ordo quid conueniat obseruare clericis LXXVI. — Benedictio reus.
ciuitatis illius, cuius episcopus in ultima egritudine LXXVII. — Incipiunt orationes ad consecrandas
positus fuerit. cellulas fratrum.
XLV. — Ordo in conmendatione presbitcri. LXXVIII. — Item alia oratio ex Romano collecta.
XLVI. — Oratio ad conmendandum corpus de- LXXVIIII. — Oratio de introitu domus. ™
uote uirginis. LXXX. — Oratio ad consecrandum incensum.
XLV1I. — Ordo super sepulcrum quando clamore LXXXI. Ordo in Ramos Palmarum ad missam.
proclamatur. LXXX1I. — Incipit officium, quod dicendum est
XLVIII. — Incipit ordo quando rex cum exer- per títulos in Cena Domini.
citu ad prelium egreditur. LXXXIII. — Oratio post pedes Iaualos. 10
XLVIIII. — Item orationes de regressu regis. LXXXIIII. — Ordo VI ferie in Parasceuen.
L. — Oratio de susceplione regis, quando de ui- LXXXV. — Ordo die Sabbato celebrandus.
cino regreditur. LXXXVI. — Ordo die Sabbato in uigilia Pasche.
LI. — Exorcismus de his que in sanctuario Dei LXXXVIl. — Benedictio agni.
offeruntur.
LH. — Item alia oratio pro uasis altaris, uel 1 Cod uestimenta et uola exorcidianda et sacranda.
6 Cod Exorcismum ' Cod uaselice n Cod nobarum
v Cod nobiter... abitum " Cod oblate que n Cod H Cod area noba l:' Cod manípulos 18 Cod übe 20 Cod
danda 10 Cod comunionem "Corferesi 2V Cod eresem aliquis licoris 27 Cod nobi 3i Cod introytu " Cod
'•' Cud Exoreismum de his qui 4C Cod pro uasa. Paracefen 12 Cod celebrandum ,:i Cod Pasee.
ITEM AL1VS ORDO

I. — Missa sancti Petri apostoli Romensis. XXVI. — Ordo de missa unius penilentis.
II. — Ordo misse omnimode. XXVII. — Missa de penitentibus.
III. — Ordo misse uoliue, quam dicit episcopus XXVIII. — Ordo uotiui de uno infirmo.
quando presbilerum ordinat. XXVIIII. — Item alia missa.
НИ. — Missa quam sacerdos pro se dicere debeat XXX. — Ordo de energúmeno. , s
digeritur hoc modo. XXXI. — Item ordo uoliuus de energúmeno, id
V. — Item missa, quam sacerdos pro se dicere est demonia sustinenle.
debeat. XXXII. — Ordo de iníirmis.
VI. — Item alia. XXXIII. — Item de iníirmis.
10 VII-VIII. — Item alia missa, quam sacerdos pro XXXIIII. — Ordo ad missam in gratiarum actione <°
se in tribulatione dicere debeat. pro expulsa tribulatione uel egritudine, et reddita
Villi. — Missa, quam sacerdos pro se uel pro prosperitate atque salute.
subditis dicere debeat. XXXV. — Missa in finem hominis diei.
X. — Missa generalis pro sacerdotibus. XXXVI. — ítem ordo unius defuncti.
15 XI. — Missa pro solo episcopo dicenda. XXXVII. — ítem missa de uno defuncto. 1 •'■
XII. — Ordo misse uotiiie de rege. XXXVIII. — Missa de sacerdote defuncto.
XIII. — Item missa, quam sacerdos pro se dicere XXXVIIII. — Missa de presbítero defuncto.
debeat. XL. — Ordo misse de paruulo defuncto.
XIIII. — Missa uotiua, quam sacerdos pro se et XLI. — Missa de quinquagenario defuncti.
*> amicis uel domesticis dicere debeat. XLII. — Ordo de defunctis sacerdotibus. *°
rol. 8 XV. — Missa uotiua singularis. XLI1I. — Missa generalis defunctorum.
XVI. — Item alia singularis. XLIIII. — Missa de sacerdotibus defunctis.
XVII. — Item ordo uotiui pluralis. XLV. — ítem ordo defunctorum.
XVIII. — Alia missa pluralis. XLVI. — ítem alia missa de defunctis '.
*'• XVIIII. — Item alia missa pluralis pro eis qui XLVII. — ítem missa uotiua de anniuersario i;i
in nataliciis marlirum uota sua Domino oflerunt. defuncti.
XX. — Oratio post nomina offerentium dicenda 3 Cod uotibi '• Cod Item alia ' Cod Ordo de inergu-
in quacumque missa. mino ° Cod Item ordo uotibi inergumino " Cod susti-
XXI. — Misse ordo unius tribulati. nens 19 Cod defuncto ri Cod uotiba î6 Cod defuncto.
so XXII. — Ordo de tribulatis pluralibus.
XXIII. — Missa omnium tribulantium, uel pres- 1. Voici quelques titres importants, omis on cet en
droit et qui répondent aux folios 332-34.'$ du manuscrit :
suram sustinentium, siue mare transmeantium.
1. « Ordo ad talamum benedicendum. — 2. Ordo nuben-
ХХ1Ш. — Ordo de uno iterante. tum. — 3. Ordo arrarum. — 4. Ordo ad benedicendum
XXV. — Item de iterantibus. eos qui nobiter nubunt. — 5. Benedictio solius puelle.
In titulo Item alium ordinem * Cod missae quod — G. Prefatio solius persone, que primum nubitcum ea
rarissime invenitur in códice nostro ' missa deest in persona que iam nubsit. — 7. Item ordo de secundas
cod 16 Cod missae botibe l9 Cod uotiba s< Cod uotiba nubtias. — 8. Missa de hostibus. — 9. Ordo de patribus
23 Cod uotibi M Cod pro eos !6 Cod natalicia " Cod et fratribus defunctis. — 10. Missa uotiua de anniver-
pressura 33 Id est Ordo de iter faciente. sario defuncti ».
IN NOMINE DOMINI NOSTRI IHESV CHRIST!

INCIPIT LIBER ORDINVM DE ORDIMBVS ECCLESIASTICS

rol. 9 /IN NOMINE DOMINI ORATIO DE DOMO NOV.\'. In tuo nomine, Deusomnipolens, et Ihesu Christi
Filii tui Domini nostri signo, et uirtute Spiritus
Ingressi uestibulum caritatis in hunc tabernacu- Sancti, hanc creaturam olei exoreizamus simulque
lum uenerabilis fratris nostri Ulitis, petimus, Do-
mine, ut meditatoria pacis dulcis nobis procedat sel de Leofric, contemporain de notre manuscrit wi-
s affectus, et nobis orantibus requiescat hie Spiritus sigothique. Voy. Warren, The Leofric Missal, as used
in the cathedral of Exeter during the episcopate of its
Sanctus. Sit celeste patrocinio communitus; ut in
first bishop (1050-1072), Oxford, Clarendon Press, 1883,
curribus abundantie, sic odor agri pleni quem be- pag. 257. Les différences en sont si notables et si nom
nedixit Dominus benedictione sua floreat in sacri- breuses que je crois devoir donner ici dans son entier
ficium pietatis tue. — Amen. ce texte, sans lequel le nôtre serait parfois inintelli
gible. « Item henedictio eivsdem olei [pro infirmis et
10 I. — EXORCISMVS OLEI2 CVM BENEDICTIONE exergvmixis], ad отпет languorem, quoeumque tempore,
et nulla in huius olei benedictione eonclutio dkatur,
SVA AD OMNEM LANGVOREM EXPELLENDVM
antequam subinferalur, Per quem bec. In tuo nomine,
IN SIGNO ET POTENTIA CHRISTI.
Deus Pater omnipotens, et Ihesu Christi Filii tui Domini
nostri signo, et in uirtute Spiritus Sancti, hanc creatu
In nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, re-
ram olei exoreizamus simulque sanctificamus, quia ita
gnantis in sécula seculorum. — Anion. benignus Dominus per suos apostólos declarare digna-
In titulo Cod eclesiasticis ' Cod de domo nobo tus est, dicens : Si quis infirmatur in nobis, inducat
J Cud uestibolum e Cod commonitus 1 Cod habundan- presbíteros et orent super eum ungüentes eura oleo in
tio l0 Exorcismum " Cod längerem. nomine Domini; et si in peccatis sit, dimittetur ei. Et
iterum por ipsum omnia possibilia esse credentibus do-
1. Ces premières formules, jusqu'au rituel du bap cuisti, et ut eunetum seculum eins claritate sainares,
tême exclusivement, ont trait à la bénédiction de l'eau sic per eundem locutus es, dicens : Petite et dabitur
et du sel destinés à la purification d'une maison cons nobis; querite et inuenietis; pulsate et aperietur nobis.
truite pour un collège de clercs ou de moines. Toutefois, Quaproptcr, Domine, tua ineffabili bonitato comporta
quelques passages se rapportent à la bénédiction d'une summissis preeibus, credentes nullum alium Deum,
maison ordinaire, par exemple voy. col. 22) : « Labores nisi te, Domine, qui (lines es in misericordia celeriter-
et familias eorum Dominus multiplicare dignetur ». On que subuenis, te poritissimum modicum imploramus.
y trouve aussi les formules de l'exorcisme et de la béné ut. apertis celis, Spiritus Sancti uelocitate deducta, uir-
diction de l'huile des infirmes, qu'un caprice du copiste tutis tue medicinam in hoc oleum propitius infundas.
a fait suivre de la bénédiction du corporal destiné au Descendat super hoc oleum potentio tue donum; de-
sacrifice de la messe. scendat claritas et origo uirtutum ; descendat benignitas
2. Comme je le dis dans l'Introduction, cet exorcisme et puritas sanitatis. Exorcizetur crucis Christi uexillo.
et plusieurs dos formules qui l'accompagnent, me pa Benedicatur dextera maiestatis tue , et corroboretur Fi
raissent d'une rédaction sensiblement postérieure à lii tui Domini nostri signáculo. Presto sint. Domine,
celle de l'ensemble du texte de notre Liber Ordinum. angeli et archangeli, et omnis militia celestis. Assit
On retrouve cet exorcisme au jeudi saint dans le Mis- apostolorum ac martyrum, et fidelium sncerdotum, uel
Il LIBER ORDIXYM. 10

sanctiûcamus; quia ita benignus Dominus suis ribus celeriter subuenis, peritissimum medicum te
discipulis declarare dignatus est, dicens : Nemo imploramus, ut aperlis celis Spiritus tui / Sancti foi. э"-
est qui non faciet uirtutem credens in nomine meo. uelocitale deduetam uirtutis tue medicinam in hoc
Et Herum omnia possibilia in tuo nomine creden- oleo propitialus infundas. — Amen.
в tibus docuisti : et ut cunctum seculum tua claritato Descendat, Domine, super hoc oleo potentie tue ■;
saluares, sic locutus es, dicens : Petite et accipie- donum. — Amen.
tis, querite et inuenietis, pulsate et aperielur uobis. Descendat claritas etorigo uirtutis tue. — Amen.
Et per Aposlolum tuum : Si quis iniirmatur in uo Descendat lenitas et puritas sanctitalis. — Amen.
bis, inducat presbíteros Ecclesie, ungentes eum Exorcizetur tue crucis uexillo; benedicatur tue
m oleo in nomine Domini, et oratio fidei saluabit in- dextera Maiestatis, et corroboretur Filii tui Domini ю
tirmum, et si in peccatis sit, dimittetur ei. Quapro- nostri Ihesu Christi redemtoris articulo. — Amen.
pter. Domine, banc tuam ineffabilem [bonitatenij Presint angeli et omnis militia celestis arcange-
reppertam summis precibus, credentes nullum lorum, et apostolorum, ac martirum, et fidelium
alium, nisi te, Christe, qui diuersis morborum gene- sacerdotum seruulorum tuorum dignitatis oratio.
— Amen. is
1 Cod suisquc lä bonitatem ego addidi. Hie habe*
Sub quorum presentía, dum in tuo nomine hoc
exemplum accusiiliiti absoluti.
unguentum atque potionis admixtum, dum ad
etiam aliorum seruorum tuorum dignissima oratio : leniendum inlirmis corporibus dederimus, continuo
sub quorum presentía dum in tuo nomine, Domino, peragratis uisceribus eorum omnemuiolentiam fel
Pater inmenso, hoc unguentum compositions atque lis euomant. — Amen. *o
permixtionis tlederimus, liniendis corporibus infirmis. Prosit febribus et dysenteria laborantibus. —
continuo peragratis uisceribus eorum omnem cuomant
Amen.
uiolcntiam fellis. Prosit, Pater misericonliarum, febri-
bus et dissenteria laborantibus. Prosit paraliticis, cecis Prosit paraliticis, claudis, cecis, simulque et
et claudis, simulque uexaticis. Quartana, tertiana et co uexaticis. Quartana, tertiana, cotidiana, nocturna
tidiana oxcutiat frigora. Mutorum ora resoluat ; arentia uel diurna oxcutiat frigora. Mutorum ora resoluat, -•!■'•
membra reflciat; dementiam mentís ad scientiam reuo- arentia membra reficiat. — Amen.
cet; dolorem capitis, oculorum infirmitatem, manuum. Dementiam ad scienliam reuocot. — Amen.
pedum, brachiorum, pectorum simulque et intostino-
rum atque omnium membrorum, tam extrínsecus quam Dolorem capitis, oculorum infirmitatem, ma
intrinsecus,et mcdullarum dolorem expellat; summum- nuum, pedum, brachiorum et genuorum, pectoris
que quietis infundat, et salutem conférât sanitatís. Si et intestinorum, atque omnium membrorum, tarn so
qua uero maligna uel uenenosa nascentia in corporibus intrinsecus quam exlrinsecus, medullarum dolo
quorumeumque fuerint generata, tactus huius unguenti
rem expellat. — Amen.
omnes radicitus oorum arefaciat sationes. Morsus uero
bestiarum, canum rabiem, scorpionum, serpentum, ui- Somnum quietis infundat, et salutem conférai
perarum atque omnium monstruosorum leniat dolores; sanitatum. — Amen.
et superinducta sanitate plagarum sopiat cicatrices. Si que uero maligne uel uenenoso nascontie in x>
Impetum quoque demonum. uel incursiones inmundo- corporibus eorum fuerint generate, tacto hoc un
rum spirituum, atque legionum malignarum uexationes, güento omnes radicum eius areflant sationes. —
umbras, et inpuguationes, et infestationes, artes quoque
maleficorum, chaldeorum augurum, et diuinorum in- Amen.
cantationes, et uenena promiscua, que spirituum in- Morsus uero bestiarum, canum rabiem, scor- rol. m
mundorum uírtute nefanda et exercitatione diabólica pionum, serpentium , uiperarum atque omnium '«°
conficiuntur, iubeas, Domine, per banc inuocatienem uenenosarum rerum uel monstruosorum leniat do
tuam ab ¡mis uisceribus eorum omnia expelli ; ut exiens lorem et superinducat sanitatem, plagarum sopiat
inimicus de corporibus famulorum famularumque tua-
cicatrices. — Amen.
rum omnium, confusus et exeruciatus, et nullam in eis
maculam relinquens, a tuis Sanctis angelis eonstringa- г Cod celi 3 Cod deducta 8 Cod sanetitas » Cod tua
tur, et in inferno sicut eum expeetat digna sententia dextera le Cod prescentia 21 Cod desinteria " Cod
géhenne ignibus maneipetur; nee ultra ad eos habeat paraleticis cloilis " Cod excutiatur frigora. Mutuorum
ingrediendi locum : sed saluati famuli tui ab his omni s" ad drest in códice " Cod pedmim braciorum ct ienua-
bus maus, référant honori tuo laudes in perpetimm rum M Cod intestinarum 3-ы Cod Si quas uero ma
sempiternas, et sciant quia tu es Deus, inseparabilis lignas uel uenenosas nascentias... generatas, tactu hoc
Trinitas, regnans in sécula. Per Christum Dominum unguentum omnes radicum eius arefaciant sanctiones
nostrum. — Et tunc dicutur : Per quem omnia », etc. 3" Cod canuum vl Cod rom
Il LITVRGIA MOZARABICA VETVS. k'
Impetum uero demonum, uel incursiones spiri- fuerit, ad nichilum ualet ultra in quo condietur.
luum inmundoruni, atque legiones, et umbras, et Descendat, Domine, super hoc sal benedictio Maie-
impugnationes demonum, uel inmissiones, artes statis tue, ut ubicumque adsparsum fuerit, omnis
quoque malofîcioruin Caldeorum aut auguriorum, spiritus inmundus gemens tremensque ab eo loco
et diuinorum incantationcs et uenena promiscua, recédât. In nomine Patris, et Filii, et Spiritus
et que per spiritum inmundum et uirtutem ne- Sancli, regnantis in sécula seculorum. — Amen.
fandam uel exercilu diabólico efficiuntur, iubeas, Quum uenerit sacerdos ut salem exoreizet, facil
Domine, per hanc inuocationem luam ab imis uis- hanc crucem ►£ super ipsum salem : et dial hune exor-
ceribus eorum omnia expelli uenena : ut exiens cismum contra occidentem :
inimicus de corporibus famulorum tuorum Rio
rum confusus et cruciatus alque exterritus, nullam i m
in eis maculam relinquens, a tuis sanclis angelis Exorcismus salis1.
constringatur, et in infernum, pro quo sicut eum Exorcizo te, creatura salis, in nomine Patris, et
expectat digna sententia, géhenne ignibus manci- Filii, et Spiritus Sancti, qui te per Elisseum in
petur; nec ultra habeat ad eos ingrediendi locum, aqua milti iussit, ut sanarentur aque steriles; qui
sed saluati famuli Uli, omnes infirmi ab bis omni diuina oris sui uoee ait diseipulis suis : Vos estis
bus malis liberati, référant nomini tuo laudes in sal terre; et per Apostolum suum, uas electionis :
perpeluum sempiternas : ut sciant quia lu es Deus, Sermo uester sit sale condilus. Ideoque effleere
inseparabilis Trinitas, qui régnas a cufictis seculis, sal exoreizatum, ut sis in remissionem peccatorum
■20 et nunc et semper et [per] inmortalia sécula secu- et sanitatem menlium, in protectionem animi at
lorum. Amen. Amen. Amen. que corporis, ad conürmationem salutis, ad expel-
/iendas et excludendas omnes demonum temtatio-
Benedictio corporalis'.
nes. In nomine Dei Patris omnipotentis, et Ihesu loi. 1-2
Clementissime Deus, cuius inenarrabilis uirtus, Christi Filii eius, et Spiritus Sancti, qui in Trinitale.
cuius misteria arcanis mirabilibus celebrantur, tri ' Cod loquo 7 Cod exorcidiet. Moz Hic faciat sacerdos
hue quesumus, ut hoc linteamen tue propitiationis signum crucis in ipso sale, et insufflet tribus uicibus.
benedictione sanctiiicetur ad consecrandum super Et postmodum dicat hune sequentem exorcismum
13 Bobb aquam. Bobh ut saneretur sterilis. Mo;. Quique
illud corpus Dei et Domini nostri Ihesu Christi Filii 11 Verba Diseipulis suis desuní in aliis uersionibus
tui, qui tecum uiuit. 15 uas electionis deest in Bobb. 16 Bobb noster ,T Helin
ut sis remissio 18 Helin animarum " Bobb. Ideoquo
fol. Il / II. — ORDO OVANDO SAL ANTE ALTARE oñicere sal exoreizatum, ut ubicumque fueris aspersa,
prestes omnibus sanitatem mentis in protectionem sa
30 POMTVR ANTEQVAM EXORGIZETVR. lutis îs Bobb Per Dominum nostrum Jesum Christum,
qui uenturus est iudicare seculum per ignem. Helin In
Offerimus sal ante conspectumMaiestatis tue, Do nomine Dei Patris omnipotentis et lesu Christi Filii eius.
mine sánete, Pater eterne, omnipotens Deus. Hoc qui uenturus. Moz Qui in Trinitate unus uiuit et régnât
in sécula seculorum. Amen.
est sal, quem 2 primus homo ex terra pauit, no in
1. Cette formule et les quatre suivantes (exorcismes
morte periret. Hoc est sal, quod famulus tuus Abra
et bénédictions) se retrouvent dans le Pontifical d'Hé-
ham, cum ad pugnam exisset, gustauit et expu- linar de Lyon?, manuscrit du onzième siècle publié par
gnauit reges forles. Hoc est sal, quod ipse Dominus M.uiTKNK (De antiguis Ecclesiae ritibus, t. II, lib. II,
uestigiis suis calcare dignatus est. Hoc est sal, quod ordo ix; et dans le missel mozarabe imprimé (Migne,
ipse diseipulis suis ad probalionem carnis obtulit, Patrol, lai., t. LXXXV, p. 105;. Les deux premières se
diecns : Vos estis sal terre; quod si sal infatuatum lisent aussi dans le Sacramentare de Bobbio (Ibid.,
t. LXXII, col. 567\ Je donne en note les variantes de ces
1 Cod spiritus 3 Cod arte » Cod hymis " Cod exter- diverses versions d'un même original, en remarquant
riti ,s Cod nulla in eis macula ,3 Cod constringantur que notre texte serre de très près celui du Pontifical de
16 Cod ab hec omnia mala 20 per ipse addidi -'• Cod a Lyon, de beaucoup préférable au texte du missel de
carnis pro arcanis 27 Cod illut. Ximénès. Dans les renvois aux variantes, Mo:, désigne
le Missel mozarabe, Helin. le Pontifical d'Hélinar, Bobb.
1. La formule du Liber Ordinum est celle du Rituel le sacramentaire de Uobbio. Il est à noter que le texte
romain. On lit cependant dans ce dernier : « Ad conse de Lyon a écarté les formules finales propres à la li
crandum super illud corpus et sanguinem Dei ». turgie wisigolhique. Dans le relevé des variantes, je né
2. Dans ces textes sal est tantôt du neutre, tantôt du glige celles qui sont des erreurs de lecture ou qui n'ont
masculin, ce qui du reste est très classique. aucune importance.
i:t LIBER ORDINVM. 1 1

Benedictio salis. sanctificalionisindepla, tuonostroquepariter Crea-


tori debito famulatu deseruiens, omnem spirituum
Ad orientent : Virlutis lue inuictam fortitudinem
inmundorum nequitiam, quoeumque loco fueris
deprecamur, Domine sánete, Pater eterne, omnipo-
adsparsa deicias, et sánete copiam benedictionis
tens Deus, qui inter omnia necessaria, que per Ihe-
inducas. — Amen.
sum Christum Filium tuum Dominum nostrum,
Per omnipotentem Patrem, cum quoeternusuiuit
procreare iussisti, non minimam gratiam con ferre
et régnât per infinita sécula seculorum. — Amen.
dignatus es sali, ut ex illo possint uniuersa condiri,
que omnibus ad escam per Filium tuum Dominum Benedictio eiusdem.
nostrum procreasti. Ideoque supplices exoramus, Ad orientem : Domine Deus, Pater Ümnipotens,
ut hoc sal digneris aspicere, quatenus ex Maiestatis statutor et conditor omnium elementorum, qui per
tue uirtute, contra omnes spiritus inmundos ualo- Ihesum Christum Filium tuum Dominum nostrum
rem possit accipere. Expellat ab omni loco, ubi tua elementum hoc aque in salutem humani generis
fuerit inuoeatione adsparsum, quicquid potest esse esse uoluisti, te supplices deprecamur, ut exau-
pestiferum , ut exibeat plenum salutis effectum. ditis orationibus nostris earn tue pietatis respectu
Dcterreat omnes prestigias inimichi, et omnia sanctiíices. Atquc ita omnium spirituum inmun
monstrorum genera longius faciat effugari. Graue- dorum ab ea recédât incursio, ut ubicumque fuerit
dines omnes fantasiasque conpescat, et per signuni in nomine tuo adsparsa, gralia tue benedictionis
crucis Filii lui Domini nostri Ihesu Christi tutelam adueniat, et mala omnia, te propitianle, recédant.
fldelissimam desiderantibus prestet. — Amen. — Amen.
Quia multe miseralionis es, Deus nosier, qui om -in
Exorcismus acjue '
nia regis per infinita sécula seculorum. — Amen.
Ad occklenlem : Discede, inmunde spiritus, ab
omnibus quibus fides nostra usura est religiosi of Benedictio post mixtionem salis et aque.
ficii sacramentis. Nec pretendas culpam criminis, Ad orientem. Oremus : Eterne omnipotensDeus,
qui agnoscis potenliam Saluatoris. Non est meriti qui nobis a te conditam creaturam aque uiuidc
confidentia, sed precepti; licet ipsa potestas mini- distinxisti, ut liquorem simplicem ad lauacrum,
sterii dignitas sit ministri. Te igitur, per commu- salsam soliditatem preberes ad condimentum, qua
nem Dominum, aque creatura, conuenio, ut conser- tenus el sórdida possint ablui et fatua imbui; quo
uante motu sensibilitalis, intelligens subici serui- et noxa tolleretur originalis, et corrigeretur error
tio, quo placeré Deo nilimur, non recuses. Omnem ad uiam salutis; te officii nostri functione immeriti
fol. 13 a te communionem demonum, omne collegium/ deprecamur, ut hec salis et aque in tuo nomine зи
iniquitatis expurges : tolam fantasmatis labem facta permixtio, démentie tue sanctificetur obtutu,
capax dominice protectionis extermines : ut gralia quodque misterialiter babtismo commodum, culpe
1 Moz Oratio 2 Verba ad orientem desunt in aliis traducis inimicum, / sapientie aptum errori prestes ful. M

uersionibus. Bobb inuictissimam. 3 Bobb Pater omni- aduersum, Sancti Spiritus tui sanctitate reddas san-
potens, eterne Deus 5 Moz raeum. Bobb qui inter
cuneta, que procrean iussisti s Hobb hominibus. Moz :i Pro inmundorum in Heiin et Moz legilur prauorum
uniuersa condiri omnibus ad escam, filium tuum... 5 Ilelin infundas .I/o; Amen. Per misericordiam tuam,
procreasti 9 Bobb ¡tro procreasti ponit dignatus es lar- Deus noster, qui es benedictus et uiuis et omnia regis
giri. Bobb pro Ideoque ponit Per quem, Domine 10 Bobb in sécula seculorum. Amen. Humiliate uos benedictioni.
pro aspicere scribit sanctificare " Bobb ut ex uultu Dominus sit semper uobiscum. Et. Heiin Per Dominum
Maiestatis tue uirtutem contra omnes inmundos spiritus nostrum... "' Moz : institutor " Filium tuum deest in
possit accipere ls Bobb pro ab omni loco ponit a taber- Moz Dominum nostrum deest in Heiin '• Moz ponit
naculis famulorum tuorum ,5 Bobb Detergat. Helin illud pro cum u Heiin mala nostra î0 Moz Per mi
omnia prestigia u Cod monstruosorum. Мог et Bobb ef- sericordiam tuam... Нес noua ¡am sanetipeala in cruce
fugere *~ Bobb addil et tranquillitatis in omnibus con salis ponitur et dicitur : Commixtio salis et aque, in
férât gratiam " Bobb prestes ,(l Cod Exorcismum
nomine Pa+tris et Fi+lii et Spiritus + Sancti, qui
ss Moz religionis 2:1 Cod sacramenti " Cod mérito. régnât Deus in sécula seculorum. Amen " Cod per
Moz Non ex meriti confidentia, sed precepto Forsitan mixtionem Forsitan legendum Benedictio ad permixtio-
legendum Non ex mérito confidentia, sed precepto. nom salis et aque. Moz Post mixtionem salis et aque.
Oratio 2i Heiin in fide pro uiuide. Moz ubi s:i Cod lico-
1. Sauf la dernière partie et quelques variantes, cet rem. Heiin ut te licorem " Cod pretieres äT Heiin
exorcisme est identique à celui du rite baptismal re possent 3ä Cod quomodum M //e/mtraduci. Cod abtum
produit un peu plus loin, col. 29. Pro prestes legilur in Moz manifestas.
15 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 10

ctilicatum. Nee ullo contagio reddatur inmundum, nostra redemptione; / qui misit discípulos suos, foi. is
quod tua fieri credimus ex. Maiestate beatuin; sed noslros autem apostólos, ad resistendum diabolo
ila per te plenum prebeat sanclificationis effectum : uel eius ministris, et curare languores etomnes in-
ut ubicumque inuocato nomini tuo fuerit manu tirmitates in populo.
:. emissum uel modo quolibet adsumtum, expulsis Per ipsum Dominum nostrum Ihesum te adjuro ■'>
et explosis omnibus insidiis contrarie potestatis, ut efliciaris exoreizatus sal in salutem credenlium,
et non solum cuneta demonum machinamenla ex et ubicumque fueris asparsus, omnes uersutias
eodem loco fúgala deficiant, sed et sanctorum ange- diaboli ab eo loco expellas. Si in domibus, si in
lorum custodia semper ibidem mansura consistât. parielibus, si in fundamentis domorum, uel ubi
10 — Amen. cumque teligeris, aut quicumque te gustauerit, i»
Te prestante. mox ab eodem loco diabolus confusus discedat, et
In nomine sánete et indiuiduo Trinilalis hec crea- morbus omnis recédât. Siue uexationes demonum,
tura salis et aque sancliûcata permaneat in pace '. inmissiones febrium atque inguinarum tabescant,
et omnes inquietudines maligni spiritus diffugiant.
Quod si etiam in sepulcris adsparsus fueris, ma- is
is Item alius. gnam in eis prestabis securitatem, expellens ab eo
Ad occidentem : Exorcizo le, creatura salis, per loco artes demoniorum omnes. Si uero in animali-
Deum Patrem omnipotentem, et per Ihesum Chri bus morbum ingresserit inimicus, tua curatione ad
stum Filium eius, et Spirilum Sanctum, terribilem, pristinam redeant salutem.
fortem, gloriosum et metuendum, qui fecit celum Omnis igitur etas, sexus uel qualitas, quicumque m
«о et terram, mare et omnia que in eis sunt; qui te ex a te taclus teque fuerit gustatus, gaudeat se tutelam
liquore aque in sal iussit conuerti, ut efliceris per ûdei et spem uirtutis incessabiliter et infinite sus-
hoc exoreizatus ac benedictione precipuus : sisque cepisse. Per quod creatori suo omnipotenti Patri,
preparalus ad resistendum diabolo, uel ad omnia et Filio, et Spiritui Sánelo laudes référât, et gratia-
opera eius. Sis aduersus ministris eius demonibus rum actiones persoluat, qui in Trinilate uirtutis »
*з quicumque sunt uel undecumque aduenerint, siue dignauit salutis tribuere medelam. Ipse quoqne
ex antris, siue ex omnibus locis, siue ex fissuris sal ubicumque adsparsus fuerit, diabolus aut aeria
petrarum, siue ex locis fluminum atque fontiuin, nequitia eius per eumdem locum transeundi uel
siue ex sepulcris mortuorum, uel de quoeumque conmorandi nullam habeat facultatem; sed con
aduenerint, aut de quibuslibet abditis locis occur- fusus et elisus atque expulsus semper abscedat : зо
яо rerint, tu sis eis preparalus ad resistendum, nichil- uidens se sibi ex utraque parte gladium acutum,
que eos permitías nocere. per quod territus et сапога uoeiferatione / cor- roi. i«
Exorcizatur : In nomine Patris, etFilii, et Spiritus reptus discedat peremtus : i ta ut, ubicumque ad
Sancti. sparsus, uel póculo fueris datus, non habeat pote-
Per ipsum Dominum noslrum Ihesum Christum statemad nocendum, sed fugiat ad loca sibi deputata »s
*' te sanctificatum instituo, et locis adsparsum insto : penalia, adiuralus per eum, qui uenturus est indi
qui ex utero uirginis Marie nasci dignatus est pro care seculum per ignem.
1 Ex ileest in Mo; et Helin 6 Mo; ¡»ai-tis pro potes Krgo, nequissime, da honorem Deo omnipotenti,
tatis " Cod macinamenta lä Cod hac ,3 Cod aqua Patri, et Filio, et Spiritui Sancto. — Amen.
sanctificatum Mo; consistât Amen. Per misericor-
diam, etc. ,ä Cod alium ,l Cod licore S7 Cod loca. Item alius. «о
1. 11 n'est pas inutile de rapprocher de cette bénédic Te deprecor, Domine sánete, Pater eterne, om-
tion « post mixtionem salis et aque » le passage suivant nipotens Dens, ut hoc sal quod in usum humani
de la vie de saint Émilien, écrite au septième siècle generis tribuere iussisti, lu eum per Verbum tuum,
par Braulion de Saragosse. Le saint est appelé pour
Dominum noslrum Ihesum Christum, quern nobis
chasser le démon de la demeure du sénateur Honorius.
» l'bi Pampilona urnit... indicit ieiunium, colligit ad se redemtionem misisli, per Spiritum Sanctum respi- 43
¡Hic habitantium ordinem presbyterorum. Tertia die, cere et sanclificare digneris; ut cum serui tui ad
expleto uoto indicti ieiunii, salem exoreizat et aquae expellendas demonum potestates uel maligni spiri-
commiscet more ecelesiastico, ac doniiim ipsam asper
geré caepit » (Sancti Braulionis Vila sancli AemiL. 3 Cod längeres "' Cod gustaberit -1 Cod spc !T Cod
c.xvii. P. L., t. LXXX, col. 708-70'.);. salis 28 Cod per eodem loco 40 Cod alium.
17 LIBER ORDINVM. is
tus incursiones, in luo nomine et Vnigcniti tui et tibus aut fluminibus, et hoc ut diximus secum de-
Spiritus Sancti hoc sal benedictum adspargendum lulerit, cum hoc in luo nomine, Christe Dcus,
conuenerint, tu summa Trinitas Deus, ad benedi- adsparsum fuerit, omnis procella atque uentus
cendum occurras; et dum a famulis tuis iniectum conquiescat : qui uenlis imperasti et mari, et sla-
■'¡ fuerit in constructione domorum sanctuarii tui, in tim tuo iussu cessauit. Leletur ex hoc ergo sibi s
fundamenlis, in stalionibus, in salutationibus, in omnis creatura / sub signo salutis tue, et ubi hoc r0i. i8
deainbulantia, in sepulcra hominum, siue in ster- sal missum fuerit, sit in tuo nomine, Deus, magna
quilinia, aut iñ quacumque diuersoria uel pauimenta omnibus requies; nec consistendi, seu commorandi
adsparsum fuerit in nomine Ihesu Christi Filii tui, in eodem loco diabolus aut minislri élus licentiam
10 omnis populus in eodem loco ipsius monitione sal- habeat, sed confusus semper abscedat. ю
uentur, sicut ipse adloqui es dignatus ' : Quicum- In nomine Palris, et Filii, et Spiritus Sancti, qui
que inuocauerit nomen Domini saluus erit. Et ite- est omnipotens Deus et Dominus dominantium, per
rum2 : Nolo mortem peccatoris, donee conuertatur manens in gloria sua per iniinita semper sécula se-
et uiuat. culorum.
is Te ergo rogamus, omnipotens Deus, ct Ihesum
Christum Filium tuum Dominum nostrum, et Spi- Ezorcismus aque. is
ritum Sanctum, ut generi humano febres, languo- Adoccidenlcm: Inuocamusdiuine Maiestatisauxi-
fui. 17 res, / dolores atque frigores, uel omnes inimici lium aduersus te, inimice serpens, ut per nulla
inmissiones, atque, quod ipsi mercmur, llagella uitiorum tuorum ucnena in huius aque elemento
¿o peccatorum noslrorum omnia, tua uirlute moueas, preualeal ars tua, quod ad saluandas animas, pecca
et medellam tue sanitalis impertías. L't omnes ua- torum crimina abliicnda, Patris, et Filii, et Spiritus *o
rias inQrinitates languorum omnium conquiescanl, Sancti misterio preparamus. Ideoque, maledicle
siue inquieludines nocturnas, uel omnia mala, tu, diabole, post inuoeationem trine sancliíicationis,
Domine Ihesu Christe, qui unus cum Deo Pâtre et tremebundus abscede, et uniuersa machinamenta
is Sancto Spiritu uiuis et régnas, ab omnium corpori- de hac aqua euanescant, ut hec aqua pura et inma-
bus aufcrendo omnia mala detergas. culata pro sanctilicandis animabus diuina pingue- «s
dine sanctiücata permaneat.
in
Per hoc signum crucis Domini nostri Ihesu Chri
Deus Abraham, Deus Ysaacet Deus Iacob, qui ad sti, qui te iussit ab hinc expelli.
redemptionem nostram unigenitum Filium tuum
m Dominum nostrum direxisti, qui es inmutabilis et Item ezorcismus.
unus Deus cum Filio Pater, unus etiam cum Spiritu Exorcizo te, creatura aque, in nomine Palris, el so
Sancto inlinitus et inmensus : a le quoque, Domine, Filii, cl Spiritus Sancti. Nec communices ullo spi
accipiat hoc salbenediclionis uirtulem, utatesanc- ritu inmundo, sed dabis honorem aeque regnanti
lificatus et purificatus, a nullo spiritu nequissimo Patri, et Filio, et Spirilui Sancto : et ubicumque
к inquinetur, per hoc signum salulis nostre, quo nos adsparsa fucris, omnis inmundus spirilus ah eo loco
unicus tuus Filius Ihesus Christus Dominus nosier recédai, per hoc signum Dominico passionis, qui :a
precepit signare. Sicque quod egopeccator et indi- régnai in sécula seculorum.
gnus, tarnen tuus seruus, in nomine tuo signo, ini-
micus diabolus numquam audeat designare ; sed tu, Benedictio aque.
m) Deus omnipotens, hoc sanctiflcalione infinita iubeas Oremus : Deus institutor et conditor elemcnto-
permanere. rum, qui fluentem hanc aquam, hune polum ad
Quicumque ergo proüciens iter de hoc sale secum opus tuum sanctilicatum in nomine tuo in purga- 4°
comitatuin habuerit, uel nauigantibus marinis fluc- tione / locorum et expurgatione diaboli proticere foi. i«
3Cod conuenerit " Cod salbentur " Cod inuocabe- iussisti; te deprecor, Domine, ut nominis lui inuo-
rit nomen Domini salbus |7 Cod längeres ,0 Cod mo-
beas 22 Cod langorum 3:i Cod «mi nos VI Cod sal. 1 Cod ventus l5 Cod Exorcismiim 1T per derst in
Cod " Cod cum pro quod " Cod macinamenta "
1. Act., и. 21. Cod de hac aipiam ,T Cod Per hunt- signum " Cod
2. Ezech., хххш, 11; cf. .win, 23. Vid. Sauatier, le exorcismum so Cod creature " Cod atcmc *' Cod
fia Italien, t. II, p. 787. expurgationcm Forte leyendum impugnatione.
LIDER OUUINUM.
19 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 20

catam Maiûslatcm, gratiam Sancti Spiritus hec A. Scuto circumdabil te uerilaseius, non timebis
aqua accipial, atque in procellendis diabolicis ar- a limore nocturne — f. Qui habitat.
tibus per manus serui lui adsparsa fuorit, ad salu- A. Gregem tuum, Domine, ne deseras, pastor
lem et salualionein fragililalis humane prolicial, bone, qui dormiré nescis, sed semper uigílas. — f.
s omnisque inmundus spiritus socialo (?), ut lioc be Ümnes gentes plau[dite]. — II. Beali inmacu[lali]. s
nedicto repulsus elimatusque ab omni loco disce- A. Signum salutis pone, Domine, in domibus
dat : nccconsistendi aut resistendi habere sese sen- istis, ul non permitías introiro angelum pcrculien-
liat facullatera. Sed ubicumque adsparsa i'ueris, tem. In domibus in quibus uos habitatis pono Si
illi claudeluradilus commorantium, dum a le indi- gnum meum, dicit Dominus, el protegam uos et
10 cilur aduersanlis expulsio per le, Domine, ut ubi non erit in uobis plaga / nocens. — f. Deus deorum r0i. 20
cumque adsparsum fuorit tribuatur adiutorium, Dominus loquu[tus|. In do[mibus]. ц
per quern indicium semper postulatur auxilium, A. Benedicat Dominus corda et corpora nostra, et
qui régnas in sécula seculorum. det super nos benedictionem, sicut Ysaac benedixit
Iacob, manus Domini sil super uos; mitlat angelum v¡
Benedictio.
suum custodem, qui custodial uos el custodial nos
is Domine Deus, Paler omnipoteus, staluloret con- in omnibus uiis noslris. — f. Benediclio Domini
ditor omnium elementorum, qui per Ibesum Chri- super uos. Domini.
slum Filium luum Dominum nostrum, elemen- A. Sicut pastor portabat perditum gregeta suum,
lum... Retro quere [col. 14]. sic portabam et complectebam, dicil Dominus. Ego 20
A\ntiphona\ : ' Habitáculo islocircumda, Domine, feci, ego feram, ego creaui uos, ego redemi uos,
го et angelí tui custodiaiit porlam istam, et fámulos ego reliciam uos, ego suslinui, ego dimiltam pec-
luos exaudí, Omnipotens. — f. Qui habitat... cala ueslra. Sanctus, Sanctus, Sanctus, Dominus
A. Sitíenles uenite ad aquas, dicít Dominus, et Deus sabaolh, qui per Spiritum Sanclum doscendisli
qui non habclis pretium, uenile et bibite cum leli- in utero et faclus es Dei Filius, redemtor brahel. *;
lia. — f. Sicut ceruus 2. A. Benedic, Domine, domuni istam el omnes
habitantes in ea : quia tu, Domine, dixisti : Pax
1 Inuocatam maiestatem. Aliud exempl um aceusatiui
absoluti ° Cod alitus eonmemorantium dum ad te "Cod huic domui. Benedic, Domine, timentibus te, pu-
Abitaculo 2U Cod porta ista ïV Cad cerbus. sillis cum maioribus; benedicli uos a Domino, qui
fecit celum et terram. — ;!'. Adiciet Dominus super :to
1 . Toutes les antiennes suivantes, jusqu'au verset Do-
minus memo)- fuit nostri, sont accompagnées de notes uos.
;!r. Dominus memor fuit nostri. — II. Benedixit
musicales dans le manuscrit. La Paléographie musicale
des Bénédictins de Solesmes (t. I, plancbe 2, à la suite domum Israel. — III. Adiciel Dominus. — НИ.
des planches du manuscrit de Saint-Gall) a publié, en Celum celi Dominum. — f. Nonmorlui lau[dabunt|.
1889, un fac-similé de cette page de neuiucs, ainsi que K[yrie]. — Dominus memor fuit nostri. — Dical : x;
de la Bencdiclio qui les précède.
Gloria. — Repelilur : K[yrie|.
2. Une inscription du quatrième ou cinquième siècle,
trouvée à Martos près de Jaen (Andalousie), l'ait allu Deinde dicitur hic uersus : Hic accipiet benedic
sion à cette célèbre antienne, qui a donné son nom au tionem aDomino etmisericordiam aDco salutaiï suo.
samedi Sitíenles. Elle peut être aussi bien considérée Post hec : Oremus. Salualorem mundi Dominum
comme une invitation aux saints mystères, que comme nostrum Ihesum Chrislum cum omni supplicatione »
un appel à la fontaine baptismale. Je pense que le sar
cophage sur lequel ces trois vers sont gravés se trou rogemus, ut mittat angelum suum sanctum, qui
vait près de la porto d'une église. Peut-être même faut- nos in omnibus bonis operibus adiuuare et a cunc-
il y voir un débris d'ancien baptistère. lis malis propilius liberare dignetur.
Posl hec dicilur hec oratio :
P.VNIHTVR INTROITVS SACRATA LIMINA CRfisto].
CVRRITE CERTAT1M GENTES l'OI'VLIgYE VEfllito]. [Oratio.] w
ET DONASTE DE O S1TIENTES SV.MITE Vl[tam].
Deus, qui ubique es et ubique ades; qui timen
Moreno, Antigüedades cristianas de Martos, я. l.n.d. tibus le promisisti elernam mansionom in eelis, sed
(Granada, 1897), pag. 6. — Cf. Hvbnkr, Intcriptiones
Il ispaniae christ ianae, Supplcmentum (1900), n°371. tientes uenite ad aquas, quo l'évèque, accompagné dos
Au jour du samedi saint dans la liturgie wisigothique, prêtres et des diacres, so rendait au baptistère. Voy. ci-
c'était pendant la lecture de la leçon d'Isaïe Omnes si- dessous, fol. 1(12 du manuscrit.
21 LIBER ORDINVM. 22

quamdiu in presentí seculo hoc corpus fragile ba- Ut ubi inuoealur nomen tiium sanctum, bonorum
iulamus, sicut uictum legumentumque, ita el do- succédât copia, et malorum tentamenta, te prote-
micilium [el | habitaculum indigemus in terris. Pro gente, procul eifugiant, sanctorumque patrocinia
qua re petimus misericordiam tuam, eterne omni- presidiaque perueniant. — Amen.
s polens Deus, ut hanc domum famulorum tuoriim, / Benedicere etiam dignare, Domine Deus noster, roi. a
roi. a le iuuante fundalafm], / angelica uisitatione cotidie cibos ac potus que sumturi sunt in hac domo cum в
frequenteris. Vox quoque iucunditatis et letitie re- gratiarum actione, uel omnem substantiam eorum
sonet hie incensanter (incessanter) , sicut in taber- de tuis donis; ut mereantur angelum pacis, cas-
naculis patrum nostrorum Abraam, Ysaac et lacob, titatis et ueritalis, qui eos semper ab omnibus ma- ю
io qui tibi digne complacuerunt. lis custodial, protegat alque defendat. — Pater.
Alia oratio1. Benedictio.
Deus, benedictionis auctor, salutis origo, te sup ßenedicat et sanctificet Dominus hoc tabernacu-
plices deprecamur et quesumus, ut imbiem mul- lum famulorum suorum, et doneteis diuitias rogni
timodum gratie lue in hoc domicilio fidelium luo- eclorum. — Amen. «s
<s rum, cum abundanlia tue benedictionis infundas. Preces eorum placalus exaudiat, et corda ac men
— Amen. tes eorum benediclionibus repleat. — Amen.
Bona omnia largiaris. — Amen. Actus eorum in bono confirmet, et labores ас fa
Prospera tribuas, aduersa repellas. — Amen. milias eorum Dominus Ihesus Christus multiplicare
Malorum auctorem demonem destruas. — Amen, dignetur.
so Angelum lucisamicum, bonorum prouisorem de- Alia. ai
fensorem que constituas. — Amen.
Ac per mullitudinem propiliationis tue habila- Benedicat nobis Dominus ex Syon, et bealum
toribus locis huius sit pax cum abundanlia. — propositum ucstrum spiriluali benedictionc conser-
Amen. uet. — Amen.
4,-i Sobrietas cum modestia. — Amen. Tuti semper ab inimicorum infestai ionibus ma-
Copia cum misericordia. — Amen. neatis, el in habitaculis ueslris pax sempiterna per- з->
Semper ex donis tuis, Domine, bic adsit quod maneat. Cubilibus ueslris quielem infundat et in
omnibus prosit. — Amen. nullo uos aduersariorum formido deterreat. —
Semper abundet quodmultis redundet. — Amen, Amen.
яо Ut largitatem inueniat inops. — Amen. Sua uos prolegente gratia diuinitalis sue, qui ui-
Remedium esuriens. — Amen. uit. .10
Refcctionem accipiat egens. - Amen. In nomine sánete Trinitatis in hoc domicilio ha-
Députa, Domine, huic domicilio angelum sanctum bilcnt angeli salutis el pacis.
et bonum. — Amen,
зл Excubilorem, prouisorem alquc custodem. — III. — EXORCISMVS OLEF.
Amen. Exorcizo te, inrnunde spirilus, hoslis humani ge
Qui résistât malis, prouideat bonis. — Amen. neris, per Dominum Patrem omnipotentem, el per зв
Ut ab hac domo inquietudo omnis et calamilas Ihesum Chrislum Filium eius, el Spiritum Sanctum
longe recédât. — Amen. conditorem omnium alque crealorem, defensorem
40 Inopia, pestis, languor incursusque malorum, lúa et iudicem. Omnis nequissima uirlus aduersarii,
semper uisitatione diseedant. — Amen. omnis uiolenta incursio inimici, omnis inueterata
15 Cod babundantia " Cod demonum dextruas. In malitia diaboli, omne confusum et cecum fantasma, ♦<>
Pontifie. Narb. Malorum fautorem demonem destruas eradicare el elTugare ab hac crcatura olei; ut sit
M Cod habundantia M Cod habundet lu Cod langor.
omnibus qui fuerint ex eo peruncti in ргэрагаМо -
1. Cette prière se retrouve, avec des variantes, des nem / consequende salutis animarum et corporum, r0i. 33
additions et aussi des omissions assez importantes, dans adoptionem spirilualium filiorum et remissionem
un Pontifical du commencement du onzième siècle, pro
venant de l'église de Narbonne. Elle fait partie des rites e Cod ciuos ac potus quod sumturi sunt in hac do
de la dédicace d'une église et a été publiée par М.ш- mum M Cod fixorrisiiium ,v A et M Exorcidio 35 Per
tène, De anliquis Ecclesùic rilil/us, 2 éd., t. II, с TM). deest in M " Cod adobtionem.
?3 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 21

omnium peccatorum. In nomine Dei Patris omni- Item exorcismus olei.


polentis, et Ihesu Christi Filii eius, et Spiritus Exorcizo te, omnis spiritus inmunde, per Deum
Rancli, regnantis in sécula seculorum. Palrem omnipotentem, uisibilium omnium et inui-
sibilium conditorem; qui te inter initia creatura-
Benedictio.
rum, dum tua perfidus iactantia tumuisses, a par- »
s Omnipotens Deus, qui. crealuram olei nalurali
ticipatione bealitudinis spreuit indignum, et dum
pinguedine iussisli dilescere, ut infusa liquidis su-
superbe disponens díceres : Ponam sedem meam
perferatur polius quam mergatur, nonnulla o.tiam
ab aquilone / et ero similis Altissimo, a summi- foi. av
condiat, inpinguat quoque arida. sterilia ditct fa-
late celorum deiectus in infimam mulabilitatem
ciatque apta uel suauia que lumini, gustui sunt
nature tue, quam tunc non considerabas elatus, м
id congrua : quesumus polentiam tuam, ut hoc oleum,
nunc elisus agnoscis.
quod usui dignum creasti, facias eliam misterio
congruum. Sit uilale corporibus, animabus quoque Alius.
remediabile, iiatque benediclionis tue muñere sanc- Exorcizo te, inmunde spiritus, per Spiritum Sanc
liGcatum, et Spiritus tui adipc uegelalum : sancti- tum, qui esl consubstanlialis Patris et Filii, cuius
tr> ficandis uel regenerandis menlibus egrisquc corpo sociotalem cum te indignum reddidisses caruisti. ir>
ribus unguentum ' sanitatisacsuauitatis imperliat. Per banc te ego inseparabilem Trinitatem conue-
Peccatis obuict, morbos arceat, pestes expellat, ari- nio, omnis uirtus aduersarii, omnis exercitus dia-
dilatem fidei uberiori gratia nutriat; ut quicumque boli, omnis incursus inimici. omne confusum om-
liquore huius regenerandi uel curandi tanguntur, ncque fantasma Satané, eradicareet effugare ab hoc
so salutem corporis animeque recipiant, et peccatorum plásmate Dei, quod ad suam imaginem et similitu- so
omnium remissionem obtineant. Te prestante2. dinem conditum, ad suam gratiam misericorditer
r' M pinguendine 9 Cod abta M gustuique " Cod reuocare dignatus est. Recédant insidie tue; recé
suabitatis in Cod licnrc 2I Cod To pros. dât uniuersa fallada. Da locum diuino nomini,
quod a me quamuis indigno, ipsius lamen fámulo
1. Ici s'interrompt le texte du codex M (de Madrid., inuocatum est, ante cuius potentiam exterritus sr.
dont plusieurs folios ont été coupés.
consistere non audebis. Nichil ultra lue sortis in
2. Le Rituel A (fol. 31-33) renferme, sous le titre de
Dr oi.eo denedicendvm, l'exorcisme « Exorcidio te, bac fidelium uocatione erit admixlio, quam larga
inmunde spiritus, hostis humani generis •, etc., comme Creatoris piolas suo uindicauil iudicio : ut uniuersa
ci-dessus, puis une bénédiction qui lui est propre (plu a poleslale spiritus contrarietale reiecta, uiui eterni
sieurs mots en sont évidemment altérés, de façon à en Dei sint templum. In ipsius nomine, qui iudicalu- :«
rendre parfois le sens très obscur) : Benedictio eivs-
rus est uiuos et mortuos in Spiritu Sancto, el secu-
dem oi.eo : Oremus : Domine lhesu Christe, qui per
Apostolum tuum dixisti : « Si quis inflrmatur in uobis lum per ignem. Per Dominum.
inducat presbíteros ecclesie et orent super cum, un-
IUI. — ORDO BABTISMl CELEBRAiVDVS
guentes oleo in nomine Domini. et oratio tidei salunbit
infirmum, et allebabit eum Dominus, et si in peccatis QVOLIBET TEMPORE '.
sit, dimittetur ei » : tuis ergo institutes adesto pre Oblato infante sacerdoti ut exorcizetur, insufflai ci зг.
sentís. Sanctiflea oleum more ¡По, quo tibi inpossibile
nicil est; uirtute ilia, que non solum curare morbos, 1 Cod oxorcismum "Cod Alium ™Cod uindicabit
sed etiam suscitare mortuos potest. Inperti buic crea
ture uigorem Sancti Spiritus tui, in со est omnis pleni mine tuo benedicetur, in со omnis creatura salbatur.
tude uirtutis. Sit ab eo ])crfusum, ut sit in hoc oleo — Amen.
inuocatione nominis tui euratio inh'rmitatum, gratia « Nee enim aliut non est sub celos, in qua nos salbos
sanitatis. — Amen. fieri oportet, nisi in to salbatorem et redemtori nostro,
« Ungueantur ex eo membra deuilium, curcntur bono et pío, munífico et copioso, diuino et humano.
ulcera miserorum. — Amen. Specialiter ergo te, fons pictatis et bonitatís, rogamus,
« Leuigentur artus astrictio(astricti)doloribus, sanen- (jui portasti infirmitates nostras et langores curasli
tur bacuanti (uacuati) langoribus. — Amen. quasuis | quamuis) indigni et peccatores per temetipsum,
« Omnibus ergo per tc morbis, omnibus causis inter uthuic plage etpercussure uel pestis, quam pro peccatis
nis externisque hec unctio salutaris occurrat. — Amen. populo tuo infigi iussisti, hoc unguentum remediabile
« Nulla morbus eis nullaquepestis interior exteriorque concedas. Et sicut censuram tuam peccantes trement,
efficiat, sed omne dirus (uirus) letale expirent. — Amen. ita curam sentiant confidentes. — Amen. »
€ Subexpurget, excludat, euacuetetuincat, quia in no- 1. Sur les rites du baptême dans l'église gothique, il
2Г> LIBER ORDINVM. 26

ipse cui offertur tribus uicibus in faciem, récitons et per Ihesum Christum Filium eius, et Spiritum
hunc exorcismum* : Sanctum. Omnis exercitus diaboli, omnis uirtus
Exorcizo le, inmunde spiritus, hostis humani aduersarii, omnis uiolcnta concussio inimici, omne
generis, per Deum Patrem omnipotentem, qui fecit confusum et cecum fantasma eradicare et ell'ugare
celum / et terrain, mare et omnia que in eis sunt, ab hoc plásmate, ut liai templum Dei uiui per remis- 8
fol. s.% sionem omnium peccatorum : iustificante Domino
faut lire saint lldephonse, De cognitione fiaptismi (Mi nostro Ihesu Christo et saluatore, qui uenturus est
óse, Patrología Latina, t. XCV1, col. 111-172), particu iudicare seculum per ignem. — Amen.
lièrement les chap, xxi et suivants. Voy. aussi saint Isi Kl signons e.um in fronte inponil ei nomen in
dore, fíe ecclesiasticis Officii*, lib. II, с. xxi-xxvii (Ibid., hune pxorrismum. Et perrecitat hune secundum, m- i0
t. LXXXIII, col. 814-826). Comme le dit le titre de ce Irrrogans de nomine eius, et dicit Uli • :
chapitre du Liber Ordinum, il ne s'agit ici que des rites
du baptême « quolibet tempore ». 11 sera question plus Accipe, Ille, signum crucis, serua diuina pre-
loin du baptême conféré le samedi saint. cepta. Vorbo Dei hodie renasceris, et spiritali luce
Le rituel antique de l'Église d'Espagne, tel que nous firmaris. Ingredere templum Dei uiui exutus ab
le donnent les manuscrits du onzième siècle, signale errore tenebrarum-, et euasisse te laqueos mortis «
huit rites principaux dans l'administration du baptême
letus agnosce. Habitet in sensibus tuis omnipotens
aux enfants : 1° l'insufflation; 2° le signe de croix sur
le front; 3" l'onction de l'huile à la bouche et aux Deus, qui humana membra composuit, et habila-
oreilles ou e/fetatio; 4° l'imposition des mains; 5" la culum diuini Spiritus conlocauit. Time ergo iussa
tradition du symbole; 6" la bénédiction de l'eau, que celestia, et aduentum Vnigeniti nostri Salualoris
précède un exorcisme; 7° les interrogations; 8° l'im expecta, qui uirginali partu est editus et Sancli s<>
mersion. Viennent ensuite la confirmation (onction du
Spiritus infusione conceptus : cuius luce inlumi-
saint chrême et la prière ou manuttm imposilio) et la
communion. naris, cuius uirlute iirmaris, cuius signo in fronte
On doit noter qu'il n'est pas ici question du sel (snl signaris, ut ad babtismi gratiam, ipso presule, per-
sapientiae), que le prêtre, d'après un usage général en uenire merearis. Signo ergo te in nomine Patris, el
Occident, doit mettre dans la bouche du néophyte, Filii, et Spiritus Sancli, regnantis in sécula seculo- «•">
après l'imposition des mains. Saint lldephonse constate
rum. — Amen.
qu'on s'abstenait do ce rite à Tolède : г H (catechumeni)
in nonnullis locis, utrefertur, sales accipiunt, uelut si- Post her dicit ei sacerdos exorcismum contra occi-
gnih'cato sapientiae condimento » (fíe oignit. liaptismi. denlem :
cap. xxvi). Son maître saintlsidore en parle comme d'une Recordare, Satanas, que tibi maneat pena. Quum
cérémonie bien connue : « Sales autem in ministerium uideris hominem, quem Deus et Dominus meus ad so
catecliumenis dandos a patribus... institutum est », etc.
suam gratiam uocare dignatus est, confusus / fugias r0i. so
(De ecclesiast. Officiis, I. II, с xxi); mais il ne parait
pas qu'il fasse ¡ci allusion à ce que pratiquait l'Église et recedas. Quod si l'allaciter gosseris, crit tibi ipse
gothique. On sait que l'usage du sel est inconnu des Christus in preparato iudicio. Deo uiuo ralionem '
Orees dans le cérémonial du baptême. Il n'en est pas
question non plus dans les formules qui nous restent 1. Cette rubrique et la formule qui suit se retrou
des rites gallicans. — Pour le rite de l'immersion, voyez vent, quant à la substance, dans le Codex Sacramen-
plus loin, col. 32, note 3.' torum Bergomcnsis (Solesmes, ПКЮ. p. IM; : с Hic
Il est très intéressant de comparer les formules et les pone nomen, signa eum et die nomen eius. Accipe si
cérémonies de notre rituel avec celles de l'ancien usage gnum sánete crucis. serua precepta diuina. Verbo Dei
romain et du gallican. Le meilleur guide sur ce point hodie renasceris et celesti luce formaris. Ingredere
est l'ouvrage de Шг Dvchesne, Origines du culte chré templum Dei uiui et, sublato errore tenebrarum, eua
tien, 2° éd., pp. 281-325. Voy. aussi Dom P. de PvniET, sisse te laqueos mortis Ictus agnosce. Nunc ergo pro-
La liturgie baptismale en Gaule avant Charlemagne, missa celestia et aduentum Dei omnipotentis expecta,
dans la Hevue des ijutstions historiques, numéro d'octo ut possis sperare uenturum Vcrbum genitum, uirgi
bre 1У02, pp. 382-423. nali partu editum. credentibus annuntiatum. In cuius
1. Les divers exorcismes qui suivent répondent très inuoeatione inluminaris >ï« cuiusque signáculo in fronte
bien à ce que doit être, d'après saint lldephonse, une signaris >î« per hoc signum quod non designabitur. ►!« In
prière de ce genre : € Erit exorcismi sermo non turno nomine Dei Patris omnipotentis, et in nomine Ihesu
uerborum, non difñcultate intelligentiae, non inusitato Christi Kilii eius, qui uenturus est in Spiritu Sancto
contextus oloquio; sed simplex, compositus, ardens, i ta iudicare seculum per ignem ».
uirtutis intentione coruscans. ut uere principem mundi 2. A partir du mot rationem, nous avons un autre
increpationis suae ualore demoustret expeliere... • fíe exemplaire du texte des cérémonies du Baptême, celui
cognit. liaptismi, c. xxiv; P. /.., t. XCVI, col. 121. du Rituel de Silos, daté de l'an 103!>. ou manuscrit A,
27 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 28

reddes, et uas signatum non designates : adiuratus nobis in domum tuam. Qui ante aduentum Maie-
in nomine Palris, et Filii, el Spiritus Sancli, cuius statis tue in spirilu et uirlute Eue premisisti Iohan-
est hoc signum et nomen inuictiun. nem puerum tuum, qui prepararet uias tuas, ad
dandam scientiam salulis in remissione peccalorum
Deinde langit ci sacerdos de oleo benedicto ' os el et in reuelalionem nominis tui; qui infideles redu- в
'•'> • (tures lanlum, dicens :
ceret ad prudenliam iustorum; qui prepararet tibi
Effeta "2, effeta, cum Spirilu Sancto in odorem populum perfectum per uiscera misericordie tue;
suauitatis, efTeta. Bene omnia fecit : et surdos fecit cuius uox clamantis audita est : « Parate uiam Do
audire et mutos loqui. mino, rectas facite semitas eius ».
Post hec inponit ei mri7ius el dicil :t :
Ecce et nos, Domine, humiles, Maiestatis tue w
io Benedictus ! Dominus Deus Israhel, qui uisilas
mandata semantes, parauimus uiam, per quam
redemptionem populi tui et suscitas cornu salutis
ducimus populum tuum sicut ceruum silienlem ad
7 Cod suabitatis ,0 Cod Srahel. fontes aquarum. Tu чего, Domine, remissa iniqui-
late tectisque peccatis, secundum fidem lestamenti
fol. 7-13. Nous donnerons en notes les particularités qui indue eos casque in terrain repromissionis fluentem t"¡
distinguent ce texte de celui du Liber Ordinum.
lac et mel. Tu es Agnus Dei, qui lollis peccata
1. Dans le rit romain, la salive du prêtre remplace
l'huile dont il est ici question. Notre rituel wisigothique mundi; tu, qui tribuisli filios Dei lieri cognoscenles
porte : » tangit os et aures » ; le romain : с nares et te; tu, qui unctus es a Pâtre oleo letitie / pre con- roí. 27
aures » . Dans ce dernier texte le mot nares a remplacé sortibus luis. Infunde, Domine, super homines istos
le mot os à une date postérieure, a quia mulieres gratiam benedictionis tue. Et ne iterum moriantur «o
baptizantur », dit l'auteur du traité de Sacramenlis,
in pristinis peccalis suis, abluantur in benedictione
publié parmi les œuvres de saint Ambroise (P. /..,
t. XVI, col. 430} . « Tactus iste, dit aussi saint Ambroise fontes aquarum; renascantur in Spirilu Sancto, et
{de Mysleriis, Ibid., col. 407. uirum decebat, feminam uideant sempiternum altare tuum Iherusalem; el
non decebat. » Saint Ildephonse explique en ces termes uirlus Altissimi obumbret eis. Benedicta sit gene-
la signification de cette double onction : « ( onuertenti ralio eorum, mater Ecclesia, et benedictus fructus «•
ex errore gentili post exorcismos tanguntur auriculae
uentris eius; quoniam magnilicabil Dominus seruos
oleo, ut accipiat auditum fidei et sit uere spiritalium
dictorum auditor. Similiter tangitur et os, ut cogni- suos in bono, et regni eius non erit finis. — Amen.
tionem Redemptoris sui, traditam sibi symboli fidem
corde credat ad iustitiam, ore confitens proférât ad Finita' manus inposilione, iradil ci simbolum, di
salutem ». De cognilione Baptismi, c. xxix, P. L., cens :
t. XCVI, col. 124.
A l'époque où le baptême était conféré solennellement " Cad cerbum 2S Cod manus impositionis.
aux catéchumènes le samedi saint, le rite de l'ouverture
des oreilles ou e/fetatio (c'est le terme dont se sert saint 1. Rituel A. fol. 8 : • Finita manus inpositionis
Ildephonse, loc. cit., с XXXlll) avait lieu, en Espagne, le (impositione), Iradet cum (ci) sacerdos si[in]boliim :
dimanche des Rameaux. Cette cérémonie se pratiquait « Credit ¡Ile in Dominum Patrem omnipotentem? Et in
dans une assemblée matutinale, où on lisait le récit de Ihesum Christum? usque in fiuem. Credit in Sanctum
la guérison du sourd-muet, d'après l'évangile de saint Spiritum? Sanctam Eclcsiam catholicam?
Marc, vu, 31-37. Voy. sur ceci saint Ildephonse (P.L., с J'osl her con/irmans (confirmât) ei simbolum, dicens
t. XCVI, col. 523) et le Liber comicus publié par D. Mo- hanc [oralionem] :
rin, p. 132 et i.\. — Il est parlé de со rite dans notre Liber с Sit tibi liec (hoc) simbolum in confirmatione fidei.
Ordinum, au folio 56 du manuscrit. Un y voit que le Maneat in te hoc saneta et uera credulitas in remissione
clergé, divisé en deux chœurs, assistait à la cérémonie : omnium peccatorum, ad preeipiendapremia uite eterne,
* Préparant se clerici et diacones seu presbíteros in in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, regnantis in
duos coros, sicut consuetudo est in Effetatione in diem sécula.
ramos Palmarum ». Voy. plus loin YOrdo celebrandus « His perhactis, uenit sacerdos ad foule et exsufflat
su/ter eum qui ub spirilu inmundo uexalur. in foule tribus uieibus, avt uas ubi bablizalurus est in
2. Cette antienne est notée dans le manuscrit. fam, et dicens tribus uieibus :
3. Rituel A, fol. 7 : « Post hec inponit ei inanus sacer « In nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, a te re-
dos, recitans manus impositionis (impositionem) : l!ene: nascatur in Spiritum Sanctum.
dictus » et le reste, comme ci-dessus. « Et recitans hunc exorcismum contra occidenlú, et
4. Cette phrase et les suivantes sont formées d'une alios scplcm in parte dexlere lenentis :
série île centons empruntés aux trois premiers chapi « Discode inmunde Spiritus, etc. (comme le Rituel Л,
tres de l'évangile de saint Luc. jusqu'aux mots « renatos. Amen ». col. 30).
23 LI ВЕК ORDINVM. 3(1

Credel Illa in Deum? usque in finem'. eademque es : salus lidelium et ultio criminosis.
His perас tu, ueniens sacerdos ad fontem* exsuf- Te per Moysen percussa rupes euomuit; пес abdita
flal fonlem tribus uicibus, aut uas ubi bablizandus caulibus latere potuisti, quum Maiestatis imperio
est infans, recitan* hunc exorcismum , faciem ad oc- iussa prodires. Tu, gestata nubibus imbre iucundo
■•; cidenlem tenais : arua fecundas. Per te aridis estu corporibus ducis .%
Discede 3, inmunde spiritus, ab omnibus quibus adgratiam salutaris, ad uitam potus infunditur. Tu,
fides nostra usura esl religionis oflicio sacramenli. intimis scaturriens uenis, aut spirilu inclusa, uita-
Nee pretendas eulpam erirninis, qui agnoscis po- lem aut sucum fertilem prestas, ne siccata, exam
tentiam Salualoris. Non est merili conüdenlia, sed ínala uisceribus sollemnes neget terra prouenlus.
to precepli; licet ipsa poteslas minislerii dignitas sit Per te initium, per le finis exultât, uel polius ex w
minislri. Te igitur per communem Deum, aque Deo luum est ut terminuin nesciamus.
creatura, conuenio. ut, conseruante motu sensibi- At tu, Domine, omnipotens Deus, cuius uirlutem
litntis, inlelligens subici seruitio, quo placeré Deo non nescii, dumaquarum mérita promimus, operis
nilimur, non recuses. Omnem a te communionem insigna predicamus, suscipe propilius noxios et
»s demonum, omne collegium iniquitalis expurges, pietale sólita solue capliuos. Redde quod in para- is
totam fantasmatis labein capax dominice precep- diso Adam perdidit, quod uxor admisit, quod in-
tionis extermines; ut gratia sanctiücalionis indepta, temperantia guie uoracis absorbuit. / Da saluta- f(,i. *>
luo nostroque pariter Crcatori,quos acceperis cul- rem poluni, maie saturatis acerbitale pomorum : ut
pabiles restituas innocentes. — Amen. indigesta mortalium lues, et annosa pernicies
m Fer Dominum nostrum lhesum qui uiuit. diuino soluanlur antidoto. Ablue terre squalentis i0
Post hec dicil hanc benedictionem : ingluuiem ; discule paradisi maceriam flammeis obi-
cibus lluctuanlem. Patcat redeuntibus florci ruris
Benedictio fontis. ingressus. Recipiant ymaginem deitatis olim perdi-
roi. 48 / Hec benedictio in endem modo dicerida est, sicut tam liuore serpentis; ut quiequid criminum de pre-
lit missa soldai dicen' ''. uaricatione contractum est, huius gurgitis purilale к
ï; Sanctificare pcrVerbuni Dei, undacelestis; sanc- deponant. Surgant ad requiem, producantur ad ue-
lificare, aqua Christi cálcala uesligiis, quo monti- niain; ut misticis innouati liquoribus, et redemtos
bus pressa non clauderis, que scopulis inlisa non se nouerint1, et renatos. — Amen'-.
frangeris, que terris diffusa non delicis. Tu sustines
* Cod riipis 5 Cod arba. Per te usque ad prestas
aridam, portas montium pondera, пес demergis. Tu deesl in Gerb et fíergom s Bergom siccatis examinata
M celorum uerlice conlineris; circumfusa per lotum, 10 Berg A te principium, in te finis 13 Berg Ñeque eiiim
lauas omnia, пес lauaris. Tu, fugientibus populis Dne nescii, aquarum mérita laudamue, sed in bis ope
ris l:' Cod solbe 17 Berg intemperantia crudelis Cod
Ebreorum, in glaciem durala conslringeris. Tu rur- ¡.mie i8 Cod saturitatis V1 Lues deest in Berg M Cod
sus salis resoluta uerticibus Nili accolas perdis, et solbantur 21 Berg illuuiem Cod inglubiem Berg dis-
cutite paradisi macheram... floribus ruris -v Cod libore
hoslilem globum freto seuienlo persequeris. Una
57 Berg ut mystici corporis inuoeati et redemptos Cod
11 Librarías primum scripserat in Cod Te autem innobati licoribus.
" Cod liane benedictionem... sicut missa *~ Cod scopo- 1. Avec les mots se nouerait commence ce qui nous
lis ,0 Cod dimergis 3I Cod labas пес labaris 3J In
reste des rites du baptême dans le Rituel M (de Madrid).
Gerbert altis pro salis :,; In Bergi.m liostili globo.
2. A la suite de cette « Benedictio fontis », le Rituel
1. Notons ici que l'évoque Ethérius et le moine Bea- .1, fol. 10, place l'exorcisme et l'oraison que voici (je
tus en appellent contre Elipand de Tolède à Y Ordo ne relève pas leurs nombreuses incorrections) :
baptismi et au symbole « sine quo non poterit esse bap- с EXORCISMVM \Q\E KONT1S CONTRA OCCIDENTE. — Exor-
tismum .. P. L., T. XCVI, col. 083. eidio te, creature aque, in nomine Domini Dei Patris
2. On peut lire plus loin [fol. 116 du ms.) deux for omnipotentis Sabaoth, hoc est uirtute siue omnipoten-
mules de bénédiction pour un nouveau baptistère. tiam, ut omnis a te inuidia et fantasmas diabólica pro-
3. Voyez plus haut, col. 13, un texte presque identique. cul abscedat, omnisque incursus demonum et infesta
4. On retrouve en partie celte bénédiction dans le rlo Satané uelociter separcntur abs te, aqua sanctificata
Pontifical romain (De ecclesiae dedicatione) et dans le [ad] ablutionem animarum et emundatione corporum;
rite ambrosien. Voy. Gerbert, Monumenta Veteris Li ut omnis qui ex te fuerint renati, elliciantur nasa inunda
turgia? Alemannicae, t. 1 ; 17771, p. 88, et le Codex Sa- Deo Patri et temptum lhesu Christi et abitaculum Spi
cramentorum Hergomensis, p. <>7. Je cite dans l'appa- ritus Sancti. Amen.
ratus les variantes de quelque valeur. « Item oratio : — Domine Deus omnipotens, sanctilica
31 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 32

Post hoc fácil sacerdos de oleo benedicto crucera Abrenuncias1 lu, famule Dei Ule, diabolo et an-
in fontem, aul in uas ubi babtizalurus est, dicens : gelis eius?
In nomine Palris, et Filii, et Spiritus Sancli re- Respondelur a ministris : Abrenuntio.
gnanlis, Dens, in sécula seculorum. — Amen. Inlerr. : Operibus eius? — Resp. : Abrenuntio.
s Post conmixtionem aqua et olei, dicil Itanc bene- Interr. : Imperas eius? — Resp. : Abrenuntio. s
diclioncm* : Inlerr. : Quis uoearis? — Resp. : lile.
Interr. : Credis, lile, in Dominum Patrem omni
Benedlctio.
potentem?
Quamuis flagitiorum squalore sordenles et con- Resp. : Credo.
scientia mordente facinorum, abiecti et humiles lo, Interr. : Et in Ihesum Christum, Filium eius ю
10 Deus omnipotens, deprecamur et quesumus, ut unicum, Deum et Dominum nostrum? — Resp. :
pro tua miseratione adsis benignus, et libens ads- Credo.
pires, atque propitius has aquas oleo sanctificalio- Inlerr. : Et in Spiritu Sancto?— Resp. : Credo.
nis admixtas uirtutis tue muñere benedicas, atque Et ego te babtizo in nomine Patris, et Filii, et Spi
eis ex tuis sedibus graliam sanctitalis infundas. Ut ritus Sancli, ut habeas uitam eternam2. — Amen.
is quicumque, summo inuocalo nomine Trinitalis, in is
hec lluenta descenderint, originali noxa soluantur Rabtizalo infante3, accedil ad sacerdotem ille qui
et benedictione perpetua condonentur, eunetisque eum de fonte suscepit, tenais ipsum infantem uesti-
emundati a uitiis et confirmait spiritualibus donis,
foi. so celestibusadnotentur inpaginis : / qualenus ex hoc largam. In nomine sánete Trinitatis, hic uas per man us
¿o lauacro noue uite sumentes exordium, et ueteris angelí tui sanctiuicatum fiat in pace. — /lis peractis de
ferlur infans », etc., comme dans B.
deponentes elogium, ac per inpositionem manuum
1. Rituels M et A, fol. 3 et 11 : « Abrenuntiat hic fa
promerentes Spiritum Sanctum, et presentibus ca- mulus Dei diabolo et angelis eius? Resp. a ministris :
reant eulpis et muneribus potianlur eternis, te iugi Abrenuntiat. — Operibus eius? Resp. Abrenuntiat. —
ac perpetuo adiutore felices. — Amen2. Imperiis eius? Resp. Abrenuntiat. — Quis uoeatur?
¿s Qui in Trinitale unus Deus uiuis et cuneta domi- Ille. — Credis, Ille, in Dominum Patrem omnipotentem?
naris per infinita semper sécula seculorum. R. Credet. — Et in Ihesum, etc. R. C.redet. — Et in Spi
ritum sanctum? R. Credet. — Et ego eum babtizo in
Isla perada, deferlur infans nudus sacerdoti, ab nomine Patris, et Filii , et Spiritus Sancti, ut habeat uitam
eo qui ministra! ei brachiit dependens. Et respiciens eternam. Amen. »
2. La formule finale « ut habeas uitam eternam » se
ad sacerdotem sie inlerrogat sacerdos, dicens :
retrouve constamment dans le rite gallican du bap
1 Cod post hunc 1б Cod solbantur *" Cod labacro tême.
11 M impositione 28 Cod bracas. 3. En même temps qu'il prononçait la formule с et
ego te babtizo », le prêtre plongeait l'enfant dans la pis
liuius aquam fontis [per] aduentura Spiritus tui, ut qui- cine. C'est ce qu'atteste saint lldephonse : • At ubi bapti-
quumquehic fueritin signo Trinitatis nomine babtizatus, zans infantulum sacerdos immerserit » etc. {De eofptit.
fiat ex hoc tuus in eternuni adobtionis Alius : ut quos- Baptismi., с cvi). On le revêtait aussitôt après pour
quumquc uitalis liie unda babtizatus (baptismatis' ab- l'onction du saint chrême.
luendos acceperit, ab omni originali peccato purificatos Le baptême se conférait en Espagne par une seule im
paradiso restituas et celo. Atque per Dominum nostrum mersion : du moins était-ce l'usage le plus générale
Iliesu Christum omnis (ornnes) hie coghationes peeeato- ment suivi. Nous le voyons au sixième siècle par la cé
rura ct maculas pristine feditatis eareant, et in eter lebre lettre de saint Grégoire le Grand à saint Léandre.
nuni sanctorum eateruis adgregati patrie perennalis Malgré la pratique contraire de l'Eglise romaine, le pape
felicitatem possideant, helereamque capiant sine fine y approuve celle que le métropolitain de Seville avait
uilam. Amen. adoptée sur ce point. Voy. Sonett Gregorii Regist. Episl.,
« Post haue, fácil sacerdos de oleo benedicto hatte crú Hb. I, epist. 43; P. /.., t. LXXVII, col. 400.' En 633, le
ceme in aqua sanctifie ata, in fonte aut in uas ubi ba 4" concile de Tolède, s'appuyant sur cette lettre, ordonne
btizatus est, dicens : par son sixième canon de s'en tenir à l'unique immer
« In nomine l'atris », etc. Le reste comme dans le sion : « Simplamteneamus baptismi immersioncm». Un
Rituel .1. Noy. ci-dessus, col. 28, note 1. peu plus tard, saint lldephonse témoigne encore de cet
1. Rituel A, fol. 10 : « Post comixtionem autem uero usage, quoiqu'il se garde bien de condamner comme
(sic; aqueet olei, dicil hanc Oralionem : Quamuis flagi illicite la triple immersion : « In una fide nihil contra-
tiorum • , etc., comme dans //. rium habet consuetude diuersa. Sed quiahacreticiiiihoc
2. Rituel A, loi. 14 : « ... felices. Amen. Per tuam et numero [trinae] mersionis unitatein soient scindere Dei
33 LIBER ORDINVM. 84

tum in dexlro brachio, capile discooperto, et crismal beati babtismatis adiciendam unctionem crismatis
cum sacerdos, facicns sigmtrn cruris in sola frontet precepisli: tuam, Domine, sequentes ut possumus
d ircn s : sanctionem, le supplices potimus ac rogamus, ut
Signum uite eterno, quod dédit Deus Pater om- infundas super bis famulis tuis Spiritum Sanctum
» nipotens per Ihesum Christum Filium suum cro- tuum. — Amen. s
dentibus in salutem. — Amen'. Spiritum sapientie et intellectus. — Amen.
Hocperacto, itemimponit ri mantis impositionem, Spiritum consilii et fortitudinis. — Amen.
ita* : Spiritum scientie et piotatis. — Amen.
Deus, qui unita uirlute misterii in regenerándo Reple eos casque spiritu lui limoris, qui eis cu-
lo rum hominum sacramento Sanctum aque Spiritum slodiam lui preeepti salutaris inspiran?, auram ,0
contulisti, ut Creator imperans creature illius of doni celestis adspiret : Qualenus, confirmali in no
ficio linctos ablueret, quos suo beneficio confirma- mine Trinitatis, et per crisma Christi, et por Chri
roi, ai ret, per ilium tollerot labern peccali, / per se con- stum moroantur offici chrisliani1.
pleret gratiam sacramenti, atquo ideo in traditione ,0 .Vaulam doni celestis.
1 Cod bracio, capite decooperto M bratio 5 Cad Xris- 1 . Cette prière de l'imposition des mains et l'onction
tum 7 Cod ei manus inpositionis " .)/ per illam.
qui la précédait constituent le sacrement do la confir
tatis, a Deo potins est quod Ecclesiae Doi unius usum mation. Voy. à ce sujet saint Isidore, De ecclesiasticis
obsoruat tantummodo tinctionis. в De cognit. Baptism/, Officii*, lib. II, с. xxvil, et saint lldophonse. De cogni-
с. cxxvii, P. L., t. XCVI, col. 160. — Chose remarqua tione Baptismi, c. cxxin-oxxxi.)
ble : les docteurs et Its conciles de l'Eglise d'Espagne En Espagne, comme ailleurs, l'administration ordi
s'efforçaient d'imposer à toute la Péninsule, dans le naire du baptême et de la chrismatio semble avoir été
but de protester contre les erreurs des Ariens, une dis tout d'abord réservée exclusivement à l'évêque. Nous
cipline dont il faut, semble t-il. faire remonter l'origine avons sur со point, au iv siècle, le témoignage do
a des sectes hérétiques d'Orient. Voy. Martene, De an- saint Pación, évoque do Barcelone : « Haec (nouagenera-
tiquis Ecclesiae ritihns. 2° éd., t. I, col. 138. Cf. Ermoni, tio) compleri alias noquit. nisi lauacri et chrismatis et
L'histoire du baptême de 313 à C>9'2, dans la Herne des antistitis sacramento. Lauacro onim peccata purgantur;
questions historiques, numéro d'octobre 1808, p. 315-317. chrismato Sanctus Spiritus superinfunditur : utraque
On peut lire dans Aovirre Collectio Conciliorum uero ista, manu et ore antistitis impetramus » (P. L.,
Ilispaniae, 1094, t. II, p. 506, une vigoureuse protes-, t. XIII, col. 1093). Plus tard, lorsque le baptême fut
tation de saint Martin do Braga, écrite vers 575, contre conféré par de simples prêtres, ceux-ci administrèrent
l'usage de l'immersion unique. « Dum uicinitatem, aussi l'onction du saint chrême, contrairement à la pra
dit-il, tinctionis fugiunt alicnae (Arianae), in aliam tique do la plupart des églises. (Déjà, au début du
incauti incidunt prauitatem. » Il s'appuyait sur la ive siècle, l'évêque ne suppléait per benedictionem que
lettre du pape Vigile à Profuturus de Bra.ua 538\ Voy. dans le cas où un diacre eût osé baptiser et confirmer.
Tejada, Colección de cánones y de todos los concilios de Conc. d'Elvire,can. lxxvii). Saint Braulion do Saragossc
la Iglesia de España y América, t. II, p. 1021. La sage écrit h ce sujet à Eugène do Tolède : « Optime nouit
réponse de saint Grégoire était nécessaire pour mettre prudentia tua canonum antiqua esse instituta. ut pres-
fin à ces querelles. — Malgré tout, on n'en continua hytor chrismaro non audoat, quoi! soruare et Orientern
pas moins à incriminer la t simplex morsio ». Alcuin et omnem Italiam hucusque scimus;sed postea con-
'Epístola 113, ad Paulinnm, et 00, ad Eralres Lugdun., sultum est ut chrismaront presbytères, sed do chrismato
dans la P. /,., t. C, col. 342 et 289-290) est particulière benedicto ab opiseopis, ut. non uideretur presbyterorum
ment dur et injuste contre des pratiques parfaitement hoc esse pnuilegium, cum ah illa unctione sancta po-
orthodoxes et autorisées par le pape lui-même. Le pulum Doi sacrant, sod episcoporum, quorum benedi-
concile de Worms de 80Я, canon v, est au contraire ctione et pormissu quasi do manu episcopi in huiuseo
très libéral et déclare l'un et l'autre rites légitimes et rei peragunt officia. » Voy. P. L., t. LXXXVII, col. 400-
irrépréhensibles. Voy. Mansi, t. XV, col. 809-971. — 410 et la note. Cf. l"r с .ncile de Tolède (vers 400),
Les Ariens eux aussi plongeaient le néophyte dans la can. xx; 2o conc. do Braga (572), can. lu; 2e conc. de
piscine. On connaît le récit du baptême forcé de la Barcelone ¡599), сап. n. En Sardaigno le même usage
jeune reine Ingonde, écrit par Grégoire de Tours His existait. Saint Grégoire le Grand voulut l'abolir; mais
toria Francorum, 1. V, 38, éd. d'Arndt) : « Iussit [Goi- devant la résistance du clergé, il autorisa la chrismatio
suinda] expoliare [Ingunden] et piscinae immcrgi ». par de simples prêtres, partout où il n'y avait pas d'é-
1. Toute cette formule est accompagnée de la nota vèque. (Voy. Sawti Gregorii Epist. 20, /'. A., t. LXXVII,
tion musicale dans les deux « ordines • В et M. col. 696.) En résumé, on doit dire : la confirmation était
2. Rituel A : « Hoc pacto [perada) inponit ei manus une fonction opiseopale. que les évoques dans l'Espagne
sacerdos, recitans haue manus impasilii nis : Deus, » entière déléguaient aux prêtres : mais elle était adminis
etc., comme dans В. trée avec le chrême consacré par l'évêque du diocèse.
И11ЕП OHDINUM.
зг, LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 30

Post hec uelanlur a sacerdote infantes ipsi qui Qua explicita, deponit ci sacerdos albas, el post ubi
babtizalisunt caput : quo peracto, communical eos1. uoluerit discedil '.

Post diem quoque bablismi tertium, adducuntur V. — ALIA ORATIO MANVS 1NPOSITIONIS
ipsi infantes ad sacerdotem. Et elicit super cos hanc IN VIGILIA PASCHE.
orationem :
Sánete Spiritus, omnipotensDeus, qui es Patri et в
Benedictio de albis. Filio coeternus, et indissecabilis subslantie maies-
Domine Ihesu Christe, redemlor mundi, quem tate unitus : qui post resurrectionem nostri Re-
uerum hominem ueraciter ex homine natum Deus demtoris et Domini, per pacis eius ¡nestimabilem
Pater suum Filium esse signauit, confirma in hos sanctilatem, apostolorum fueras pectoribus iam
10 fámulos tuos uel fámulas, quos luo nomine signasti locatus; et ut per te ipsum quoque paterne federa in
alque sacro liquore mundasti, tuoque Spiritu pleni promissionis conpleres, eorum post eius Ascensio-
existunt, etiam luo iam corpore et sanguine saliati nem darum inlustrasti conuentum flagrantium uir-
atque redemli : ut hec sacramenta que in nouitate tule (lammarum, et uerlicibus insidens iam dicatos
uile perceperunl, ita indesinenter ad usum salutis per Ígnitas linguas uariis loquellis órnalas, mun-
18 obtineant, ut ad remuneralionem bealitudinis ex dum denuo formasti nascentem : quorum in preca- is
hoc securi perucniant. — Amen. lione descendens, uel manuum inpositione te tri-
Post hanc, oratio dominica non dicilur, sed lan- buens, post lauacri fesla candida, salutaris plena
tum benedictio : tui carismatis effusione fulsisli. A te fides exorilur,
in te fides exlenditur, et ex te fides armatur : in te
[Benedictio].
noue uite cognitio : per te uetcris uite purgatio, et so
■m
Dominus Ihfisus Christus, qui uos lauit aqua sui uere uite, per uitam te docente, uitalis infunditur
fol. :«
/ lateris el redemit effusione cruoris, ipse in uos scientie plénitude. Tu pastusanimarum: tu dulcedo
confirmet gratiam adepte redemtionis. — Amen. credentium; tu es inuisibilis pinguedo iuslorum,
Per quern renati eslis ex aqua ot Spiritu Sancto, quorum intercessione / luam clementiam depreca- roi. ■«
ipse uos celesti consociel regno. — Amen. mur, ul hos fámulos famulasque tuas illa tuarum «
Qui dedit nobis initia sánete fidoi, ipse conférai .uisilationum speciali benedielione sanctifiées, qua
porfectionem operis et plenitudinem karitalis. tuis insignibus terribiliter in Apostolis mieuisti.
— Amen'2. Da eis, Domine, sapientiam, quaconculcent stul-
tiliam sordidantem et astuliam mundi réfugiant
8 Cod caput quooportum communieat eos " M plini
11 Cod nobitate " Cod liusum ,6 M ox oc " M post punientem. Da intellectum, quo seruent celestium :»
une. medicamina preeeptorum et spiritual iumextinguant
1. Le Rituel M, fol. 4, est plus complet : « Post Iure uenena serpentium. Da consilium, ut nouerint te
uelanlur a steerdote infantes ipsi qui babtizati sunt esse quod es, nouerint se esse quod sunt, et in se-
capul dirais : Aecipe tibi uestem nuptialem, quam melipsis fieri coneupiscant unde tibi ex toto con-
presentes ante tribunal Domini nostri Ihesu Christi placeant. Da forlitudinem, ut maligni iacula conte- зз
in uitam eternam. Quad perú el и m, communical eos ».
rant et rcpellant, armaque uiclricia aduersus hoslem
La version du Rituel .4, fol. 12, ajoute encore aux deux
autres textes et mérite d'être signalée : « Qua (ma- improbum adprehendant et dimicare non desinanl.
пиит impositione) explicita, uelatur ipse infans qui Da scientiam, ut scire te ambiant et se nescire non
babtizatus est caput, et dicil [sacerdos] hanc Orat[io- lugeant. Da pietalem, que ad omnia salutífera con-
7iem] : Aecipe tibi uestem candi dam, uestem nubtialcm, quirenda ulilis esse cognoscitur. Da eis timorem w
quem inmaculato corde feras ante tribunal Domini
nostri Ihesu Christi in uitam eternam. Amen. — Quo 3 Cod inanus inpositionum in uigilia pasee 6 Cod
perhaclum, communical cum sacerdos el dicil silentium : quoeternus et indesecabili 8 CW inextimabilem " Cod
promissione lä Cod fraglantium " Cod uerticis ,7 Cod
Corpus Domini nostri Ihesu Christi sit salbatio tua. —
labacri 30 Cod serbent 37 Cod adpreendant.
Sanguis Christi maneat tecum, redemtio tua. Post
diem », etc., comme dans If. 1. Rituel A : « His explicit is, deponilur ei sacerdos
2. Rituel A, fol. 13 : «... plenitudinem caritatis. — idbas, el postea ubi uoluerit discedil. In nomine sánete
Ашеп. Ipso prestante et adiuuante •, etc. Le Rituel M Trinitatis christianus perficias in pace. Deo gratias.
ajoute en marge : « In nomine Domini nostri Ihesu Contirmet te Deus per manus serui sui, ut abeas uitam
Christi, christianus uerus perHcialur in pace ». eternam. — Amen ».
37 LIBER ORDINVM. 3s

tuum, quo dum te limucrinl, ubi timor non est ti- Postai :
mere nichil possint. Oratio.
Concede in eis perpetualiter tue gratie medici Domine Ihesu Cbrisle, qui es caput nostrum et
nan!, ut qui iam carucrunt uulnere genuino, non corona omnium sanctorum, réspice propitius super
.ï procumbant iteruin repelito. Quique renati sunt infantiam huius famuli tui Illius, qui in tuo nomine :¡
sacri babtismalis fonte, scbismatum non pereant sua celebrans uola, capillos capitis sui in sola
prauitate : et qui crísmate delibuti sunt diuine unc- fronte tonsurus : ul per huius benediclionis copiam
tionis, non torpescant oleo peccatoris; ut ignis luus ad iuuenilem se elatem peruenire congaudeat, lela-
qui est uitalis et zelans torporem carnalis hebetudi- bundus cum parentibus et magniflcus cum omni
io nis in eis excludat, / et uigorem uigilantie spiritua- bus fidelilius : ut do hac uita quandoque ad futuram to
'"'' " lis accendat. Tela urat hoslilia, arma porrigat glo gloriam tuam saluandusperuenial. — Quo iubenle.
riosa, regeneratorum corda succendat, malarum
Benedictio.
concupiscentiarum flammas extinguat : ut in eis
ignis tuus sue fortitudinis uigorem persistens amo- Henedic, Domine, hunc famulum tuum Ilium no-
is ris tui llamma preualeat. Per quern te uerum Deuin stri oris alloquio et eum tuo lucupleta dono. —
trinum, non triplicem, sed unum, non solitarium Amen. is
confiteantur et credant, ut in eterna tecum regna- Fideli uoto concrescat, et semper tuo adiulorio
turi sécula uiuant. — Amen. Per tua magna. floreat. — Amen.
Vitam suam honestissime perducat, et semper in
mandalis tuis benedictus adsislat. — Amen.
VI. - ORATIO SVPLTl EVM QVI CAPILLOS IN
*> SOLA FRONTE TONDERE VVLT '. VII. — ORATIO SVPER PARVVLVM, QVliM -->ii

PARENTES AD DOCTRINAM OFFERVN'P.


Te inuocamus, elerne umnipotens Deus, ut abun-
Domine Ihesu Christe, qui os mulorum aperuisli
dantia fonlis tue benedicas hunc famulum tuum
el linguas infantium fecisti disserlas, aperi, quesu-
Ilium et super caput istius coronam eterne uite
mus, os famuli tui Illius ad percipienduin sapienlie
inponas, ut tribuas ei longiludinem dierum in
lue donum; ul in doctrina qua nunc inchoat perfe-
v> seculum seculi : ut gratiam per manus inpositio-
1 J/ Item alia v M cborona... réspice quesumus
nem accipiat, sicut Dauid per manus Samuel is ac-
' M tonsura 8 Cod iubenilem In códice M supra uvcem
cepil; quod in Apostolorum tuorum lipo preligura- congaudeat legitur mereatur " M tuo dono locupleta
tum est. Nos quoque, Domine, indigni famuli lui '■ Cod uota ,s Cod et M oiiestissiine. " M ad perci-
foi. з:; rogamus, ut huic fámulo tuo lllo, I quum ei manuin pienda sapientio tue dona M Cod et M inquoat
so in nomine tuo inponemus, cum Paracliti lui dono 1. Rituel A, folio 33 : « Oratio svper pahvvlvm,
repleas, et uite elerne cum omnibus sanclis pagi- OVANDO EVM PARENTES AD DOCTRINAM (IKFEIÎVNT. Ul'emUS
Dei oinnip[otentis pietateni], ut nisceribus huius famuli
nam libri uile adscribas. — Quia Ueus es.
Itlius spiritum sapientie infundere dignetur. Pres
tante... K[yrie eleison], K. K. — Com/ilelitria : Domine
' ut deest in Cod • Cod scisinatum "' Coil prabitate lhesu Christe, qui os mutorum aperui.sti et linguas in
* Cod euitudinis al Cod habundantia i;i .1/ manuum
fantium », etc., comme dans le Hituel 15.
Cod per manus inpositionis. 3S Cod dona.
Sur les enfants des écoles cléricales en Espagne au
temps des Wisigoths, on peut lire le canon i du 2"' con
1. Il semble qu'il s'agit ici, non pas de la tonsure clé cile de Tolède (Г>27) et le canon xxiv du 4'' concile
ricale proprement dite, mais d'une simple cérémonie i633). Voy. le commentaire qu'en a fait le P. Tailhan
par laquelle un enfant offrait à Dieu les prémisses de dans son étude sur les Bibliothèques espagnoles du haut
sa chevelure. Plus tard, lorsqu'il sera sorti de l'adoles moyen Оде (dans les г Nouveaux mélanges d'Archéolo
cence, une seconde cérémonie aura lieu, pendant la gie » du P. Cahier, p. 223-231. Sur les études du hui
quelle le prêtre prononcera sur lui des formules de tième au onzième siècle, p. 278-290 ¡. On sait que ces
bénédiction, le jour où il consacrera à Dieu la première écoles furent très florissantes à Cordoue parmi les Mo
barbe qui ornera son visage d'adolescent. (Voy. ci-des zarabes. Consulter sur ce point la thèse du cardinal
sous, col. 34. — Sur l'usage de la tonsure en Espagne, Погниет. De sclioln Cordiibae Christiana sub gent is thn-
consulter Tejada, Colección de cánones, t. II, p. VJO-'-JiHl. miaditorum imperio i./.S.X). Etherius dit des nouveaux
Cf. le 4" Concile de Tolède, can. xi.i). — Le Rituel .1/, baptisés : « Alii traduntur scholae et offeruntur a paren
fol. 5, intitule ce chapitre : • Ordo ad benedicendum tibus Christo, ut possint futuri esse sacerdotes et seruiant
eum qui capillos in sola fronte tondere nuit ■. Christo... • Ad Hlipandum., P. I... t. XCVI, col. УУН.
39 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. to

clissime docealur, et Ubi Domino Ihesu Christo / tue benediclione locupleles; sensibus eius Spiri- fui. au
semper laudes et gratias référât. — Paler. tum gratie septiformis infundas; cordis eius igno-
rantiam pellens, mentem tibi placibilem facias,
Benedictio.
quam iugiter inluslrando possideas: hostisque ten-
Benedical tibi Dominus benediclione celesti, et tamenta teterrimi et carnis inlecebras ita ab eo re- »
к repleat te septiformis Spiritus Sancti. — Amen. pellas, ut et prístina uitiorum contagia careat et
Del tibi Dominus de rore coli et de pinguedine perennis regni premia te tribuente pereipiat. —
terre, ut ailluens in le exuberet limpbas fldei, et Amen. Quia multe pie[tatis].
documentum calholice ueritatis. — Amen.
Ilabeat in te sánela et uera mater Ecclesia sui Item alia oratio de quo supra.
•o augmenlum et iure possessionis mirifice lucrum,
Manda, Deus, benedictionem et uitam usque in ю
que cum Domino et Salualori nostro expeetat obti- seculum huic fámulo tuo Illo, ut unguentum quod
nere gaudium inünitum. — Amen '. descendit in capite totum maneàt et in corpore :
codemque Spiritu famulum luum pasco, quo caput
VIII. — BENEDICTIO SVPLR PAHVVLVM, QVI
nostrum Unigenitum tuum dignatus es adimplere.
IN ECCLESIA AD MINISTERIVM DLI DETON-
i.-i
lit ipsa dote sanctilicalionis ditescat membrorum i..
DITVR2.
eius compago, qua floruit noslre sanctificalionis
Deus, qui cordium arcana cognoscis et interiora origo. — Amen.
hominum solus inspector intelligis, le supplices
petimus et precamur, ut presentem seruum tuum Villi. — ORDO AD ORD1NANDVM CLERICVM1.
Шиш, ad le ex seculari uila conuersum, diuinitalis
In primis, dum uenerit is qui ordinandus est clc-
;i M septiformis gratia 7 Cod el M liinphos 13 Cod ricus, induit пит .sacados túnica el alba, et /üis s"
quem in ecclesia 16 M archana.
8 M placabilem 5 M temtamenta " M ungentum
1. Le Rituel M, fol. 6, ajoute : « Alia henkdictio : Be- ,:! Cod fámulo tuo pasee ä0 Cod albas.
nedic, Domine, hune famulum tuum Illitm... »(le reste
a été gratté).
1. Le Liber Ordinum ne nous donne pas le rituel ob
2. Les formules dont se sert pour cette cérémonie
servé pour la collation des Ordres mineurs. 11 se peut
le Rituel A, fol. 33-34, sont toutes différentes de celles
toutefois que pour plusieurs il y eût des rites et des for
du Rituel B. — Les voici :
mules spéciales. Saint Isidore {De ecclesia»t. Officiis,
« OlilW SVPER PARWLVM, yVI IN ECCLESIA TVNDITVR.
c. xiii, P. /,., t. LXXXI1I, col. 793) dit au sujet des
« Ant. Sinite panudos uenire ad me, dicit Dominus :
exorcistes : • Hi cum ordinantur, accipiunt de manu
talium enim regnum celorum. — Vers. : Ex ore infan-
episcopi libellum, in quo scripti sunt exoreismi, acci-
tium... Orcmus Dei [omnipotentis clementiam], ut hune
pientes potestatem imponendi inanus super energúme
famulum suum Шит, in sorte sanctorum suorum ad-
nos, siue haptizatos. siue catechumenos. » Mais l'évoque
numeraridignetur. Prestante... K[yrie eleison]. К., K.
de Seville cite ici un canon du 4'' concile de Carthage et
« Completuria : Domine Iliesu Christe, qui dixisti dis-
ne nous dit pas ce qui se faisait dans son église. —
cipulis tuis : « Sinite paruulos uenire ad me : talium est
Je ne trouve nulle part dans notre Rituel la mention
enim regnum celorum »; tuam supplices miserieor-
des acolythes, du moins sous cette appellation, quoique
diam deprecamur super hune famulum tuum Шиш, ut
saint Isidore en parle expressément (Ibid., col. 793;
placatus cum respicias : ut, qui ad cultum reli-
cf. col. 890, et Etymolog., 1. VIII, с. xii). Par contre il est
gionis deuotissime propter honorem nominis tui offertur
sanctis martyribus Ulis tuis, ut in Ecclesia tua catho- question des portiers (osliarii) dans VOrdo in Ordina
tion saeriste. Une inscription wisigothique de 500.
lica iugiter deseruiens, per inferuentu omnium sancto
trouvée à Mcrtola (Portugal), mentionne un lecteur :
rum tuorum concedas ei misericordiam tuam, adque
profectum bone uite a te mereamur (mereatur) accipere :
utproliciata te, Christe, in sapientia et castitate. et per
TYHERIVS I.ECTO
bona opera mereatur eterni[tati]s coronam. — Pater.
t D'nediclio : Deuotionem huius famuli tui Illius, Do И KAMVLVS I)E1 VI
mino, clçmentor intendc et eius nota propitiatus sus- [xi]t annos I'LVS min
cipe. Benedictionia tue auxilium gubernetur, et in VS XIIII MENSESgVE N0
Ecclesia tua rectis semitis gradiatur. — Amen. Ut con- VEM RECJV1EV1T IN РАСЕ
gressio pudicitie per regula Christi tui suscipiat re- DOMINI DIE XIII KALENDA
promissionis stolam. — Amen. S 1VNIAS ERA DC1I1I
« In nomine sánete Trinitatis perlice in pace •. IIvhnek, Inscripliones Ilispaniae christianae, Sup-
41 LIBER ORDIXVM. 42

gcnibus in intra in medio coro, acceplis tonsuriis, Versvs : Deus deorum. — Gloria.
sacerdos facti crucera in capite eius, dicens : Oremus ut huius famuli sui cursum, ob utilita-
In nomine Patris, el Filii, et Spiritus Sancti re- tem sánete Ecclesie, in bonis actibus propilius di
Ignantis in sécula seculorumj. rigere dignetur.
Slalimque imponil hanc antiphonam, premissa Oratio1.
lamen prius salutatione :
Antii'd. '. Sinite paruulos uenire ad me, dicit Do- Domine Ihesu Chiïste, qui dixisti discipulis tuis :
minus; talium est enim regnum celorum. « Sinite paruulos uenire ad me, talium est regnum
celorum » ; tuam inisericordiam supplices depre-
plementum (НЮ0), n° 314 ct p. 133; Leite de Vascon cainur super hune fanmlum luum Шит, ut placa-
celos, O Archeologo Portugués, t. Ill (1897), p. 291. lus eum respicias : ut qui ad cul tum religionis de- ю
Une seconde inscription, un peu plus ancienne que
la précédente et de même provenance, est plus curieuse uotissime propter honorem / nominis lui offertur foi. 37
encore. C'est l'épitaphe du chef de chœur (princeps can- martiribus luis Ulis, in Ecclesia catholica tua mo-
lorum) de l'église de Mcrtola, mort en 525. nacus iugiter deseruiens, per intercessum sancto
rum tuorum concedas ei misericordiam tuam,
atque profectum bone uite a te mereatur acci- is
Щ GO
père : ut proficiat a le, Christe, in sapienlia, et
ANDREAS KAMVI.V huinilitale, el castilate, et scientia; ut per bona
DEI PRINCEPS CAN
opera percipere mereatur cternitalis coronam ,
TOHVM SACROSAN
CTE AECI.ISIAE MER et in perpeluum tecum oblinere gaudium infini
TILI.IANE VIXIT tum. — Piis[sime]. äo
ANNUS XXXVI
KEyVlEYIT IN PA Benedictio.
CE SVBD1E TERTEO
Deuolionem huius famuli lui, Domine, demen
KAI. APRILES
AERA DLX TKI
ter intende, eiusque uotum propilius suscipe. —
MS Amen.
Benedictionis tue auxilio gubernelur, et in Eccle ¿:.
AI«
sia lua rectis gressibus gradiatur. — Amen.
Vasconcellos, /. c, p. 292; Hvijner, l. c, n° 304. Et qui aperuisli os mulorum et linguas infanlium
L'expression princeps cantonna se trouve aussi dans
fecisli dissertas, huius famuli tui dignare os aperire
saint Isidore, De eccles. Officii*, 1. II, c.xii, de Psalmistis,
dans /'. L., t. LXXXIII, col. 792. — Le l« concile de ad enarrandam laudem tue diuinilatis eterne. —
Tolède, vers l'année 4(Ю, parle dans son canon п des Amen.
ostiarii et des lectores. Ces derniers sont aussi men
tionnés dans le 1er et le 2° concile de Draga [501, 572) X. — ORDO IN ORDINATION!-] SACRISTE.
canons xi et xlv, — Ce canon xlv vaut la peine d'être
Quum ordinatur sacrista, adstanlibux cunclis,
cité et nous expliquera peut-être l'absence dans nos ri
tuels mozarabes de formules pour les ordres mineurs : episcopus résidais in preparatorio Irndil ei anulum-
с Ut non aseendal in pulpitum lector. Non liccat in 32 Cod Qum ordinatur M Cod anolum.
pulpito psallere aut legere, nisi qui a presbytero lecto
res sunt ordinati. » C'était donc un simple prêtre qui, 1. Cette oraison est presque entièrement la même que
sans l'intervention de l'évoque (sacerdos, episcopus. celle donnée ci-dessus (col. 39: d'après le Rituel .1, dans
autistes), ordonnait ces clercs de rang inférieur. Y Ordo super paruulum qui in ecclesia tundilur. Une
Saint Isidore nous dit la même chose des psalmistae particularité mérite toutefois d'être relevée : dans le
ou cantores : « Solent autem ad hoc officium etiam abs rituel H, il s'agit non pas d'un simple clerc, mais d'un
que scientia episcopi, sola iussione presbyteri, eligi moine élevé à la cléricature.
quique quos in cantandi arte probabiles esse constiterit » 2. Cet aimulus, insigne de la charge qui lui était con
(De eccl. Officiis, 1. И, c. xu, P. L., t. LXXXIII, col. 792). fiée, était vraisemblablement un de ces anneaux à clef,
— La cléricature était souvent conférée à des enfants. dont l'antiquité chrétienne nous a légué de curieux
Voy. dans Hvbner, Supplem., n° 299, l'épitaphe d'un spécimens. On peut voir plusieurs dessins de ces an-
clerc mort à l'âge de dix ans. Cf. De vitis PP. Emeril., ttuli ad claves ou ad rerum cusloiiam dans BoLDETTi,
c. v. (Acta SS. Bolland., t. I Nov., p. 323-324). (Jsservazioni sopra i citniteri dei santi marliri, pi. IV,
1. Antienne avec notation musicale en neumes dans n. 36, 37. Voy. aussi Martiony, Dictionnaire d'anti
le manuscrit du Rituel. quités chrétiennes (1877), p. 49, et Smith, Dictionary of
13 L1TVRGIA MOZARABICA VETVS. 44

de sacrario, non lamen ante altarium, sed in prepa In nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, rc-
ratorio, dicens ei : [gnantis].
Esto cusios sacroruiii \ ianitor adituuin ct pro Post hec dicil antiphonam.
positus osliariorum. Antiph. '. Sicut unguentum a capite quod de
s Et sic Ule qui ordinalur, osculalo pede episcopi, scendit in barbam, in barbam Aaron, manda huic, ■'•
slat in loco ordinis sui. Domine, benedictionem et uitam usque in seculum.
Vebsvs : Ecce quam bonum.
XI. — ORDO IN ORDINATION^ EIVS, CVI CVRA Dicta uero Gloria, repelil caput antiphonc. /feinde
L1BRORVM ET SCR1BARVM COMMITTITVR. dicil has orationes cum sua benedictione :
Quum ordinalur qui librorum et scribarum curam Oratio. m
ío habere possit, simili eodemque modo adxtanlibus fra-
Sicut unguentum a capite quod descendit in bar
tribus, in preparatorio residens episcopus tradit ei
bam, in barbam Aaron, descendat quesumus, Do
anulum de scriniis, dicens Uli :
mine Dens noster, super hune famulum tuum
Esto custos librorum et senior scribarum.
Шиш benedictio Alaiestatis tue : ut qui dono mi-
Sirque Ule, osculato pede episcopi, stat in ordine
sericordie lue ad banc usque se gaudet iuuenilem t;;
i'-> A'ltO.
peruenire elalem, et in tuo nomine sua célébrât
XII. — ORDO SVPE11 EVM QVI BARBAM uola, et a tua dementia benedictionem expectat,
TANGERE2 CVP1T. ila pelimus, Domine, ut [per] infusionem Sancti
Spiritus lui benedictus, et imitate lidei muniatur,
Quum uenerit is qui barbam beiicdicere dcsiderat,
et uirtute celeslis gralie decorelur. — Amen. ai
explicita secundum moremmissa, antequam absolual
rol. 3« diaconus, accedit ad sacerdotem / iuxla cancellos. Alia.
¿i El tollens sarerdos de céreo benedicto ceram, in ¡/ra
Sanctificatoranimarum, ineflabilis Deus, cui con-
nos3 extremos in dexlro el in sinistro similiter et in
placet equilas et sincera conscientia semper ac
medio men to ponens, diril :
cepta est, tua pia erga presentem famulum tuum
* Cod Esto custus sacriorum, ianitor edituum M Coil pretende suffragia, sanctitatis et puritatis in eo ¿,
anolum l8 Cod his qui l9 Cod more .1/ antequam
amplifica uola : ut lue clarilatis dignalione respec-
absolua " Coil sinixtro.
lus, el unguenti salutaris persistai imbre perfusus,
Christian Antiquities, t. II (1893), p. 18():{. Posidius dit, et a suis maneat prauitatibus absolulus, ut cum
en parlant de la confiance que saint Augustin plaçait dignum ad habilationem gloria lue Maiestatis in-
en ses clercs : t Domus ecclesiae curam omnenique
ueniat, et cor eius possidens atque regens Spiritus ,ч>
substantiam ad uices ualentioribus clcricis delegabat,
nunquam clauem, iiun([tiam annulum in manu ha- Sanctus per sécula inlinila possideat. — Pater.
bens » (Vita sancti Auyu&lini, in P. L., t. XXXII, col. Benedictio d.
53). — Ceci s'applique aussi au Cusios librorum.
1. Ce titre est celui que saint Isidore donne au sa- Christo Domine, qui es capul in le credenlium
eriste dans son traite De ecclesiasticis Officiis. Il a un uirorum : da unguentum uerticis tui in barbam fu-
chapitre intitulé « De custodibus sacrorum » , qu'il » M Post hec dicit hec Л " M antifone 9 .1/ bas III
place entre sa notice sur les diacres et celle sur les orationes n Cod iubenilem.
sous-diacres. Il débute ainsi : « Custodes sacrarii leuitae
sunt » (P. L., t. LXXXII, col. 788). — Le mot « sa- semble-t-il, que le prend le canon xi du l,r concile de
crarium », dont parle ici saint Isidore et qui se trouve Braga (501) : « Item placuit, ut lectores in ecclesia lia-
aussi dans le Liber Ordinum . doit désigner l'endroit bitu seculari ornati non psallant. ñeque granos gentili
le mieux gardé de la sacristie, nommé preparalorium ritu dimittant ». En parlant des inconvénients qu'il y a
dans plusieurs rubriques de notre Rituel. Parfois aussi à donner aux laïcs la communion sous les deux espèces,
il désigne la sacristie proprement dite. Voy. plus loin, Ernulpbe de Rochester écrit : i Euenit enim frequenter,
au fol. 17 du manuscrit du Rituel. ut barbati et prolixos habentes granos... prius liquore
2. t Tätigere barbam, seu primam lanuginem inci- pilos inficiant, quam ori liquorem infundant ». Tout ceci
dere » (Ducange, Glossarium mediae et infiniae latini- peut aussi s'entendre fort bien d'une chevelure longue
tatis. au mot Влшп). touillant en boucles sur le visage. Voy. Ducange, Glos
3. Le mot grani a ordinairement la signification de sarium, au mot Ghvni.
liesses dans le latin du haut moyen âge. Il faut plulùt 1. Antienne avec notation musicale en neurnes.
l'interpréter ici par moustaches. C'est dans ce sens, 2. Avant cette « Benedictio »,onlit dans le Rituel M,
45 LIBER ORDINVM. 40

foi. ¡ю muH tui / cum lua gratia et benedictionc decoris El post hec, si est monacus, radet barbam.
perfectionisque descenderé. — Amen. Et dum ceperil ambulare ne de ecclesia egredi,
It tum operum suorum, quam sensuum innoua- décantât ur et a clero her anliphona, aut si uoluerint
tione, te duce, in uirum perfeclum ualeat perue- subseguens Alleluiaticum ' :
» nire. — Amen. Ant. 2. — Benedictus es in ciuitate, et benedic- s
Quo et unitate iidei in se habitatione per te con- tus in agro, et benedicte reliquie tue. Benedictus
societ, et consummatione uite significatione sanc- eris ingrediens et regrediens. — Gloria.
tificet — Amen. Ant. — Gloriam et magnum3.
Isla explicita, inlromittit in anulo áureo barbam
lo cum corn, et in anulo barbam et ceram capulat* qui XIII. — BENEDICTIO AD ORDINANDVM
barbam tangil, dicens : SVBDIACONEM. to
In nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancli.
In primis dalur ei ab archidiácono minisleriuni
El accipit in linlco nitido. Perada isla omnia,
ad m'a nus latinadas, et patena el calix '.
absoluit diaconus, dicens :
Deinde diritur ei her oratio :
is Missa acta est2.
* Cod et M egredere " Cod arcediacono.
1 M famuli tui II. uns * Sir M In Cod sensum inno-
biitinne " l'ost sanctificet inveniuntur in M Hítente li sigothiques. L'épigraphie nous a révélé dopuis long
1. " Cod accopit M et accipitur. temps quo 1p souhait : ¡libas in elernum! était non moins
connu en Espagne qu'à Rome. Je citprai, рп terminant,
fol. 8 : « A мл BENKDiCTio. Dominus Ihesus Christus sit un dicton un peu vulgaire et qu'on sera surpris de lire
adiutor tuus et Omnipotens benedicat te. Precpm tuam dans un livre de cp gpnre, mais qui est pourtant bien
... exaudiat ... » (le reste est effacé). ici à sa place : O felix Iberia! ubi uiuere est bibere.
1. с Capulare » se rencontre avec le sens de couper, 1. L'Alleluiaticum était une antienne accompagnée de
relranrher. Voy. Ducange, Glossarium, au mot Capu- l'AHeluia et dont la mélodie avait d'ordinaire quelque
L\RE. chose de vif et de triomphal. On lit dans la vie de saint
2. A cet endroit du manuscrit se trouve en marge Ildephonse écrite au huitième siècle parCixila, évéque
et entourée d'un filet rouge) la formule suivante : de Tolède : с Clerus uehementer psallebat Alleluiaticum
« Anathema sit qui biberit barbam alienam : quia con- (version du Codex Aemilianus), quod ipse dominus
suetudo est horeticorum ». Je ne puis découvrir il quelle Hildefonsus nuper fecerat : Speriosa farta est, alleluia •
secte hérétique cette pratique extravagante est attri [P. /.., t. XCVI, col. 4Г); cf. t. LVIII, col. 197).
buée dans* ce curieux passage. 2. Antienne avec notation musicale en neumes.
Mon très docte ami, le R. P. Fita, me suggère dp Игр 3. Cette antienne ou Alleluiaticum se retrouve jus
uñiere au Iípu de bibere pt d'intprpréter alienam par more qu'à neuf fois dans le missel mozarabe imprimé. La
alieno, en donnant un sens actif au verbe uiuere. Nous voici dans sa forme la plus ordinaire : « Gloriam et
aurions alors la phrase suivante : » Anathema sit qui magnum decorem imponps super pum, alleluia, et da-
uiuerit (i. e. qui nutriuerit) barbam alienam (t. e. more bis pum in benedictionem pt in seculum seculi, alle
alieno) : quia consuetudo pst hprpticorum. • 11 s'agirait luia, alleluia. Vitam petiit a te : tribuisti ci, Domine, in
d'un usage adopté par certains hérétiques et qui était longitudinem dierum in eternum. Et in seculum se
encore suivi en Galice, à une date antérieure au 4e con culi, alleluia, alleluia. »
cile de Tolède ((Ш;. Les Pèrps dp ce concile, présidé 4. Il semble que, jusqu'à une époque assez tardive,
par saint Isidore pt où siégeaient les évêques de la Ga on se soit contenté pour l'ordination des sous-diacres de
lice, le condamnèrent dans les termes suivants (ca la simple tradition du calice. C'est ce que nous voyons
non xi.O : с Omncs clerici ucl lpctorps. sicut leuitae à Rome au commencement du sixième siècle : « Cuius
Pt sacerdotes, detonso superius toto capite, inferius so- hic apud nos ordo est, dit le diacre romain Jean, ut
laui circuli coronam relinquant : non sicut hucusque accepto sacratissimo calice, ... subdiaconus iam dica-
in Gallaeciac partibus faccrp lectores uidentur, (|ui pro- tur » {P. /.., t. LIX, col. 405). Cependant l'absence de
Hxis ut laici comis, in solo capitis ápice modicum eir- toute solennité dans la collation du sous-diaconat en
culum tnndunt : ritus enim isle in Ifis/taiiiis haereli- traîna bientôt de graves inconvénients. Les sous-diacres
corum fuiI. Undo oportet, ut pro amputando Ecclesiae ne croyaient enfreindre aucune loi canonique en se
scandalo, hoc signum dedecoris auferatur, pt una sit mariant. « asserentes, dit le canon vi du 8r concile de
tonsura uol habitus, sicut totius llispaniao pst usus. Qui Tolède (053;. hoc ideo sibi licere, quia benedictionem
autpm hoc non custodierit fidei catholicae reus erit. • a pontifico se nesciunt percepisse ». Aussi, le concile
La spuIp difficulté à cette explication est dans la- crut-il devoir prendre à ce sujet la décision suivante :
signification à donner au vprbo uiuere. Quant à la Ipc- « Proinde, omni excusationum discisso uelamine, id
ture uiuere pour bibere, pIIp pst asspz naturelle, comme praccipimus obseruari. ut quum iidem subdiacones or
on peut le voir dans nos variantes des manuscrits \vi- dinantur, cum uasis ministerii benedictio eis ab epi
47 L1TVRGIA MOZARABIGA VETVS. -is

Oratio.
XIIII. — PREFATIO AD ORDINANDVM
Deus, qui ministros tabernáculo tuo indesinen-
DIACONEM4.
ter parare mandasti ac te eorum sortem esse
remuneralor indulgentissimus prestitisti, ut de Mot. uenerit ut ordinetur, inponit ei episcopus ova
s mundo nicil cogitantes, in sacrario tuo die noc- rium2 in sinislro humeri), et sic dicil super cum has
tuque persistèrent, ibique officii sui muñere in 1res orationes : s
sacro ministerio iugiter fungerentur : réspice, que- Oratio.
sumus, super hunc famulum tuum Ilium, quern Commune uotum3 communis oratio prosequa-
ad subdiaconii officium prouehimus testimonio lur,ut Ecclesie prece is qui in diaconalus ministe-
10 seniorum. Tu eum, Domine, tua benedictione per-
8 Ccd his qui.
lustra et Sancti Spiritus tui infusione sanctifica :
rol. « ut in / conspectu Maiestatis tue dignus semper 1. Les divers offices du diacre dans la liturgie wisi
gothique sont très nettement résumés dans le passage
minister adsistat, atquc ad sublimions officii gra- suivant de la lettre de saint Isidore à Leudefred : « Ad
dum, te adiuuante, promereatur ascenderé cl ad diaconum pertinet assistere sacerdotibus, et ministrare
,;; cierne beatitudinis premium, te duce, ualeat perue- in omnibus quae aguntur in sacramentis Christi, in
nirc. baptismo scilicet, in chrismatc, in patena et calice : obla-
tiones inferre et disponere in altario, componere men-
Completuria eiusdem. sam Domini atquc uestire, crucem ferre, praedicare
Euangelium et Apostohim. Nam sicut lectoribus Vêtus
Domine Deus omnipotens, sanclifica hunc famu
Testamentum, ita diaconibus Nouum praedicare prae-
lum tuum Ilium, quern ad ministerium subdia- ceptum est : ad ipsum quoque pertinet officium pre-
ю conii officio manuum nostrarum, te propitio, con- cum, recitatio nominum; ipse praemonet aures ad Do
secramus. Sit in conspectu Maiestatis tue humilis, minum habere, ipse hortatur clamore, pacem ipse an-
quietus atquo pacilicus. Prebe ill i tuum subsi- nimtiat» (P. ¿., t. LXXXII, col. 8(.)5).
2. Il est plusieurs fois question de Yorarium ou étole
dium, ut mundo corde tibi deseruiat. Karilatis in
dans les conciles espagnols du sixième et du septième
se, te opitulante, conseruet premium : ut morti- siècle. En Espagne, cet insigne était réservé aux
« ficala uitia uirtutibus crescal, el bene conuersando évêques, aux prêtres et aux diacres. A Rome, on consi
ad superiorem gradum, te annuente, perueniat. — déra Yorarium comme d'une importance tout à fait
Amen. secondaire jusqu'au dixième siècle, son usage étant
Qua finita, dat ri episcopus codicem Pauli apo- commun aux clercs des ordres mineurs, aussi bien
qu'à ceux des ordres majeurs. (Voy. Dvciiesne, Uri
sloli, el dicil ei hanc confirmationem : dines, p. 370.) 11 en était tout autrement en Espagne.
En 561, le 1er concile de Braga publie le décret suivant :
30 Conflrmatio post ordinatum subdiaconem. a De orarlo diaconi : Item plaeuit, ut quia in aliquantis
liuius prouinciac ecclesiis diacones absconsis infra tu-
Accipe documenta apostólica el annuntia in lic- nicam utuntur orariie, ita ut nihil differri a subdiacono
clesia Dei. Vide quoque, ut quod ore annuntias uideantur, de cetero superposito scapulae, sicut decet,
corde credas : ut quod conic credos operibus utantur orario » (Canon ix). Le 4° concile de Tolède
expleas. — Amen. (633), après avoir signalé Yorarium et Yallia, comme
les insignes du diacre (canon xxvui), a un canon spé
9 Coil proueimus " Cml adiubante *"' Cod conser- cial (xi.) sur le premier : t Orariis duobus nec episcopo
uando ■1" Cod confirmationem. quidem licet nec presbítero uti, quant» magis diácono
qui minister eorum est! Unum igitur orarium oportet
scopo detiir, sicut in quibusdam ccclesiis uetustas tra- leuitam gestare in sinistro humero, propter quod orat,
dit antiqua ». C'est sans doute à la suite de ce décret id est praedicat; dexteram autem partem oportet habere
du concile national de Tolède, que furent rédigées les liberara, ut expeditus ad ministerium sacerdotale dis
formules de notre Rituel wisigothique. curra! Caueant igitur amodo leuitae gemino uti orario,
Il est déjà question de la tradition du calice et de sed uno tantum et puro, nec ullis coloribus aut auro
la patène aux sous-diacres dans le canon xxvni du ornato, i — On verra un peu plus loin, dans les rubri
4° concile de Tolède (633), comme d'un rite en usage ques du Liber Ordinum, que l 'évoque remettait au dia
depuis longtemps : г Si subdiaconus, | recipiat] patenam cre le livre des Évangiles. Dans le rituel des funérailles
et calicem ». — Le concile d'Elvire (vers l'an 300) fait que nous publions ci-dessous (fol. 87 du manuscrit), il
mention . dans ses canons xxx et xxxiu , des sous- est dit que l'on déposait sur la poitrine du diacre dé
diacres et de l'obligation où ils sont de garder la con funt un exemplaire des Evangiles.
tinence, ainsi que les autres ministres do l'autel. 3. Cette formule se rapproche de celles du Ponti-
4:i LIBER 0RD1NV.M. Г)0
rium preparatur, adiutus a Domino, leuilice bene- meditetur et doceat : et ut sanctus Stephanus spe-
diclionis clarescat ollicio : atque inter uernantia ciali gratia preditus, semper aduersariosfidei catho-
sacri altaris lilia spiritali cum benedictione preful- lice superet et uincat. Habeat uirtulem Spiritus
gens, gratia sanctiflcationis eluceat. Sancti, ut dignus gratie effectus, calicem tuum
sitientibus porrigat semper idoneus. — Amen.
r, Item alia benedictio.
foi. м Deus, uniuersitatis auctor, uite / indultor, scruta Completuria eiusdem.
tor mentium, sanctificator animarum, réspice super Perfice, Domine, que rogamus et comple que
hunc famulum tuum Ilium et adesse dignare, quem petimus : atque ita semper esto propitius, ne nobis
tibi et sacrosancto altario tuo suppliciler offercntes, desis aliquatenus inuoeatus. — Amen.
m in officium diaconii dedicamus. Et nos quidem, Qua finita, dut ei episcopus Euangelium, et dicit «0
Domine, tamquam homines, diuini sensus inscii et ei hanc confirmationem :
humane conscientie prorsus ignari, innocenliam
Conflrmatio post ordinatum diaconem.
huius in quantum possumus existimantes, adhibe-
mus in fratrem qualecumque judicium. Te ignota Ecce, flli, Euangelium Christi accipe, ex quo
is non transeunt, te occulta non fallunt. Tu cognitor annunties bonam gratiam fideli populo : et habeto
pectorum, tuscrutatores animarum. Tibi deseruiunt potestatem ministrandi cuneta diuini ministerii <•>
omnia, tibi cuneta famulantur. Tu adhibere in hoc cerimonia ad altare Dei. Obserua igitur tui ordinis
potes celeste iudicium, tu Paráclito Spiritu perma- gradum, et scito te ipsum esse ita presbiteri sicul
nere. Tu digno uel indigno donare que petimus : et episcopi ministrum'. Habeto pudicitiam et
io ut erectus a paruo et adleuatus in magno, mirabili lingue cautelam, castimoniam et sobrietatem, ac
dextera tua gradum eclesiastice dignitatis obtineat, lidei ministerium et conscientiam puram : et sic *>
instar illorum, quos Apostoli tui in septenario ministra, ut presentís et future uite promissionem
numero eligentes, pacis ac ministerii nuntios dedi- a Deo, cui minister factus es, habeas adtributam.
cauerunt. Isla explicita, osculatur episcopum / ipse gui fol. *»
*•; Adsit preparatus altaribus tuis, sicut Ihesus Moysi ordinatus est.
fámulo tuo adstitit, et ut Samuel in templo adole-
scentior ministrauit. Abundet in eo perfectus ordo XV. — BENEDICTIO AD ORD1NANDVM «
uirtutum : pudor, auctoritas, innocentia, disciplina. ARCHIDIACONVM3.
Firmus in Christo perseueret et stabilis, dignoque Rerum conditor et omnipotens Domine, qui
m successu semper a paruo ad maiora prouehi merea- cuneta dispositione ineffabili et sapientia ita pre-
tur : ut Sancti Spiritus gratia comitante, deuotus
in iudicio Filii tui Domini nostri, integram sibi ratio- 11 Cod annuncies ,e Cod arcediaconum î8 Cod inef
foi. « nem gaudeat constitisse. / Hogamus gloriam tuam, fabili sapientia ita prelinias.
piissime Pater, qui in Trinitate unus Deus gloriaris 1. Ce sont les termes mêmes dont se servent les
"¡и in sécula seculorum. — Amen. Statuta Ecclesiae antigua, recueil de canons discipli
naires et liturgiques, publié dans les collections conci
Item alia oratio. liaires sous le titre de 4° concile de Carthage et qui re
Deus, qui templi tui ministerium in Leui elec- présente les usages de l'église d'Arles vers la fin du
tione firmasti; qui Leuitarum ordinem ad seruien- cinquième siècle : « Diaconus ita se presbyteri ut epi
scopi ministrum esse cognoscat » (canon xxxvii, dans
dum nomini tuo in ministerio esse uoluisti : bene-
P. L.. t. LXXXIV, col. 203,. La recommandation n'était
dic, quesumus, huic fámulo tuo lili Leuitarum pas inutile, vu l'importance attachée alors à l'office de
ordini sociando. Legem tuam diebus ac noctibus diacre. J'ai cité plus haut le canon xi. du 4" concile de
13 Cod extimantes adibemus 17 Cod Tu adibere ieCod Tolède. Le canon xxxix est plus instructif encore, et
adulescentior *' Cod Habundet 30 Cod prouoi 3I Cod commente bien le texte de notre Rituel : с Nonnuli (lia
commitante. cones in tantam erumpunt superbiam, ut sese presby-
teris anteponant atque in primo choro ipsi priores stare
fical romain et du Missaje Francorum (dans Tommasi, présumant, presbyteris in secundo choro constitutis :
Opera, t. VI, p. 345; voy. aussi le Pontifical d'Egbert ergo, ut sublimiores sibi presbyteros agnoscant, tarn hi
d'York, éd. de 1853, p. 20) ; mais il s'y rencontre de nota quam Uli in utroque choro consistant ».
bles différences. Notre Rituel est plus complet et donne 2. Les rites de l'ordinatio d'un archidiacre, d'un ar-
seul le passage г atque inter uernantia altaris lilia«. chiprétre et d'un « primiclericus ». sont une des parties
Ы11ЕК OUnlNVM. i
:>i LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 52
finis atque ordinas, ut omnes uie tue et espere perferet aduersa, et prudentie uerbo doctrine re-
carnalibus et blande repperiantur spiritualibus ; qui dundet copia : ut et conuersionis exemplo et adlo-
sic labores miseratus humanos respicis, ut adiutoria, quutionis precepto sit correptor et corrector :
quibus precepta tua impleri possint inperliaris : prauis suauis, et suasor ad obtima probi : quate-
5 réspice super hunc famulum tuum Шит, quem et nus et tibi placeat et nos reficiat, ut et tibi mini- s
concordia fratrum et electio subiectorum ad archi- ster dignus adsistat, et nobis adiutor sancti laboris
diaconatus officii dignitatem, pura et unanimitate existât.
adspirante elegit conspiratione. Muni uias in ser- Qua explicita, tradel ei episcopus ferulam, dicens
uitute tua uite eius, ut nec callidi hostis iaculis hoc :
to uulneretur, et presentís uite callem tuto pede gra- Ecce, frater, accipe ferulam, que et indicium ю
diatur. Esto ei in Deum protectorem et in locum tibi honoris prebeat, et subditum tibi fraternitatis
munitum, ut in omnibus ei tu salus, tu saluatio, conuentum sub reuerentia faciat muñere deuo-
quia tua est salus et tu es salus. Suscipiat per raa- tum '.
num uisibilem nostram inuisibilem benedictionem
is tuam. Dona ei Spiritum sapientie, Spiritum cari- 1 Cod sua bis ,J Cod referentia.
tatis et concordie, Spiritum discipline et pacis :
Spiritum Sanctum tuum, in quo sunt thesauri to 1. Les fonctions de l'archidiacre étaient multiples.
Pour montrer en quoi elles consistaient en Espagne au
tals bealitudinis. Sit baculum nobis et uirga indi-
sixième et au septième siècle, nous ne saurions mieux
sciplinatis. Tribue in dispensationis eius modera- faire que de laisser la parole à saint Isidore. Voici ce
20 mine et uinum quod pútrida purget, et oleum quod qu'il en dit dans son épitre à Leudefred, évèque de Cor-
purgata sanitate reslauret. Sit sermone cautus et doue : « Archidiaconus imperat subdiaconibus et le-
scientia prouidus. Sit laboris noslri opitulator, ut uitis. ad quem ista ministeria pertinent : Ordinatio
uestiendi altaris a leuitis, cura incensi et sacrificii de-
tu bone mercedis existas remunerator : cunctaque
ferendi ad altare, cura subdiaeonorum de subinferendis
sibi crédita ita in Ecclesia disponat, ut cum electis ad altare in sacrificio necessariis, sollicitudo quis leui-
roi. и et predestinatis in regno tuo fructum / operis ca larum Apostolum et Euangelium légat, quis preces
se piat : atque ita eum dono et uirtute forlitudinis dicat seu responsorium in dominicis diebus aut so-
tue circumda, ut et humilitatis iugo tolerabiliter lemnitatum. Sollicitudo quoque parochitanorum, et
ordinatio, et ¡urgía ad eius pertinent curam; pro
6 Cod arcediaconatus 20 Cod et oleo. reparandisdiaecesanis basilicis ipse suggerit sacerdoti ;
ipse inquirit parochias cum iussione episcopi. et
ornamenta uel res basilicarum parochitanorum, gesta
les plus intéressantes de notre Liber Ordinum. Peut- libertatum ecclesiasticarum episcopo idem defert. —
être n'en trouve- t-on pas d'analogues, excepté (pour les Collectam pecuniam de communione ipse accipit et
deux premières dignités) dans la liturgie des Syriens episcopo ipse defert, et clericis partes proprias ipse dis-
maronites. (Voy. Martène, De antiquis Ecclesiae riti- tribuit. Ab archidiácono nuntiantur episcopo excessus
bus, t. II, éd. de 1736, pp. 286 et 290.) — Le concile de diaconorum ; ipse denuntiat sacerdoti in sacrario ieiu-
Mérida (666) ordonne par son canon .\ que, dans cette niorum dies atque solemnitatum : ab ipso publice in
province ecclésiastique, chaque église cathédrale ait ecclesia praedicantur. Quando autem archidiaconus
son archiprêtre, son archidiacre et son primieier. Ce absens est. uicem ejus diaconus sequens adimplet >.
canon mérite de trouver place à côté des formules du Voy. Р. Л., t. LXXXIII, col. 896.
Rituel : t Communi deliberatione sancimus, ut omnes Sur le rôle des archidiacres aux conciles de Tolède
nos episcopi infra nostram prouinciam constituti in ca- et autres attributions d'un intérêt plus général, on
thedralibus nostris ecclesiis singuli nostrum arehipres- peut consulter Adrien Gréa, Essai historique sur
byterum, archidiaconum et primiclerum habere debea- les Archidiacres (dans la Bibliothèque de l'École des
mus; sanctus quippe est ordo et a nobis per omnia Chartes, III« sér., t. II. 1831. pp. 39-67 et 214-247).
obseruandus. Ideoque placuit huic magnae synodo, ut Voy. aussi le long et très docte article du Rév. Ed
quicumque ad hoc officium peruenerit humilitatem pon win Hatch dans le Dictionary of christian antiquities,
tifia suo et reuerentiam praebeat, ne quolibet modo au mot Archdk.vcon. — Il est déjà question d'un ar
superbiae fastum qui übet ex lus incurrat, sed in ordine chidiacre au 1er concile de Tolède 'vers 400 , canon xx.
quo quisque fuerit constitutus benigne persistât, et sui Plus encore que le diacre, l'archidiacre était exposé à
dignitatem officii per omnia teneat. Si quia », etc. Voy. abuser de la situation prépondérante que lui faisait sa
P. L., t. LXXXIV, col. 619. — Nous rencontrons dans charge. On en voit un exemple curieux et vraiment,
la plupart des conciles de Tolède des archiprétres et typique à Mérida, au cours du septième siècle. Voy.
des archidiacres siégeant dans ces assemblés, comme De uitis PP. Emerit., с xx. in Act. SS. Bolla nd., t. 1
délégués de leurs évéques. Nov., p. 337.
53 LIBER ORDINV.M. :»i

XVI. — BKNEDICTIO AD CONSECRANDVM XVII. — PREFATIO AD ORDWANDVM


PRIMICLERICVM'. PRESBITEREM.

Christe Dei Filius, gloriosum Ecclesie caput, et Quum uenerit is qui ordinandus est presbiter, ap-
pax uera cordium humanorum, qui discreta ofïicio- penditur ei ovarium super ceruicem, et uestitur ca
rum ministeria intra Ecclesie tue septa conponens, sulla* : et, genu dextro fixo ante altare, ponunt
alios aliis regendi sublimitate preponis : quo dum super eum presbiteres manus, et sie ab episcopo be-
in clero primus preeligitur rector, primatum di nedicitur his tribus benedictionibus'1 :
gnitatis ipse sibiinet ad superos ascendens uindicet Benedlctio.
ordo : da huic fámulo tuo lili, quem in clero pri-
Sit nobis3 ad Deum, fratres, communis oratio,
10 mum in ecclesia sanctorum Petri et Pauli preesse
ut hic, qui in adiutorium nostrum et utilitatem l0
uolumus, spiritum discretionis omnimode, inelTa-
uestre salutis eligitur, presbiterii.benedictionem
bilem tue sapientie lucem, celestis gratiflcam medi-
diuini indulgentia muneris consequatur, et Spiritus
caminis ubertatem : quo et se cauta sollicitudinis
Sancti muniiieentia feeundetur, dignilatemque ho
cura ab inlicitis seruet, et commissum cleri gregem
noris atque uirtutem ne in aliquo reprehendatur
« et uerbo instruat, et moribus ad meliora conponat.
obtineat. — Amen. Prestante Domino. IS
Da ei uberem tui gratiam uerbi, quo pútrida sanet,
fol. 48 sana conroboret , dissociata connectât, discordantia Oratio ad ordinandum presbiterem.
iungat, sórdida expiet, seipsum subditis ad obe-
Deus, qui seniorum ordinem, qui preessent Ec
diendum exemplum, ettotius bone operationispre-
clesie tue in tabernaculum templi tui constituen-
*° beat documentum : quo in adiutorium nostrum
dum esse iussisti : sanetifica hunc famulum tuum
preelectum, et laboris nostri onera infatigabilis
Illum, quem presbiterii honore1 in ecclesia lila «o
dignusque operarius exerceat et mercedis cumulet
bonurn, uel coronam pro effectis, te iudicante, om 3 Cod his qui ,0 Cod ut huic.
nibus adipiscatur. — Amen.
(P. L..X. LXXII. col. 348 et suiv.) mentionne le Primi
11 Cod serbet ,8 Cf. col. 57 lin. 3 ad obediendi exem cerius comme chargé d'instruire les catéchumènes.
plum " Cod et totus *' Cod lionera 2i Cod exercet. 1. L'étole {ovarium) et la chasuble casulla ou pla
neta) sont les deux insignes attribués aux prêtres par le
1. D"après le texte même du Rituel, il s*agit ici du canon xxviii du 4° concile de Tolède : « Si presbyter,
primiclericus de l'église des saints Pierre et Paul, ou [recipiat] orarium et planetam ».
ecclesia Praetoriensis. C'est là que fut sacré en 672 le roi 2. Dans une lettre d'Eugène de Tolède à saint Brau-
Wamba et que se tinrent les conciles 8''. 12°. 13°, 14°. 15°. lion au sujet de l'ordination d'un prêtre, il est ques
18e de Tolède. Elle était située dans un faubourg de la tion de trois rites : Io « ductio ad altarium ». 2" t ma
ville (suburbium). Voy. l'Introduction de ce volume. nus impositio ». 3° t benedictionis effusio, in excelso
Sur l'office du primicier, voici ce que dit saint Isidore : cantantibus clericis ». P. L.. t. LXXX. col. 680-682.
« Ad primicerium pertinent acolythi et exorcistae atque 3. Cette formule se retrouve dans plusieurs anciens
lectores, eignum quoque dandum pro officio clericorum. pontificaux, celui d'Egbert. par exemple, qui date du
pro uitae honéstate, et officium meditandi, et peragendi huitième siècle ; mais elle n'est nulle part ailleurs aussi
sollicitude. Lectiones. benedictiones. psalmum, laudes, complète que dans notre Rituel. Voy. Marténe, De an-
offertorium, et responsoria quis clericorum diccrc de- tiquis Ecclesiae Ritibus, t. II (éd. de 1736), pp. 101,
beat; ordo quoque et modus psallendi in choro pro so- 128. 181, 191, 221.
lcmnitate et tempore ; ordinatio pro luminariis depor- 4. Expression à rapprocher de celle d'une inscription
tandis; si quid etiam necessarium pro reparatione basi- funèbre du septième siècle, découverte près de Baeza :
licarum, quae sunt in urbe, ipse deniintict sacerdoti;
+ IN OS TVMVLOS UVO
(•pistolas episcopi pro diebus ieiuniorum parocbitanis
S. CERNIT1S. REQY1E.
per ostiarios iste dirigit; clericos quos delinquere co-
IN PACE FAMVLV
gnoscit iste distringit : quos uero emendare non ualet,
S. DEI. TELEMAC10 R SI
eorum excessus ad agnitionem episcopi defert. Basilica-
VIX1T ANOS XLVIII1. M
rios ipse constituit, et matriculas ipse disponit. Quahdo
ASSIT. IN. ONOREM. DI \
autem primicerius absens est, ea quae praedicta sunt ille
L'ONII ANNOS SEX. PRE
exequitur, qui ei aut loco est proximus, aut eruditione
IIITERII. DECEM ET. OCTO.
in his expediendis intentus » {Epist. ad Leudefr., P. /...
t. LXXXIII, col. K96-897). — Le Missale gallica mon itetiis Hyuser, Iiiscript. Hispaniae Christ.. n° 174.
55 L1TVRGIA MOZARABICA VETVS. Г.С

manuum nos'trarum officio consecramus. Conseruet


disciplinam sánete Ecclesiecum custodia bone uite. XVIII. — ORDO DE ARCHIPRESB1TERO
Expleat acceptum officium sine crimine, et sit cla- ORD1NANDO.
rus indocumentis honestissimeuite.Doctorplebium Dum uenerit is qui ordinandus est archipretbiter,
s et rector subiectorum , teneat ordinate catholicam primum coram omnibus fralribus in preparatorio ab
roi. i6 fidem, et cunctis annuntiet ueram salutem. / Se- episcopo eligitur, el ab со instigatur qualiter humi- s
metipsum quoque mente erudiat, et carnem casti- lítate prepolleat, et acceplum ordinem cum summa
ûcet. Lectionem opere conpleat, et opus in lectione et bona mentis intentione adimpleat.
multiplicet. Sufficiat illi ad uitam fides, ad presbi- Deinde coram altarlo principad, adslanlibus cunc
ю terium castitas, ad humilitatem quies : ut conuer- tis in ordinem clcricis, fixo genu dextro ante aliare,
sans in castitate et fide, tam doctrinis sibi creditis ipse qui ordinandus est archipresbiter benedicitur ab lo
erudiat, quam operum exempla instituât. — episcopo benedictione ista subexarala :
Amen. Te annuente, Saluator.
Benedictio.
Conpleturia. Christe Dei Filius', gloriosum Ecclesie caput et
»s Conple nunc, Domine, misterii tui summam, et pax uera cordium humanorum, qui discreta officio-
sacerdotem tuum ornamentis totius clariflcationis rum ministeria intra Ecclesie tue septa conponens, is
instructum celestis unguenti odore san'ctifica. — alios aliis regendi sublimitale preponis, quo dum
Amen. / in clero primus preeligitur rector, primatum digni- fot. *-
Нас explicita, dal ei manualem*, et dicit ei hanc tatis ipse tibimet ad superos ascendens uindicet
¿о confirmalionem : ordo : da huic [fámulo tuo] Uli, quem in presbiteris
primum in hac ecclesia sánete Iherusalem 2 sub *>
Confirmatio post ordinatum presbiterum.
nos preesse uolumus, spiritum discretionis omni-
Ecce, frater, factus es ad docendum Christi mi-
mode, ineffabilem tue sapientie lucem, celestis
steria collega ordinis nostri. Habeto ergo aditum et
gratificam medicaminis ubertatem;quo et se cauta
potestatem accederé ad altare Dei. Vide ut sancta
sollicitudinis cura ab inlicitis seruet, et commis-
í:i misteria sanctificans corde, et ore conficiens, cunctis
sum presbiterii gregem et uerbis instruat et mori- ¿'i
fidelibus ad sanctificationein distribuas. — Amen.
bus ad meliora conponat. Dona ei uberem tui gra-
hta explicita, osculatur cum episcopus , et slat i>t
ordine suo -. 1 Cod Ordoarcipresbitero et in seq. lineis ! Cod prin
cipale ,ä Cod sceptra ,8 Cf. supra, col. 53, sibimet.
4 Cod onestissimo '" Cod imgenti.
messe que disait l'cvéque lorsqu'il conférait l'ordre de
1. Le liber manualis était un rituel pour l'administra la prêtrise 'quando presbiterum ordinal).
tion des sacrements. 11 en est souvent question dans les 1. Cette formule est presque identique à celle dont
catalogues de manuscrits du huitième au onzième siècle, l'évèque se servait pour la bénédiction du Primicleri-
sous les noms de « manualc, manual, manualis, liber cus. Voy. ci-dessus, col. 53.
manualis, manualium », très rarement sous celui de of- 2. Le titre de « Ecclesia sancta Iherusalem » était
ftcialis. Ce dernier titre est pourtant celui dont se sert donné en Espagne aux églises cathédrales des métro
le 4e concile de Tolède, quand il ordonne à l'évoque de poles seulement. Nous en connaissons plusieurs autres
donner un exemplaire de ce livre à tout prêtre auquel exemples : Io pour Seville (le 2e concile de Seville se
il confie le soin d'une paroisse. Le canon, que j'ai déjà tint en 619, « in secretario sacrosanclae 1er usaient
cité dans l'Introduction, mérite d'être rappelé ici : Hispalensis ecclesiae »); 2° pour Mérida (c in thesauro
с Quando presbytères in parochias ordinantur, libellum ecclesiae senioris. quae uoeatur Sancta llierusalem »,
officiate a sacerdote suo accipiant, ut ad ecclesias Acta SS. Bolland., t. I Nov., p. 326 et 331 ; un concile
sibi deputatas instructi succédant . ne per ignorantiam de Mérida eut lieu en 666 « in sanctae Jerusalem ec
etiam ipsis diuinis sacramentis ofïendant : ita ut, quando clesia ». P. /,., t. LXXX1V, col. 615 ; 3° pour Tarra-
adlitaniasuel ad concilium uenerint. rationem episcopo gone (a psallendo uadunt usque ad sancta Iherusalem,
suo reddant qualiter susceptum officium celebrant uel que [eompleturia] in Sancto Fructuoso dicenda est :
baptizant » (can. \.\vu. Lors des funérailles d'un prêtre Letare llierusalem » etc., Libellus Orationum, Bian-
on déposait le manuale sur la poitrine du défunt (voy. chini, p. 65). Le Liber Comtois (p. 392, éd. de D. Morin)
plus loin, fol. 87 du manuscrit). — Le nom de manual en fournit un quatrième exemple pour une autre église
sert encore aujourd'hui en Espagne à désigner le Ri qui doit être, comme dans notre Liber Ordinum, celle
tuel. de Tolède. On retrouve également cet usage en Italie.
2. On trouvera plus loin (fol. 175 du manuscrit) la Voy. Acta SS. Bolland., t. I Nov.. p. 327.
57 LIBER ORDINVM. 5*

tiam uerbi, quo pútrida sanet, sana corroboret, ecclesiastici ordinis, uel de sanctorum Patrum regu-
dissociata connectât, discordantia iungat, sórdida larum senlentiis : et sic postea ad subsequendum et
expiet, seipsumsubditis obediendi exemplum bone percipiendum ordinem accedet.
operationis prebeat documentum : quo in adiuto- Quum uenerit episcopus ad abbatem ordinandum ,
8 rium nostrum preelectum, et laboris nostri onera induit eum staminia, pedules et sucellos* in sacra- :;
infatigabiliter dignusque operarius exerceat, et rio, dicens Uli :
mercedem boni cumulet, uel coronam pro effectis, In nomine Patris, et Filii et Spiritus Sancti, fiat
te iudicante, omnibus adipiscatur. — Amen. tibi indumentum hoc in sanctiücatione animi et
Нас explicita benedictione , tradet ei episcopus li- corporis tui : ut de tempore iudicii non tibi confu-
m brum Orationum cum ferula inuestita, dicens ei : sionis damnatione, sed expiate seruitutis affectu, m
Dominus custodiat te ab omni malo , custodiat eternam Dominus proteget libertatem.
animam tuam Dominus. / Tunc ipse qui consecrandus est abba tradet epi- f»i- **
Et dal ci pacis osculum, et slat in online suo. scopo placitum suum, tarn pro sc, quam pro subditis,
de honéstate idle regularise.
XVIIII. — ORDO IN ORDINATIONE
'* Cod onestate.
is ABBATIS1.
aux conciles à côté des évoques avant le grand concile
Quum uenerit is qui ordinandus est abba, exqui-
national de Tolède de 053. La plupart signent les décrets
rilur primum de honéstate uite, sine de sane ta regula conciliaires en leur nom propre ; quelques-uns seule
5 Cod honera " Cf. supra infatigabilis l(: Cod his qui. ment comme délégués d'évéques absents. Les signa
tures du 8e et du 9e concile (053 et 055; nous montrent
1. Les monastères furent nombreux en Espagne au au nombre des abbés le primicier et l'archidiacre de To
temps des Wisigoths. Toutefois, nous ne connaissons au lède. En 075, le 11° concile de Tolède interdit aux abbés
cun texte historique qui permette d'établir l'existence de célébrer les offices les plus importants, c'est-à-dire
de monastères proprement dits avant le milieu du vêpres, l'office du matin et la messe, ailleurs que dans
sixième siècle, date vers laquelle furent fondés celui l'église principale (can. in). S'agit-il ici de la cathédrale V
de Dumium, près do Braga, et le « monasterium Serui- Cela ne parait guère douteux ; mais une pareille mesure
tanum •, situé, pense-ton, dans les environs de Valence. ne pouvait atteindre que les monastères situés dans le
En 540, le concile de Lérida (can. vi; parle des moines voisinage de l'église épiscopale. — Le chapitre que saint
et de leurs abbés. Au 1er concile de Saragosse de Isidore consacre à l'élection des abbés dans sa Regida
380, il est déjà fait mention de moines en Espagne; monachorum (cap. n) n'offre rien d'intéressant pour
mais ce texte ne parle pas d'une communauté propre notre Rituel. — Parmi les inscriptions gravées sur los
ment dite. On peut consulter sur la question des ori tombeaux dos abbés wisigoths je relève la suivante du
gines du monachisme en Espagne la * Dissertatio VI » sud de l'Espagne :
de Cenni, dans son ouvrage De anliquitate Ecclesiae IN NOMINE DOMINI HIC TVMVLVS 110
Hispanae, t. II (1741), p. 272-331. — Les monastères se NORII ABBAT
multiplièrent rapidement. Voici, par exemple, ce que RESPICIS ANGVSTVM PRECISA RVPE SEPVL
put faire en quelques années le seul évêque de Mérida. CRVM HOSPIT1VM BEATISSIMI IIONORH АВВЛ
vers 572. Il s'agit du métropolitain Masona. un des plus TIS CELESTIA REGNA TENENT1S IN SECVLA
grands prélats de l'Église gothique d'Espagne. « Post- SECVLORVM AMEN.
quam... ordinatus est pontifex [Masona], statim in exor
dio episcopatus sui monasterio multa fundauit, praediis Hvbner, Inscript. Ilispaniae Christ., p. 17, n° 49; cf.
magnis locupletauit , basilicas plures miro opere con- Supplementum (1900 , p. 41.
struxit et multos ibidem Deo animas consecrauit » (De 1. Pour t soccellos », de socci, sorte de brodequins,
uitis Patrum Emeritensium , éd. du R. P. de Smedt. t Socci, dit saint Isidore, cuius diminutiuum socelli,
dans les Acta SS. Bolland., t. I Nov., p. 327 . Peu après, appellati inde quod saccum habeant, in quo pars
l'auteur contemporain du Chronicon Biclarense nous dit plantae iniieitur » Etymolog., Hb. XIX, с. 34., P. L.,
de Récarède (ad annum 580) : с Recaredus rex... eccle- t. LXXXII, col. 700). — Au sujet des pedules et de
siarum et monasteriorum conditor et ditator efiieitur ». la staminia dont il est ici question, voyez plus loin,
Voy. Florez, España sagrada, t. VI (éd. de 1773), p. 392. col. 59, note 1.
Dans une lettre à saint Grégoire le Grand (P. L., 2. Qu'était-ce au juste que ce placitum? Vraisem
t. LXXV1I, col. 998) Récarède écrit : « Post hoc ad uos blablement le pactum d'obéissance que les religieux
ex monasteries abbates elegimus, qui usque ad tuam faisaient à leur abbé, à la suite de son élection, pacte
praesentiam praecederent ». renouvelé par tout moine nouveau agrégé à la com
Les abbés de ces monastères jouissaient d'une grande munauté. Plusieurs de ces formules sont parvenues
autorité. On ne voit pas cependant qu'ils aient pris part jusqu'à nous. La plus ancienne, qui date du septième
5'.) UTYRGIA MOZARABICA VETVS. 80

Oratio. Accipe baculum ad sustentationem tue honestis-


sime uite.
Omnipotens Chrisle Domine, a quo est omnis
Accipe hune librum Regularum, studens ad tuam
uera paternitas et honorum omnium dignitas, le
uel ad subiectorum disponendam sanctissimam ui-
supplices imploramus, ut huic fámulo tuo ЛИ, tam. s
s quem abbatis oilicio nunc preficimus ouibus tuis
Et sic postea in ordine suo stabit. Dalque pads
in monasterio sancli Illius, qui est in loco discreto
osculum episcopo et frairibus omnibus * .
sancti regiminis, et uiscera digneris concederé pie-
tatis. Regat sibi credilum gregem instanti uigilantia rection et au gouvernement de son troupeau. Le liber
et uigilanti constantia. Neminem de manu eius Regularum que l'évêque remettait à l'abbé le jour de
son ordination ne saurait s'entendre autrement.
m host is callidi iiersutia rapiat, aut uite secularis
Le baculum, ou crosse abbatiale, dont il est ici ques
tentatio calamitosa decipiat. Ad exhortationem eius
tion, vaut la peine d'être signalé. Peut-être ne ren-
inobediens discat obedientiam, lasciuus deserat contre-t-on nulle part ailleurs dans l'Église latine un
petulantiam, abiciat furiosus insaniam, adprehen- texte aussi ancien qui mentionne la tradition du bâton
dat incontinens castimoniam, omnis errans secle- pastoral par l'évêque à un abbé. — Un passage du Pe-
is tur et teneat disciplinam. Sit hic, te propitiante, nilentiale de Théodore de Tarse, évoque de Cantorbéry
(660-690), mérite d'être mis ici en parallèle avec notre
omnipotens Deus, moribusplaoidus, conuersatione
Ordinatio abbatis. Peut-être est-il contemporain du Ri
nitidus, et hospitalitate preeipuus : ut tua in om tuel gothique : il faut le regarder en tout cas comme
nibus protectione munilus, et de subditorum nul- fort peu postérieur. « In ordinatione abbatis, dit-il, epi-
latenus actione confusus, quum iudex adueneris scopus debet missam agere et eum benedicere, inclínalo
i» metuendus, in sanctorum letetur societate secu- capite, cum duobus testibus de fratribus suis, et donet
ei baculum et pedales » (/'. L., t. XCIX, col. 928-929).
rus. — Amen.
A remarquer l'usage des pedales comme insigne abba
/far explicita, tradetur ei baculum ab episcopo et tial, au septième siècle, en Angleterre aussi bien qu'en
liber Regularum* , dicens ei : Espagne. Ces « pedules », sorte de bas liturgiques (ca-
ligae),sont en effet marqués un peu plus haut dans les
11 Cod exortationem n Cod laseibus 13 Cod auiciat
furiosus 1T Cod ospitalitate 23 Cod et librum. rubriques de notre Rituel. On y voit aussi mentionné
un vêtement nommé staminia, que je n'ai découvert
nulle part ailleurs comme insigne de la dignité abba
siècle, accompagne la Regula monástica communis de
tiale ou épiscopale. « Staminea » est un mot assez
saint Fructueux (P. L., t. LXXXVII, col. 1127-1130).
Nicolas Antonio en a publié un du commencement du connu dans les textes du moyen âge, où il désigne un
neuvième siècle (voy. Ibid., col. 1093)et Herganza (Anti vêtement intérieur, c'est-à-dire une chemise de laine.
güedades de España, t. I, p. 300, et t. H, p. 411) deux (Voy. Ducange, au mot Staminia.) C'était apparemment,
autres de 900 et de 975. dans le cas présent, un ornement en forme de dalma-
L'auteur de la vie de saint Fructueux, écrite au sep tique, tel qu'en portent aujourd'hui encore les évoques
tième siècle, signale dans lu consécration des abbés et les abbés mitres lorsqu'ils officient pontiflcalement.
un rite intéressant, dont ne parle pas le Liber Ordi- 1. NOTE SUR L'ORDINATION U'CN ÉVÈQUE.
num : celui de l'imposition des mains. Le saint évoque
mourant se fait porter à l'église, puis : « iussit euni ;di- C'est après VOrdinalio abbatis que devait se trou
scipulum suum Decentium) uoeari. et imponens ei ma ver, dans les Pontificaux de l'Église gothique, le céré
rins, ordinauit eum abbatem in praecipuum monaste- monial de la consécration des évêques. Notre Liber Or-
rium » [Sancti Fructuosi uita, aputl Flokez. Esp. sagr.. dinum ne nous en a pas transmis la formule et il m'a été
t. XV, éd. de 1787, p. 461л et P. L., t. LXXXVII, col. impossible de la découvrir dans les nombreux manu
469). — Peut-être cette imposition des m;iins avait-elle scrits mozarabes que j'ai étudiés. 11 faut espérer qu'on
lieu pendant la prière Omnipotens Christe. retrouvera quelque jour Vordo de ce rite si important,
1. On a longuement discuté et disputé pour savoir dont nous parlent plusieurs passages de saint Isidore.
quelle règle suivaient les moines d'Espagne avant l'in et plus souvent encore les canons des conciles de Tolède
vasion des Arabes. Malgré tous les efforts tentés pour et autres textes anciens. Saint Isidore (De eccles. Offie,
arriver à le démontrer, il est peu probable qu'on ait I. II, с 5) dit à ce sujet : « Huic (episcopo) dum conse-
gai-dé, même au septième siècle, la règle de saint Be cratur, datur baculus, ut eins indicio subditam plebem
noit. Quant à celle de saint Isidore, c'est un simple ré uel rigat, uel corrigat. uel infirmitates infïrmorum sus-
sumé, qui suppose la connaissance et l'observance tineat. Datur et annulus propter signum pontificalis
d'autres règles reçues dans toutes les communautés. honoris, uel signaculum secretorum ». Dans ce même
Ces règles ne sont autres que celles des monastères chapitre il est question : Io de la ' manus impositio >.
d'Orient et d'Egypte, parmi lesquelles chaque abbé 2° de Г с ordinatio a cunctiscomprouincialibus episcopis ».
choisissait ce qui lui semblait mieux convenir à la di- Plus loin ÍC. 26) il est écrit à propos du chrême : « Iam
1)1 LIBER ORDINVM. 62
non solum pontifices et reges, sed omnis Ecelesia unc-
tione chrismatis eonsecratur ». Les conciles de Tolède
appellent cette cérémonie tantôt consecrado (4e con XX. — BENEDICTIO DE VESTE DEO VOTE'.
cile, can. xix), tantôt ordinatio (11e concile, can. vu).
A part ces textes conciliaires, dans lesquels il est déjà Quum uenerit que uestem religiosam cupil accipere,
question de l'anneau et de la crosse comme propres à in prirnis offert ipsam uestem episcopo aul presbítero.
la dignité épiscopale (4'' concile, can. vin), on ne sait
presque rien de ce rite solennel.
Toutefois, un manuscrit de Léon de 1066 (l'Antipho- Sur les vêtements pontificaux, voy. plus loin (folio 102
naire, dont il est question ailleurs) nous fait connaître du manuscrit) les rubriques de la sépulture d'un
le Sono ou antienne, que l'on chantait en cette circon évoque et les notes explicatives.
stance : « In ordinationeepiscopi, Sono : Exaudiat ». etc. 1. D'après les rubriques et les prières qui se trou
(fol. 270). Le Codex Compostelanus nous donne aussi vent un peu plus loin (Ordo ad uelandas Deo uotas), on
le « canticum in ordinatione episcopi », tire de la voit qu'il faut entendre par le mot Deo uota une vierge
1™ épitre à Timothée : « Adprehende uitam eternam, consacrée à Dieu dans un monastère gouverné par une
in qua uoeatus es et confessus bonam confessionem abbesse. — Les canons des conciles d'Espagne ne nous
coram multis testibus. Exemplum esto fidelium in uerbo, apprennent rien sur le rite de la consécration des
in conuersatione, in caritate, in fide et castitate. Dum vierges. En 380, le canon vin du 1er concile de Saragosse
nenio adtende lectioni, exortationi, doctrine. Noli ne- défend de leur donner le voile avant l'âge de 40 ans :
clegere (sic) gratiam que in te est, que data est tibi « Item lectum est : Non uelandas esse uirgines, quae se
per Spiritum prophétie in impositione manuum. Нес Deo uouerint, nisi quadraginta annorum probata aetate,
meditare, in his esto, ut profectus tuus manifestus sit quam sacerdos comprobauerit. Ab uniuersis episcopis
omnibus. Adtende tibi et doctrine : insta in illis. Hoc dictum est : Placet ». Voy. P. L., t. LXXXIV, col. 318.
enim faciens et teipsum saluum faciès et qui te au- Ce décret fut sanctionné, en 458, par une loi impériale
diunt » (Manuscrit n° 1 de la Bibliothèque de l'Univer (Novellae Majorât. 8 . et au commencement du sixième
sité de Santiago de Compostela, fol. 61). siècle par le canon xix du concile d'Agde. Vers 400, le
Un manuscrit (codex 646«) de l'Académie d'Histoire, 1" concile de Tolède, dans son vi* canon, parle des
à Madrid, intitulé : Psalterium cum canticis>, renferme vierges consacrées à Dieu puellae Dei>, mais vivant sé
au folio 125 v°) ce même cantique sous la rubrique : parément dans leurs propres maisons. Il est question
« In ordinatione episcopi, canticum Pauli apostoli ». On de monastères de vierges monasterium puellarum;
le retrouve dans un « Liber canticorum de toto circulo dans le canon xxvui du concile d'Agde, convoqué en
anni » (Bibl. privée du roi, à Madrid, ms. 2. j. 5), Canti 506 avec l'autorisation d'Alaric (P. /-., t. LXXXIV,
cum de Aepiscopo, « canticum LXI ». 11 est repro col. 267). Le 2" concile de Seville 619' parle longuement
duit également dans l'édition de Lorenzana du Bré des monastères de vierges et des moines qui ont la
viaire mozarabe, dans P. /,., t. LXXXVI, col. 874, mais charge des biens temporels des € sœurs » ou i ser
sous ce titre : Canticum de Apostólo, qui est une mau vantes du Christ » et le soin de leurs âmes (Ibid.,
vaise lecture du manuscrit de Tolède, d'où il est tiré, et col. 598;. Saint Léandre, évêque de Seville, écrivit vers
qui nous laissait ignorer son usage véritable. — Le Comes 584 une Règle pour les vierges vivant en communauté.
de la Bibliothèque nationale de Paris renferme les Elle est adressée à sa sœur Florentine {P. L., t. LXXII,
leçons « in ordinatione Aepiscopi ». Elles ont été col. 874-894 . Dans le chapitre qu'il consacre aux vierges
publiées par D. Morin [Liber contiens, pp. 299-301). Le De écries. Of/ic, 1. II, с 18), saint Isidore se pose cette
Bréviaire mozarabe imprimé nous donne aussi deux question : • Cur feminae uirgines inbenedictiuue uelan-
longues hymnes « in ordinatione episcopi ». Voy. P. L., tur? » Et il répond : « ... Quia uirgo est et carnem
t. LXXXVI. col. 916-917. suam sanctificare proposuit, ideirco uclaminis uenia fit
Je relève dans notre Liber Ordinum les titres suivants Uli, ut in ecclesiam notabilis uel insignis introeat et ho
donnés à l'évèque (les chiffres renvoient aux folios norem sanctificati corporis in libértate capitis ostendat,
du manuscrit : episcopus, 101-104, 210-216; sacerdos, atque mitram quasi coronam uirginalis gloriae in uer-
103, 307. 310; autistes, 214, 309, 310; temporalis pastor tice praeferat. » — Le 6e concile de Tolède (638), dans
gregis, 213. 307, 309; temporalis sa cri agminisdu.r, 310: son canon VI : De uiris et feminis sacris proposition
paler, 212, 310, 311. Le mot pontifex ne s'}' trouve pas: transgredientibus sacrum, mentionne les monastères
mais on lit à plusieurs reprises : с pontificatus, ponti de vierges ayant revêtu l'habit religieux de leur plein
ficale culmen, regimen pontificatus, pontificalis mili gré (spontanée . La vierge infidèle sera contrainte de
tia ». Voy. ci-dessus, col. 37, note 1, le mot pontifex dans retourner à son monastère : » puella monasterio redin-
un auteur du septième siècle. Dans les inscriptions wisi- tegretur ». Au cas où un puissant protecteur l'aiderait
gothiques en vers, je trouve en outre uates (à Mérida en à échapper à cette mesure et à manquer à ses engage
641, Hvrneb, /. //. C, Snpplem., n" 333; à Tarragone ments, l'évèque devra excommunier le séducteur.
au vi" s., Rossi, Insertfit. Vrbis Romae, p. 294; à Seville Sur l'organisation d'un monastère de vierges au com
au vin0 s., Ibid., p. 296) et celebs pontifex sacerdos à mencement du sixième siècle, dans une contrée politi
Valence au vie s., Rossi, p. 293). — Sur ces titres di quement rattachée à l'Espagne à cette époque, il faut lire
vers, moins le dernier, cf. Isidor.. Etymol., 1. VII, с 12. la Regula ad Virgin?« écrite par saint Césaire d'Arles.
03 LITVHGIA MOZARABICA VETVS. 04

Et tunc episcopus, accrpto sale exorcízalo , iaclat tere : ut que pugnam sancti agonis in se tibi pla-
rol. »i) / super ipsam uestem, et (licit hanc oralionem : citare suscepit, in die aduentus regni tui repositam
sibi coronam, Agnum se quotidie secutura perci-
Oratio.
piat. — Amen.
Deus, Pater ingenite, qui perseruum tuum Aaron
Alia oratio. s
s pontificem precepisli sancliiicare uestimenta, qui-
bus indueretur Eleazar filius eius, ut accepto pon- Deus, qui ita corporis diligis caslitatem, ut ei que
tiflcali honore tibi rite legis offerret sacrilicium : te se tibi immaculatam seruauerit, regni lui peren-
imploramus, ut hec uestimenta lini et lane eultu nem non deneges uitam : qui, dum feile iam re
religiosilatis abtata, quibus se fámula tua Illa pleto orbe terrarum, in seculis post uirginibus
i» indui cupit, tuam benedictionem in ea celeste in oslendere gloriam, ipse quoque ueniens nasci di- i»
fundere digneris : ut, [dumj hoc humilitatis sus- gnaris de uirgine : le ergo, Domine, nunc supplices
cepto habitu, üdeliter tibi suam humiliauerit uitam, deprecamur, ut hanc famulam tuam, que tibi cupit
te custodíente, peruenire mereatur ad celestia ré magis placeré quam seculo, et benedictionem / ex foi. so
gna. — Amen. nobis percipere, te donante, festinat, tu earn placi-
dus réspice, Deus. «■*;
,;i XXI. — ORDO AD BENEDICENDVM VIRG1NEM. Sit imitatrix Anne uidue, quam angelicus sermo
dignatus est predicare. Infunde in earn munus in-
Quum uenerit uirgo, que accipere cupit benedictio
corruptum, fidei roborem, mentis sanctitatem. Tu,
nem, uestita ueste religionis , quam n sacerdote sanc-
earn sanctifica tua sapientia, et uirtule tua corro
ti/icata accepit, iactat se in oratione.
bora. Tu, ab illa incentiuam carnem extingue. Mo- ¿»
Et dicit presbiler : Ore m us.
*• Hespondil clerus : Agios, Agios, Agios, Domine riaturin ea quicquid aduersus animam militât. Non
eam iracundia precipitet : non liuor offuscet. Com-
Deus eterne, tibi laudes et gratias.
mittetur in ea Spiritus Sanctus. Orationibus semper
El post hec dicit episcopus has tres orationes :
ineumbat, et quod uouit numquam amittat.
Oratio.
Domine Ihesu Christe, unigenite Filius Dei Palris, XXII. — ORDO VEL BENEDICTIO AD »
и te supplices deprecamur, ut sacre huius uirginis, VELANDAS DEO VOTAS«.
quam in hoc nobili die ' sponsam tibi offert sancti-
Benedictio ita eis datur, que post abbatissam in
tas, in gremium tue uirginitatis digneris amplec-
ordine sequuntur. Accedens Veo uota, que hanc be-
* Cod pxorcidiato • Cod qua indueretur 6 Cod pon
tificale 9 Cod qua se fámula. 3 Cod sibi cotidie sequutura 6 Cod ut ei qui " Cod
immaculata seruaberit... pcrheimem 8 Cod dum uelle
10 Cod hostendere ie Cod iinmitatrix Aune uidue quem
Voy. P. L., t. LXVII, col. 1107 etsiiiv.; cf. Mai.nory, 10 Cod incentibam " Cod libor îv Cod quod uobit
Saint Cesaire (1894ч pp. 257-282. ST Cod qui post 2S Cod qui hanc.
Un trouvera plus loin, dans une note au sujet du rituel
de la sépulture, l'épitaplie d'une vierge, morte en 649, I. La bénédiction précédente peut s'appliquer à
après avoir vécu dès son enfance dans un monastère. une vierge consacrée vivant dans le monde, comme
1. Allusion à la solennité au cours de laquelle devait l'ont fait tant de vierges chrétiennes durant les premiers
avoir lieu la consécration des vierges. « La cérémonie siècles de l'Église. Celle-ci, au contraire, est propre à la
de la uelatio était réservée à l'évéque, comme l'ordina consécration d'une vierge vivant dans un monastère.
tion. Elle se faisait en grande pompe, les jours de fête La formule elle-même et les rubriques l'indiquent net
solennelle. Dans le curieux discoursed uirginem la/isam, tement. Trois épitaphes du temps des Wisigoths portent
qui figure parmi les œuvres de saint Ambroise, l'évéque le qualificatif de Deo uota ou denota. La première, trou
rappelle à une vierge déchue sa consécration solennelle vée en Portugal, est datée de l'an 485 (ère 523) :
à la fête de Pâques, au milieu des néophytes vêtus de
blanc et portant des cierges allumés. A Rome, on choi in Ni dñTperfectvm est

sissait les solennités de Noël ou de l'Epiphanie, du lundi TEMPLVM 11VNC PER


de Pâques, de la Saint-Pierre, jours où la station avait MARISPALLA DEO VOTA
lieu dans la basilique du Vatican • [Dvchesne, Origines SVU DIE XIII K. AP. ER. D XXIII.
du culte chrétien, 2e éd., p. 408). REGNANTE SERENISSIMVS
Voy. plus loin, au rituel de la sépulture, l'épitaplie VEREMVNDYS REX
d'une vierge morte en 588. La défunte y est appelée Hviiner, Inscript. Hispaniae Christ., p. 43, n° 135;
t uirgo astans cenobio cum uirginibus sacris ». Siijijdement., p. 05.
6.") LIBER ORDINYM. IV»

nrdiclionem cupit accipere, fixis genibus, uelat cam consortio (Jenitricis ', coronam mereantur accipere
super caput idem episcopus, el dicit hanc orationem : immarcessibilem sanctilatis. — Piissime.

Oratio. Benedictio.
Christus Dominus, qui nasci dignatus est de utero
Curiste Domine, auctor uirginilatis et immaculate
uirginis Marie, has fámulas suas florere facial in
uirginis proles, qui seruantibus eontinentiam carnis
uirlutibus sacris : ut decorem uirginitalis semantes
animarum gaudia repromiltis et premia sempiterna
in seculo, cum sacris uirginibus mereantur regnare
concedis : te supplicalione qua possumus oramus,
in celo. Et ita custodiant pudicitiam cordis el cor
ut lias fámulas tuas, quas ad obsequium tue serui-
poris, ut in celo post transitum féliciter uiuere pos
t litis sacro palliamus uelaminis tegumento, pro-
sint cum omnibus Sanctis. — Amen.
w pitia benignitate perlustres et Sancli Spiritus infu
Post her, osculalo pede episcopi, abbatissnm in
sione clarifiées. Concede eis, Domine, ila tibimet
ordinrm seauunlur. Kt salulat episcopus, diceus :
deseruire, ut per hoc ad régna celestia ualeant per-
Dominus sit semper uobiscum.
uenire. Dona eis, contra humani generis inimi-
/{espóndil et dicit diaconus :
cum, tirmum tue defensionis auxilium : ut caput
Alissa [acta est]. is
«s illius tua possint uirtute calcare, et istarum calca-
neum nec temtet nec preualeat nocendi artifex in-
XXIII. — ORDO AD ORDINANDAM
foi. si pediré. Nitescant pulcritudine / cordis, seruando
ABBATISSAM2.
pudicitiam carnis, luis obediendo preceptis, maio-
rum obtemperando mandat is, habendo uiscera pie- Quando ordinatur abbalissa, ueslilw a Deo uotis
•211 talis : ut, omnibus te huíanle peractis, connexe tue in sacrario ueste religionis et inponitur ei in capile

» Cod uelamine ,0 Cod conexe î0 Cod ¡ubante. 6 Cod ut decore n Cod Resp. et.

La seconde est de 532 ;ère 590> et a été trouvée près 1. Saint Léandre appelle Marie « mater et dux uirgi-
de Jerez de los Caballeros Estrainadure : num » (Regula, ар. P.L.. t. LXX1I, col. 878,; saint Isi
dore : « Feminarum uirginum caput » (De reel. Offic,
macona DE P. L.. t. LXXXIII, col. 804Л
VOTA KAMVLA 2. Quoiqu'il y eût en Espagne de nombreux monas
DEI V1XIT AN tères de vierges au temps des Wisigoths. il esta remar
NOS Ы1 KEgVIE quer qu'on n'y rencontre que très rarement le titre
VIT IN PACE d'abbalissa donné à la supérieure d'une de ces commu
SVI! IHE XIII К A nautés. Saint Léandre Regula, с. хин l'appelle constam
I.. MART1AS ment senior et nomme les vierges qu'elle dirige sóro
К HA DLX res ou simplement uirgines. Le canon xi du 2e concile de
Seville íiil'J) désigne la supérieure par les mots « ea que
Ibid., n° 51; Su/iplem., p. -11 : Kita, Boletín de la Aca
preest uirginibus » et les religieuses par les noms de
demia, t. XXX ( 1807 , p. 350. sórores ou famule Christi. Saint Fructueux de Braga
La troisième est celle de sainte Florentine, sœur de
4-ers(>60; mentionne cependant dans sa Regula commu
saint Léandre et de saint Isidore, et se lit dans VAn-
nis (с. xvii une abbalissa ou supérieure d'un monas
thologia Hispana du vin* siècle publiée par Rossi, /n-
tère de filles fpuellarum monasterium . Saint Braulion,
srrip/. christ. Vrbis Romae, 1888, p. 29Г». Je cite seule- évéque de Saragosse. a une lettre adressée ad Pom¡m-
lemcnt le troisième vers de cette épitaphe :
niam abbalissam (/'. /... t. LXXX, col. 0(>4;. — Au
TERCIA FLORENTINA SÓROR DEO VOTA PERENNIS.
neuvième siècle, il y avait à Cordoue et aux environs
plusieurs monastères de vierges mozarabes. Le martyr
Notons aussi que le 2" concile de Iiraga ; 572) a un saint Euloge, qui en parle à diverses reprises et nous
décret spécial sur la pénitence à imposer à une denota raconte la vie de quelques-unes de celles qui versèrent
tombée dans une faute grave /'■ ¿-. t. LXXXIV, col. leur sang pour le Christ, semble n'avoir pas connu non
579; . En 599, le 2e concile de Barcelone prend une dé plus le titre de abbalissa. A propos du « coenobium
cision dans le même sens : t Si qua uirgo propria uolun- Pinamelariense », dans lequel s'était retirée sainte Co
tate. abiecta laicali ueste, deuotarum more induta ca- lombe, il dit de la supérieure : « Venerabilis Elisabeth,
stitatem seruare promiserit... » Ibid., col. ftlO'. Cf. le quae prior et totius erat mater liera monasterii » [Me-
canon i.v du 4" concile de Tolède Jbid., col. 379,. — moriale Martyrum, ap. /'. /,., t. CXV, col. N09. .
Je dois avertir ici que Deo uota 'c'est l'orthographe or Ce mot abbalissa, fréquemment usité ailleurs, sem
dinaire des inscriptions! est toujours écrit deonota dans ble ne s'être acclimaté que lentement en Espagne. Il
le manuscrit du Liber Ordinum. n'y avait pas d' « episcopa >, de « sacerdotissa », de
líder onnixvM.
07 L1TVRGIA MOZARABICA VETVS. (is

mitra* religiosa; el -précédentes ас subséquentes earn famule tue, quam sacrosancto gregi uirginum,
alie Deo uole cum rereis, lácenles ueniunt adehorum. nostrarum inpositione manuum et hoc uelaminis
Adplicans lamen earn episcopus ad altare, cooperil tegumento, in cenobio matrem fieri preobtamus,
earn pallio per capul, et dicil super earn hanc ora- dementia tua roboratrix adueniat, et adiutrix per
:; Попет : petuo non recédât. r,
Oratio. Da ei, Domine, forlitudinem adj spiritualia bella
/ gerenda, ut quondam Debbore bellatrici procinc- fol. w
Omnipotens2 Domine Deus, apud quem non est
discretio sexuum, nee ulla sanetarum disparilitas tum cerlaminis contra Sisare hoslilem cuneum tri-
buisti : ut sicut ducatu illius Israhelitici populi ad-
animarum; qui ita uiros ad spiritalia certamina
uersarii perierunt, ita uigilantia huius multitudo i»
10 corroboras, ut feminas non relinquas : pielatem
demonum [que] aduersus animas sánelas quotidie
luam humili supplicatione deposeimus, ut huic
dimicatur et militât, uirtule tua penitus dislurbe-
2 Cod со rum " Cod aput. lur et pereat. Adsit ci tua dextera consolatrix, que
• presbytera » dans l'Église : on éprouvait sans cloute ludit uidue in perniciem non defuit Olofernis. lia,
quelque répugnance à donner droit de cité à ce titre Domine, sermonibus pus et tui adiutorio nominis, i.s
nouveau. Le nom de Mère, qui traduit du reste si
exterminet usquequaque Satan, ut Ester humilis
bien le mot abbatitsa, est précisément celui dont se
sert l'évéque dans la formule de notre rituel : « In infeslum luis plebibus exterminauit Aman. Da ei,
cenobio matrem fieri preoptamus ». C'est aussi par ces Domine, castimonie custodiam indefessam et ka-
mots uirgo, uirginum mater qu'elle est désignée dans ritatis sincerissimam dulcedinem graliosam. Sil
une inscription découverte vers 1894 à Mérida et qui sollers in creditarum sibi regimine animarum, et *j
mérite d'être reproduite ici. Elle porte la date de 041
celer in suarum correctione culparum. Ita sub
(ère 079).
ditas sibi spiritali zelo coerceat, et materne pietalis
aliectu refoueat, [ut] nec blanditia dissolute, пес
I FEUX EVGENIA XPI FAMVLA
nimia coercione reddanlur pusillanimes aut pro-
NOVA CONSTRVXIT IASVE PORTAM
CVIVS DEDICATIO CI.AVSTRI CONTINET VIR
terue. Da ei, Christe Domine, Spiritum discrelionis «
GINVM VOTA PATEBVNT LIMINVM ADITA omnimode, ut nec honesta dilaceret, nec inhonesta
CREATVRE F1DELI ATRIA DSI IIF.C VIRGO VIRGINVM MATER delecletur : atque ita, le ¡illuminante, sibi creditam
SACRO COMPLEV1T OPERE SVU HoRoNTIO VATE ERA DCL- multitudinem tuo sancto nomini iugiter admonendo
[XXVII1I
faciat inseruire, ut quum nube flammiuoma mun-
Fita. Boletín de la Academia, t. XXV, 1894. p. 83; dum ueneris iudicare, postrema subditarum profec- зо
Hviîner, Inscript. Hispan. Christ., Supplem., 1900, libus gloriosa, et de nullius perditione confusa, tue
p. 22, ii° 333. avec fac-similé. — Parlant de la vierge afri
caine Maxima, un écrivain du cinquième siècle la qua Genitricis adiungalur gloriosa celibus, letabunda
lifie de uirgo, mater multarum uirginum Dei (Victor cum suis omnibus féliciter coronanda. — Amen.
Vitensis, De Persecutione Vandálica, 1. I, с. xi, P. L., Te prestante.
t. LV1II, col. 195).
1. Sur ce mot de mitra, voyez ci-dessus (col. 02, Qua explicita, osculatur earn episcopus, ri tradil a.-,
note 1) la signification que lui donne saint Isidore. ci librum Regule et baculum*. Ac postea sahilat
Ajoutons ici ce qu'il en dit dans ses Etymologies (lib. episcopus : et dicil diaconus :
XIX, с. хх.м : € Mitra est pileum Phrygium caput Missa acta est.
protegens, anale est ornanieiitum capitis deuolarum ».
Arevalo, le savant éditeur de saint Isidore, n'a pas songé - Cod inpositio 6 Ad ipse addidi 9 Cod Srahelitici
à rapprocher ces deux textes, qui nous disent bien ce 10 Cod aduersarii preire "(pie ipse addidi Cod cotidie
qu'était cette « mitre » des vierges consacrées. — En '* Cod Olofornis 23 Cod refobeat, ut ipse addidi " Cod
onesta... inonesta " Cod flamiuoma.
Afrique, il est question de la mitra, comme signe
distinctif des vierges consacrées, longtemps avant saint sacramentaire de Bobbio. Voy. Mabillox. Museum ila-
Isidore. Saint Optât de Milève en parle à plusieurs re licum, t. I, p. 388; dans la P. L.. t. LXXI1, col. 509.
prises (vers 380. . tantôt avec le nom même de /nitra 1. Cette rubrique est particulièrement intéressante.
(puella, cui mitram ipse episcopus] imposuerat), plus Un y remarquera d'abord l'accolade episcopate. Nous n'a
souvent sous la forme diminutive âemilella (utuirgines vons vu nulle part ailleurs' la mention d'une cérémonie
Dei... iamdudum professae... mitellasproicerent). Voy. de ce genre : elle semble propre à notre Rituel wisigo-
Sancti Oplati Mileuitani libri VII, éd. Ziwsa. Vienne. thique. La tradition de la crosse est moins caractéris
1893, p. 54, 149, etc. tique, bien qu'il soit malaisé de la rencontrer dans des
2. Une partie de cette formule se retrouve dans le monuments aussi anciens. Sur le ¿acutum et la regula.
I,'.) LI ВЕН ORDINVM. 70

tum in (jabata ' et episcopus mittit ibidem incensum


roi. S3 XX1III. — / ORDO CELEBRANDVS SVPEH VN- trilum, signons et dicens :
GVENTVM.QVOD IN SANCTORYM DIEM COSME In nomine Patris, et Filii, et Spirilus Sancli.
ET DAMIANI CONPICITVR '. El ponet ipsum uasculum cum ungüento sub al
iare, et ibi reside! tota néspera el lota uigilia usque
Ail uesperum, leunlo lamine, portalur ab abbate,
ad missam. Explicita vero mista, post quam omnes
* aut presbítero, siue diácono, ad episcopum ungucn-
communicauerint , antequam absoluanlur, ponendum
'• Cud lebato.
est uas super aliare, in quo fuerit unguenlum.'I 1 II fil . Et
I* l

je renvoie à ce qui en a été dit plus haut à propos des facíais episcopus de gra/io haue crucem,
abbés col. 60, note). imponit banc antifonam : *-■ " -^
J'ai copié à Madrid dans un manuscrit de l'an 976. Ant. : Sicut - unguentum in capite,
aujourd'hui à l'Académie Royale d'Histoire [codex 62,
fol. 63 1, un document, qui me semblo inédit, sur Yordi- quod descendit in barbam, in barbam
nalio abbat issae. Il vaut la peine d'être signalé ici. quoi Aaron, manda hoc nobis, Domino, in be-
que sa composition ne remonte pas. d'après toute ap nedictionem et uitam usque in seculum. — Vers. :
parence, au delà du huitième siècle, peut-être même Sicut ros Ermon. is
du neuvième. 11 est tiré d'un texte du la Règle de saint Be Vbi, cum Gloria dicta fuerit el caput Herum re
noit, adapté à l'usage dune communauté de vierges.
petierint, sic oratio isla colligitur, absque oratione
C'est ainsi qu'à la place des mots abbas, frater, e'c, on
lit : abbatisxa. soror, etc. — Le copiste, qui parait avoir Dominica :
été le Père spirituel (nous dirions aujourd'hui l'aumô Oratio.
nier) d'un monastère de religieuses, nous apprend qu'il
Deus, Paler omnipotens, qui miseratus humanis ■-<>
fut écrit « in era MXIIII, nu kal. decembr. ». 11 signe :
« EnecoGarseani, licet indignus, presbiteri tamen ordine languoribus et delictis, misisti Filium luum Domi
functus in ascisterio Sánete N'unilonis et Olodie ,'Alodie; ». num nostrum Ihesum Christum in humililate hu-
La position du monastère ne nous est pas connue; mais manifatisadsumte, ut de uulnere corporis sui sanare t
la provenance du manuscrit (San Millan de la Cogulla)
uulnus et carnis et anime nostro : infunde liquori '
indique qu'il se trouvait vraisemblablement dans la
basse Navarre. Voici ce passage : с De ordination? et * Cod ipsut uasculum cum ungento , Cod commu-
electiont abbatisse ». Suit le texte bien connu de la nicaberint... absolbantur l3 .)/ inunda hoc 16 M Vbi
Régie bénédictine : De ordinando abbate. Puis : « Sit quum sl Cod cl M langoribus и Cod adsunte M
enim mulier sancta, discreta, grauis. casta, dilecta, hu- adsumpte i; Cod et M licori.
inilis. mansueta, amabilis et docta, etiamque diuinis
experta documents. In omnibus prefatis rebus plenis- C'est une pensée touchante que celle qui a inspiré a
sime erudita : que in abstinentia precellat, in doctrina l'antique Église d'Espagne d'assigner, pour la bénédic
prefulgeat, exquisitas epulas mense lautiores consuetu- tion del'huile des malades, le jour même de la fôte des
dine menteque contemnat. Yini nimis perceptionem deux frères médecins saint Cosme et saint Damien. On
respuat, cunctisque in commune sororibus ut mater remarquera avec quel appareil solennel avait lieu cette
piissima fiât: quam пес ira inmoderata deiciat. пес belle cérémonie, qu'on ne trouve nulle part ailleurs,
superbia extollat ». que je sache, à pareille date et avec un rite semblable.
1. Il est question dans les formules suivantes de la — Dans l'Église wisigothique d'Espagne (et cet usage
bénédiction d'une espèce particulière de chrisma ou ne lui était pas particulier à cette date . la bénédiction
unguentum pour les infirmes. Le texte ne laisse aucun du chrême proprement dit pouvait se faire t omni
doute sur son usage. 11 est suivi, du reste, dans deux de tempore », vers la fin du quatrième siècle (voy. le
nos Rituels wisigothiques В et .1/ de Y Ordo ad uisi- l01' concile de Tolède, can. x.\ ; cf. le 2'' concile de Braga,
landuni et perungendiini inflrmiim, qui est accompagné can. i.i). D'après saint Isidore (De eccl. Offic, 1. 1.
à son tour dans le Rituel A de Y Ordo ad commendandum с 29), il semble que ce rite ait été dans la suite réservé,
corpus drfuncli. Je ne penjse pas qu'il s'agisse de l'huile même en Espagne, au jeudi saint. Ce devait être, du
proprement dite des infirmes. Ce n'est pas une huile moins, la pratique de l'Eglise de Seville.
simple, mais un mélange d'huile, d'encens pilé et d'au 1. Le mot gabata signifie un plat creux, une écuelle.
tres parfums. Le titre seul d'ungiientum l'indique assez « Lancis, gauata, quasi cauata.^. pro с. littera posita ».
clairement, ainsi que les mots « suauibus pigmentis. dit saint Isidore (ElijuwL, 1. XX, c. 4). • G a bata, patena,
aromatibus ». employés pour la bénédiction. — On a vu uas, quasi cauata » (Papias). — La rubrique « leuato
plus haut (col. 7-11 et col. 22-24; cf. col. 23. note 2 lumine » indique que le vase renfermant Yunguentum
plusieurs formules d'exorcismes et de bénédiction de était porté à l'évéque accompagné d'un, acolythe ayant
l'huile des infirmes. Il se peut toutefois que ces derniè un flambeau à la main.
res, rédigées en un latin assez barbare, ne soient 2. Cette antienne est notée en neuntes dans le Liber
qu'une addition postérieure. Ordinum.
71 LITVKGIA MOZARABICA VETVS. 7v>

isti sanctificalionem ad omnimodam salutem. Re- Ant. : Dominus locutus est discipulis suis : Acct-
medium, (juod ex lioc pia (ides quesierit, euidentia pite Spiritum Sanctum : in nomine meo demonia
peruentionis adtingat. Ex hoc inlita саго, careal eicite, et super inù'rmos inponite manus ueslras et
omni morbo. Per uim benedictionis tue omni ге- bene habebunt. — Vers. : Deus deorum Dominus.
.■; pulsa peste, omnique ablatolanguore,oblineat fides ¡Ant. : Dominus erigit elisos, Dominus soluet
fructum petitionis, anima eonfidentiam salutis, conpeditos. Dominus sanat infirmos. — Vers. : Qui
caro grutiam sanitatis; qualenus, sanctilicatio lui sanat contritos Dominus.
Spiritus sanctorumque tuorum Cosme et Damiani Oremus Dei onmipolentis misericordiam], ut
uirtus animam in ubeitatem benedictionis possi- uulnera famuli sui (famulorum suorum) propitius
iii deant, et corpora in remedium saluationis inducant. curare ac sanare dignetur '. <"
Per graliam.
Oratio.
Benedictio eiusdem.
Ihesu, saluator noster et Domine, qui es uera Sa
roí. si Omnipotens Deus, benedic et sanclifica hoc / un- lus et medicina, et a quo et cuius est uera salus et
guentum, et infunde in eum de ore tuo suauibus medicina, qui Apostoli tui uoee nos instruis, ut
i-- pigmentis (sic), qui ualitudinem sanitatis conférât mórbidos olei liquore tangentes, tuam postulamus i;>
uniuersis. Condi unguenlum hoc. Domine, aromati- misericordiam pietatis : aspice propitius super hune
bus sanctitatis : unde omnes languidi medellam i'amulum tuum (hos fámulos luosi ///. ab illa / mi- foi. к,
percipiant sanitatis; ut omnes qui ex hoc fuerint rabili summitate celorum; ut quem íquos) languor
peruncti, ueniam delictis, gratiam lue pietatis et cuniat ad exilum, et uirium defectio iam pertrahit
¿о medicinam percipiant sanital is. — Amen. ad occasums medella tue gratie restituât castigalum *»
Post hec ubsoluit diaconus : castígalos). Et extingue in eum (eos), Domine, li-
Missa acta est. In nomine Domini nostri Ihesu bidinum et febrium estus, dolorum stimulos ac
Christi, eamus cum pace. uiliorum obtere crucialus.
Egritudinum et cupidilatum tormenta dissolue.
XXV. — ORDO AI) V1SITANDVM VEL Superbie inflationem tumoresque compesce. Vice- *';
S3 PERVNGVENDVM INFIRMVM. rum uanitatumque putredines euacua. Viscerum
interna cordiumque tranquilla. Medullarum et
Ingrediens sarerdos ttd infirmum, fucil ex signum
cogitalionum sana discrimina. Conscientiarum at-
cruris in capile de oleo benedicto, dicens :
que plagarum abducito cicatrices. Eisicis tipicisque
In nomine Palris, el Filii, et Spiritus Sancti re-
adesto periculis. Veteres inmensasque remoue pas- **
gnanlis in sécula seculorum. — Amen.
siones. Opera carnis ac sanguinis materiamque
30 El dicit has 1res antiphanus subter digestas, de-
conpone, ас delictorum illi ueniam propitiatus
mumque oralionem in ordine :
adlribue. Sicque illum (illos) tua iugiter custodial
Ant. : Sana me \ Domine, turbata sunt ossa mea,
pietas, ut nec ad correplionem aliquando sanitas,
et anima mea turbata est ualde. Tu, Domine, con-
nec ad perditionem, te auxiliante, nunc perducat :»
uertere, el eripc animam meam. — Vers. : Domine
з> ne in ira.
1 Cod Accipite Spiritum Sanctum in nomine meo :
Нес antiphoiia dicilur cum plures fuerint in- demonia eicite 5 Cod solbet 8 misericordiam ipse ad-
firmi : didi " In A pro Oratio legitur Completuria '• Cod
licore... postulamus .)/ recte postulemus l8 Cod sumi-
Ant. : Sana, Domine, omnes languores nostros, tate... quem langor curbat 1J Cod périrait M M
alleluia : redime de interitu uitam noslram, alle modela -1 Cod liuidinum " Cod superuic M tu-
in luia, alleluia. — Vers. : Vt confiteamur. morcmque 30 Cod remo be ai M illis ueniam.

3 Cod et .)/ langore ,s M addil Oratio " Cod et M


1. Dans le Rituel Л, fol. 13, cette dernière formule
ungentum lb Cod suabibus le Cod condi^ni ungen-
tum .1/ medelam ,0 Cod perhuncti -'■ Cod faciens renferme quelques variantes et des additions qui mé
sed M recle facit 3i Cod anima mea •* Cod lan- ritent d'être signalées : « Preces. Oremus Dei omiii-
gores v" Cml Vt confî M Domine, ne [in ira tua]. potentis. ut uulnera famulorum Illorum per angelum
suum sanctum sanare et confortare dignetur. Pro
1. Les trois premières antiennes qui suivent sont stfante]. K[yrie]. К. К. » — Les mots t famulorum
notées en neumes dans les Rituels В et M; la quatrième tuorum » et autres de ce ftenre, ici et dans les textes
dans .)/ seulement. qui suivent, sont entre parenthèses dans le manuscrit.
73 LIBER OKDINYM. 71

inürmilas : lialque illi ¡llisi hec olei sacra perunc- Exorcismus.


tio concita morbi presentís expulsio et peccatorum Recordare \ Salanas, que tibi maneat pena.
omnium exoptata remissio. — Pater. Quum uideris hominem, quem Dens et Dominus
Benedictio. meus ad suam gratiam uoeare est, confusus fugins
et recédas. Quod si fallaciter gesseris, erit tibi ipse a
s Propitietur Dominus cunclis iniquitatibus tuis,
Christus in preparato iudicio. Deo uiuo rationrin
et sani't omnes languores tuos (uestros). Redimal de
reddes, et uas signatum non designabis'- : adiura-
interitu uitam tuam (uestram), et satiet in bonis
tus in nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti,
desiderium tuum ueslrumi. — Amen.
cuius est hoc signutn et nomen inuictum.
Atque ita tibi (uobis) Dominus cordis et corporis
i» medellam adtribuat, ut ipsi semper gratias re Respondunt in choro hanc antiphonam : '«»
Resistile diabolo et l'ugiet a uobis. Adpropinquate
feras (referatis). — Amen. Qui solus in Trinitate.
Deo et adpropinquabit uobis.
In nomine sanctc et indiuidue Trinitatis uisitet
Deinde dicit diaconus : Recordare, Satanas.
uos ángelus salutis et pacis '.
Respondunt in choro : Resislite diabolo.
Ex hinc dicit tertio diaconus : Recordare, Satanas. к
XXVI. — OH DO CELEBRANDVS SVPER EVM
is QVI AB SPIRITV LNMVNÜO VEXA.TVR. Respondunt in choro : Resistile diabolo.
Deinde rijrrditur episcopus, aul sacerdos senior
Inprimis^ronstituunt uirum siue midierem qui hoe qui inlerfuerit, de intra altare et stat ante chorum,
patitur ad parh'm oecidentis, ita ut contra altare. ubi antea diaconus stellt, exorcismum recitando hec
fadem teneat. Deinde, préparant se derid et diaco- tria capitula, faciens crucem contra occidenlem ad «i
i'oi. m; nes seit presbiteres in duos choros, sicut / consuetude iam dictum hominem eg rotan lern :
-л est in i'/fetatione in diem Ramos palmarían'2. I. — Increpet Dominus in te, Satan : et increpet
Post hec, slans diaconus ante chorum, fadem Dominus in le, qui elegit Iherusalem.
contra predictum erjrolum tenens, et manu crucem II. — Tibi dicitur. Satanás : Vade retro.
faciens, recital ас décantât clara uoce hune exor- III. — Vicit Leo de tribu luda, radix Dauid. *¡
cismum : Sic tauten quando hoc episcopus dicit, aul alius
6 Cod längeres 13 Cod coros 20 Cod corum a Cod sacerdos qui in terfue, rit, manu crucem facit contra
recitans ac decantans. (iccidentem : et paululum inter capitulum pausetur.
Stalim lamen cum Ule explicitent, diaconus cum
1. Rituel A, fol. 14 : « ... gratias referatis. — Amen.
clericis inponit recitando hos exorcismos : зо
Qui solus in Trinitate uiuit et régnât •. Puis la prière
suivante : « Аыл completvria ad mvlierem] infirma« : Exorcismus.
Domine Ihesu Christe, qui facis mirabilia, te sup
plices exoramus, ut huius famule tue Illins langorem Deprohense sunt insidie lue, maledicte damna-
intendas. et medicina[m] qua sanetur et propitia ntem bilis zabule, nee iam poteris ultra fallere quos pu-
inpendas. lube cam misericorditer uisi[tari?J, qui mu-
lierem ab spiritu inmundo diguatus es [curajre. Sana 10 Cod in coro hanc antiphona " Cod coro l9 Cod ante
earn. Domine, tua sólita medicina, sicut mulieris Ca- coro 27 Cod manum.
nanee dignatus es salbam faceré filiam. Gaudeat se ad
salutem prestinam redisse, sicut millier dracmam quam 1. Cet exorcisme est entièrement noté en neumes
perdiderat leta[ta] est inuenisse. Sacris cnim presenta- dans le manuscrit, ainsi que les prières qui raccom
tur altaribus, ut tuis semper mereatur replere (repleri, pagnent, jusqu'à ces mots de la rubrique: Deinde egre-
benedictionibus. Pater... Propitietur Dominus cunctis », ditur episcopus.
etc. Dans notre Rituel A, ce ebapitre est intitulé : Urdu 2. Il faut voir dans ce mot le contraire de si-
VISITANDVM VEL VNGVENDVM 1XFIRMVM. — DailS les ma- ¡jnare, c'est-à-dire « enlever au chrétien le Signum sa
nuserits H et .1/ on trouve un peu plus loin (voy. lutis », le signe du Christ. Ce mot, pris avec la signifi
ci-dessous, col. KO et 87) une Oratio nia tica super infir cation qu'il a ici, est extrêmement rare. Il se retrouve
mant iuuenem. Voy. aussi Y Ordo in /¡non hominis diei un peu plus loin (col. 70, 1. 31' dans l'exorcisme € Ad-
(col. 107 et suivantes). C'est le rituel très minutieux à gredimur ». Mon jeune confrère Dom P. de Puniet me
observer au moment de la mort, suivi du cérémonial le signale dans le Missel de Stowe (éd. Warren, The
complet des funérailles. liturgy and ritual of the Celtic church, 1K81. p. 207) :
2. Sur Ye/felatio ou aperitio auriitm qui se faisait le « per hoc Signum crucis quod tu, diabule, nunquam
dimanche des Rameaux, dans une réunion matutinale. adetis 'leg. audebis) designare ». Cf. Priscillien, éd.
voy. ce qui a été dit ci-dessus, col. 27, note 1. Schepss. p. 4У. Voy. l'index à la fin de ce volume.
75 L1TVRGIA MOZARABICA VETVS. 76

labas te perpetua malorum luoruin infelicitate ruit, surdos audire fecit, paralíticos ad sua mem
uicisse. — Congredimur aduersus tuam, diabole, bra reduxit : per ipsum qui linguas mutorum resol-
perfurentem insaniam, et aduersus tuas, inmunda uit : per ipsum qui demonio uexatos sanauit : per
spiiitus, nequitias concertamur. Tue insidie, hoslis ipsum qui claudos currere fecit, qui mortuos susci-
rol. :л antique, / prodantur, ut dicata Christo pectora ab tauit. Interdicimus tibi, per ipsum qui super aquas
i; omnibus operibus tuis purgentur. Erroris lui ab pedibus ambulauit, qui mare fundauit et lermi-
istis insania conquiescat, nec ultra malitie tue eos num ei posuit, dicens : « Usque hic (sic) uenies, et
error inuoluat. Recede ab bis famulis Ghrisli confu- hic confringestumentes fluctustuos ». Ipsiuste uir
sus, et per Spiritum adoptionis seclusus. Discede tute conuenimus, cui ipse nomen tuum quod esses
t" per uerum Deum adiuratus, et de obsessis fuge cor- Legio prodidisli. Ipsius te uirtute conuenimus, qui II)

poribus. Nichil in eis iam ultra audcas, nec tui ope Lazarum morte resolulum, quum iam in putredine
ns eos deinceps incitatione decipias : sed tenebris se caro resoluisset, uite ac saluti restituit et in
nequitie lue dedilus, et penam géhenne seuientis gaudio lamentum mutauit.
expectans, ab his qui a Domino redimuntur absce- Audisti ergo, maledicle, magnalia et uirtutes Do
is das. Et ideo exi, insanabilis, ab his qui tibi renun- mini. Time, miser, exteriores tenebras et ignem
tiauerunt et Dominum Christum corde el corpore eternum qui tibi est preparalus incendii. Fuge,
menteque conceperunt. Habita igitur extra huma- Satanas, fabricam Dei et opus diuine similitudinis
nam conuersationem, et da ei qui uiuit in sécula conparatum relinque.
seculorum honorem. Adiuramus le, inmunde spiritus, per Deum Pa-
Irem omnipotentem et Agnum inmaculatum, Dei
¿o Alius.
Allissimi Filium, qui uenil peccata nostra abluere
Adgredimur aduersus te, diabole, spirilualibus per babtismum et Spiritum Sanctum, et nos per-
ucrbis et igneis sermonibus. Latebras tuas quibus ducere ad regnum eternum : qui patriarcas elegit :
occullaris incendimus. Proprii quidem oris ser qui prophetas / conslituit, apostólos predestinauit : Го1. 59
mone, sed Dei nostri le torquemus uirtute. Hebel- qui tenet dauern Dauid et claudit quod nemo ape- •Г.
■r, lis, fuge, inimice. Quamdiu te inflat superbia tua? i it, et aperit quod nemo claudit : qui te ob super-
Ouousque aduret inuidia? Non reminisceris, miser, biam tuam damnatum proiecit de regno celorum,
proplerea te ab angelorum societale seclusum, et et depulauit tenebris inferorum. Ipsius te uirlute
Dei omnipotenlis sonlentia de celo cecidisse pro- exorcizamus +, inmunde spiritus, per Deum Pa-
stralum? Cur non inponis criminibus tuis modum? trem, in cuius nomine hii sacratissimo signo + si- Ml
;«> Cur crealuram Dei, quam Dens non uult perire, gnantur (signatur). Non ultra eos (eum) audeas
tu ipse persequeris? ïime, miser, time diem iu- designare, diabole, qui uexillo Christi- ad lulelain
dicii, qui igné tibi reuelabitur : time Christum pu- salutis notantur (nolatur).
nitorem tuorum scelerum. Nicil tibi sit cum Interdicimus tibi coram Christo et angelis eius,
genere humano, pro quo Christus mortuus est et quia non tenes islos listum ultra nec possideas, nec
x, resurrexit. eos peruerlas auia ueritatis : quia tibi renuntiantes
Interdicimus tibi, per ipsum qui populum suum serui Dei facti sunt, et ad Deum uiuum refugium
de seruitule Egipli liberanit. Interdicimus Ubi, per feierunt, ut possint magnifican atque mundariaque
roi. se ipsum in cuius nomine / Itubri maris est unda lauacro et Spiritu Sancto; ut possint plenissime co
diuisa; et contra naturam fluenlis elementi tam- gnosces Deum uiuum, Dominum et Salualorem
4o quam murus aqua est solidata. Interdicimus tibi, nostrum, qui est benedictus in sécula seculorum.
per ipsum in cuius nomine regum fortium regna Agimus aduersus te, zabole, auctor criminum,
prostrala sunt. Interdicimus tibi, per ipsum qui celi refuga, animarum infelicium parricida, temtator
tres pueros in camino ignis ardentis, sub oculis seculi, iustorum inuide, castitatis et continentium
infesti regis, conseiuare dignatus est : per ipsum in inimice, demon inmunde, spiritus multiformis,
« cuius nomine Daniel leones fame rábidos subacta subdole hostis, serpens horrende damnabilis. Vr-
feritale calcauit : per ipsum qui cccis oculos ape- get te ab his hoc] discedere Christi nomen inuic-
* Cod inboluat ,3 Cod geene le Cod renuntiabcrunt
25 Cod ueruis 2l Cod Reuellis, fuga 2ä Cod superuia 4 Cod clodos ft Cod salute ä6 Cod superuiam 3a
55 Cod quur 3" Cod quur 3* Oorfgeneri " Corf oculis. Cod labacro ''" Cod uibum '-~ Cod urguet.
•il LIliEIt ORDINVM. 7«

tum, ас polestalis eius insigne uexilluni. Ministri diunt, inferi cedunt : cuius terrore atque imperio
Dei sumus, Dei te inuocato nomine persequimur. nominis eius, tu et cuneta demonia a corporibus
Kiceris arsurus, malorum caput, inlusor mentium, obsessis eiciunlur. Hunc pertimesce factorem seculi,
lictor omnium criminum, maledicte temtator au- ducem regni, lucís principem, salulis auctorem : qui
:i dax, in fetoribus uiuens, in sordibus habitans. Vr- mundum ortu suo inluminauit, passione sua rede- ■'■
gemus te, diuine potestatis contemtor; conminamur mit : qui solus inter mortuos liber fuit, et a morte
ut exeas, cogimus ut recédas; contra te religiosa teneri non potuit : qui tartárea claustra conininuit,
r0i. eo habemus / certamina, non cum humili hoste, sed eosque quos captiuos in infernum tenebas, potentia
cum antiquo gladiatorc. sue maiestatis eripuit : qui, deuicta morte, carnem
m Tu es, qui per tumorem cordis Deum contemnens, quam a terris adsumsit in celum post mundi uicto- '•'
non solum eius equalem te esse, sed etiam supe- riam deportauit : qui sedet ad dexleram Patris, ac-
riorem existere uoluisti. Tu, ab initio statim mundi cipiens ab eo cternam regni potestatem : qui uen-
hominem fefellisti, et uerbis mendaciis blandiens turus est e celo, ad penam tuam censoris uigorem
rudes animas decepisti. Tu, Dominum ipsum tem- et iudicis potestatem [ostendens], reddere iustis pre
\- tare conatus, quasi obreperes rursus et Calieres mia, Ubique et omnibus inpiis elerne pene supplicia, i«
latenter adgressus es. Intellectus tarnen es et re- lluius nominis inuocalione ab his (hac) tu eiceris :
trusus, et ideo prostratus, quia agnitus atque de huius salutífero signo + a membris eius excluderis.
lectus. Tu, lapídeos et ligneos deos tecum pariler Ipse te nunc latentem atque absconsum intra me
arsuros, ut colerentur instituisti. Tu, miserorum dullas corporis persequiturextorquendum. Ne ultra
го mentes blandienti facis errore, impies superbia, audeas has animas (hanc animami aduocare, et ad *>
dissoluis libídine. Tu, corda hominum cupiditale superstitionem tuam a iidei ueritate diuertere. / Ne fol. m
excecas, discordia exasperas, ira precipitas. Tu, iti ultra eos (eum) a preceptis Dei secludas, et pecca-
nera latronibus claudis, predonibus obsides maria, torum sordibus polluas. Hemoue, miser, a Christi
et toto orbe lerrarum excitas mutuo sanguine bella. seruis nequilie tue imperiuin : caput enim tuum
z: Discede, ulcus seculi, truculente, inmunde, hor Christus calcauit, mundus exhorruit, fides commi- **■
rende cunctique humani generis inimice. Exi, pro- nuit. Recede de corporibus irmocentium; Christi
cul fuge, fuge inter celum et terram, qui perdidisti nomen hic habet hospitium. Viator, non habitator
tribunal celi, ubi quondam ángelus fueras. lam intrasli; recede spontaneus, nam proiceris inuitus.
enim salus gentium uenit, et sospitandis homini- Non moreris, inimice : exi, fuge : fuge inter celum
.to bus salutare lumen effulsit. Aspice idola tua dere- et terras, ubi quondam dignitatem tuam perdens ■'"'
licta, et per fidem credentium populorum sedes detrusus es. A solo terre te Dei Filius exeludit, teque
tuas ас templa deserta. A solo terre te Dei Filius proiectum in tártara ima demergit. Pete inferos :
exeludit : ueutis raperis, turbinibus inuolueris. Te habes illuc destinatas animas inpiorum, quibus aut
Christus ab omnibus istis exeludit : discede in tar- particeps hereas, aut tortor in penis existas.
35 tara; discede ultra trans maria. Agnosce Dominum, Recede a corporibus hominum; nox te perpetua x'
da il lí honorem, pertimesce tuum atque omnium habeat, caligo eterna conuoluat : ut proiectus per
creatorem, qui pro nobis corpus induit, ut nos de Signum Christi, habeant fidèles anime pacem et
fol. ci / corporalibus uitiis liberaret teque de corporibus corpora eternam salutem : ut adiuratus in nomine
nostris excluderet. Ecce nunc ipse torquet te, quem Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, per signum +
io torquendum esse dicebas. Ecce nunc saluât homi sacre unctionis, uestig-iaeorum numquam sequaris. и»
nes, quem solum hominem extimabas. Ecce nunc
Nos explícitos, orat episcopus aul (¡uislibet sacer-
fateris inuictum, quem olim prodideras persequen-
dos super eum ' hanc orationcm :
dum.
Discede, fuge imperio nominis eius, cuius iussu 5 Cod orto suo 8 Cod captibos " Cod deportabit
♦s elementa famulantur, uenti seruiunt, maria obe- 11 Ostendens ipse addidi " Ab hac, t. с anima, ul in
fra, l. '21 " Cod ad subprestitionem 2V Cod remobe
îe Cod exorruit 2S Cod ospitium '■" Cod condam 3S Cod
'■ Cod ui'fTUcmus " mendaciis ex inusit. adiectiuo imnia conuolbat ** H os explícitos exemplum accu-
mendacius {pro mendax;, forsilan leg. mendacii ,s Cod xatiiii 3T Col absolut i.
forma un/g. obriperes l7 Cod igneos 2" Cod super-
ui;t 2I Cod liuidine 2S Cod orrende 28 Cod ubi con- I. L'auteur, ou le copiste plus probablement, em
dam 33 Cod inuolberis ** Corf cuius iussa. ploie d'ordinaire dans les exorcismes qui précèdent des
LITVRGIA MOZAHAMCA VETVS. SU
Oratio. Sential, Domine, persecutor fidelium nequissimam
uirtulis suc audaciam nicil ualere, dum oues domus
Omniputeiis Paler omnium Deus, qui populi tui
tue non audet inlicita depopulalione uastare, cui
damna miseratus Ihesum Christum Filium tuum, ob
iam necesse est ubi tu inuoearis abscedere. Expa-
custodiam carnis et anime, ¡id perditas ouesdomus
uescal et fugiat a le condilumet redemtum per H- :'
Israhel destinasli : ut, quia tibi esset cura seruandi
gnum crucis atque signaculum +. Illam nunc uerbi
homines inimicus agnosceret erubescens, domi-
lui maiestatem persentiat. qua lluctus rediens con-
uiimque uereret in famulis, memento, Domine,
lumaeiam Farahonis inrnersit; qua tubis clangenti-
operis tui, memento creati a te plasmati hominis,
bus lherico ruibunda contremuit; qua Asmodeus
memento decepti. Tuere signa+culum tuum, de-
demon ui propulsatus abscessil. Muniatur ergo, 1U
i» fende priuilegium : recognosce tui nominis carácter
Domine, signo sacralissime crucis + , et cuslodem
inpressum.
mereatur angelum pietatis. — Amen.
(Juolibet hie fuerit incautus errore deceptus,
Presta, summe Pater, per Ihesum Christum.
roi. tw quamlibet / insidiis et temtationibus obnoxius, tu
obliuiscere quod elapsus est, recordare quod tuus
XXVII. — ORATIO DE VESTE SANCT1F1CANDA
n est. Ecce nunc dimeisus est, Domine, in limo pro
EOKVM QVI NOVITER CONVERTVNTVR', ET <■".
fundi et non est illi substantia consistendi. Adpe-
RELIGIOSVM HABITVM S1BI MVTARE VOLVNT.
tierunt fortes animam eius, et circumdederunt eum
uiluli inulti. Exerce nunc opera tua, Domine, que Christo Deus, a cuius contactu Qmbrie torridi
in Sarra obsessa quondam exercuisli; que in Maria riuus cruoris continuo abstractus exaruit, et uis
--!» Magdalene potentialiter oslendisli; que in unius inueterate egrimonie lidei ardentis ostenlui mi-
uiri corpore, supérala diabólica legione, oculis ho- rabiliter cessit : infunde super hec uestimenta be- *»
minurn comprobasti. Tua est eniin, Domine, tua in nedictionis tue omnimodam gratiam; ut que per
cuiuslibel captiui liberatione uictoria. Ad auxilium taclum manus nostre nominis tui inuocatione be-
tuum contra hostem incurrimus, et admotas fabrice nedicunlur, benedictionem tue Maieslalis plenissi-
*••* lue inpugnationis machinas pugnaculi tui expu-
niam consequanlur : ut hec ipsa benedielionis tue
gnatione repellimus. Hic, Domine, minimus, hie decore nitescanl, el induentibus se sanetitatis am- *">
abiectus; quia tarnen aliquantula familie tue pars bilionem inflgant. Quatenus, dum hec indumenta
est, tibi soli sit debitus, ne in hac proculcalione ca- pie deuotionis / is qui ea nunc temporaliler benedi- roi. ю
ptiuum possidens insultet tibi Domino inimicus. cenda poposcit induerit, tempore iudicii lui non
s» Dane igitur amissam ouem, pie Pastor, inquire, illi confusionis elerne damnationern pro abusione
gregique tuo reformare dignare : ad iniuriam depu- adcumulent, sed pro expiate seruitutis affeclu, eter- но
tans si quid de tuo inprobus ereplor admordeat, nam illi prorogent libertatem. — Amen.
et ad gloriam luam cumulans quod ex faucibus
lupi uoracis extorqueas. XX VIII. — BENEDICTIO SVPER VIDVAS
'••■ Infunde nunc, Domine, his uisceribus ac medul-
MAFORTEM ACCIPIENTES».
lis uim Sancti Spiritus el salulis. Nunc alienum
coerce predonem, et a sedibus tibi dicatis impetus Consolationis tue, omnipotens Deus, emitle sola-
cium, qui semper cor et corpus diligis caslum : ut »s
infesti insidialoris exclude. Protege, Domine, pos
sessionem tuam, ne intra prelixa postibus luis sacra 1 Cod persequutor i Cod expabescat Forle ley. fugiat
w signacula + fur inportunus introeat, et in oppresso ante conditum nel a te condito et redemto Cod illa...
dominatum exercens, insnltabundus adrideat. maiestate 9 Cod N'asinodeus , cf. loh. XXX VIH. Il
,sCod nobiter ,6 Cod abitum n Cod contractu n Cod
i"i- '''• Adsit, Domine, / uirlulis lue maxime gloria : ad- i'ilius cruoris 2T Cod his qui.
sit polens languentium medicina, que omnes his
uisceribus demonice temtationis morbos excludat. 1. II semble qu'il y ait ici une allusion au texte de
la Reírle de saint lîenoît : « Nouiter ueuiens quis ad
s Cod Sraliel !!1 Cod captibum 3: Cod alienum quoerce. conuersionem », etc. [Regula, с. lviii; cf. с I). Sur le
mot Conuersus, voyez un peu plus loin, col. 82.
formules indiquant qu'il s'adresse à plusieurs démo 2. Il serait hors de saison de s'occuper ici des veu
niaques. Parfois, cependant, il s'oublie et parle ;'i un ves, qui formaient aux premiers siècles de l'Église
seul, passant même sans s'en douter du pronom mas un ordre à part dans la communauté chrétienne, Yordo
culin au pronom féminin. uiduanon, comme les qualifient des textes du troi
SI LIBER OUDINVM. S2

harum famularum tuarum Illarum et /llnrum spira-


minibus sacris inlustres arcanum, et secundum XXV1III. — ORDO CONVERSORVM
post uirgines conféras locum. Sinl imitatrices Anne CONVERSARVMQVE'.
uidue, quam euangelicus sermo dignalus est pre-
.•; dicare. Orationibus semper incumbant, et quod Si quis de laycali habitu ad religionis ordinem
cupit peruenire, tam uiris quam feminis isle ordo
uouerunt numquam amiltant. Non delectentur prí
opportunus est custodire. 8
stinas uoluptates, sed celestes conquirant man
In primis, ut poslulet sacerdotem a quo se reli-
siones : ut miserationis et pietatis persoluenles
qiosum exoptat fieri. Tradit ei lonsurias 2, si uir
muñera, expleant diuina precepta, conquirentes si-
fueril; si autem mulier, uestem reliijionis. Ille uero
ii» bimet uitam eternam. — Amen.
induit eam uestem religionis, dicens :
:t Cod post uirginibus lb. Cod immitatrices Cod 3 Cod abitu .)/ laicali habitu ■ Coi oportunus * M
noberunt... amniittant : Cod celestis. eum.

sième et du quatrième siècle. On trouvera dans Smith, Pour saint Isidore le mafurs est, au contraire, le voile
Dictionary of Christian Antiquities, au mot Widows, une dos femmes mariées : t Feminae dum maritantur ue-
bibliographie à peu près complète du sujet. — En Es lantur, scilicet ut nouerint se per haec uiris suis esse
pagne, les canons des conciles de Tolède nous parlent subiectas et humiles : inde et ipsum uolamen uulgo
plusieurs fois de eos veuves. Ils distinguent dans l'E mauortem nocaut, id est Martern, quia Signum maritalis
glise deux sortes de veuves : Io Celles qui se préparent dignitatis ас potestatis in eo est • (De eccl. Ofßciis,
à convoler à de secondes noces : « Seculares uiduae 1. II, с x.\, n° 0; cf. Etymol., с. xxv, n° 4). Parfois
sunt quaeadhuc disponentes nubere, laicalem habitum c'est un tissu quelconque : t Ampulla cum balsamo
non deposuerunt ». 2° Les veuves religieuses, engagées inuoluta cum mafortio sérico ». (D'après un Ordo
par vœu à la continence : « Sanctimoniales [uiduae] romain du huitième siècle, dans Dvchzsne, Origines
sunt quae iam mutato habitu sub religioso cultu in du culte chrétien, p. 450.) — Cf. P. /,., t. LXXIV. col. 402.
eonspectu sacerdotis uol Ecclesiae apparuerunt » (canon 1. Le conuersus, dont il est ici question, est le laïc qui
Lvi du 4° concile de Tolède tenu en 033). Leur consécra abandonne le siècle pour embrasser la vie religieuse.
tion était irrévocable. Si elles refusaient de s'amender Il se distingue par là des moines élevés dés leur jeune
et de faire pénitence, la violation de leurs promesses âge dans le cloître : ceux-ci n'ayant pas eu à se détourner
était regardée comme une véritable apostasie et l'Église d'un monde qui leur était à peu près inconnu. Ce mot,
les frappait d'anathème : t Vere ut apostatae coram ou celui de conuersio, fut employé de bonne heure dans
Ecclesia anatbematis sententia condemnentur > (Ibid.. ce sens. Saint Benoit en fait plusieurs fois usage (/iV-
can. LV). l'n peu plus tard, le 10* concile de Tolède gula, c. i et lviii). Saint Grégoire nous parle d'un « con
(050) promulgue un décret, par lequel il impose à la uersus » ¡Dialogor., 1. II, с xviu). Saint Isidore intitule
veuve qui renonce au monde un engagement écrit, De conuersis un long chapitre de sa Règle des moines
signé de sa main, et un costume qui la distingue aisé .'c. iv). Un peu plus tard, saint Fructueux consacre aux
ment des autres femmes et dont elle ne devra jamais eonuersi trois chapitres de sa première Règle {llégala,
se séparer : « Vidua quae sanctae religionis obtinere c. xxi-xxin). — Quant aux eonuersi, ou Frères lais, leur
propositum uoluerit, sacerdoti uel ministro, ad quem institution est de beaucoup postérieure et ne remonte
aut ipsa uenerit aut quem ad se uenire contigerit (ceci guère au delà du onzième siècle.
suppose une cérémonie faite sans solennité), scriptis On doit noter dans notre Ordo conitersorum deux
professionem faciat a se aut signo aut subscriptione cérémonies bien distinctes. La première est pour ceux
notatam, continentem se et religionis propositum uelle qui voulaient professer la vie religieuse, sans pour cela
et hoc perenniter inuiolate seruare •, etc. (can. iv). Elle s'engager à vivre en communauté et sans s'isoler des
devait se couvrir la tête d'un voile noir ou violet (palleo chrétiens ordinaires. Ils se distinguaient des simples
purpurei uel nigri coloris), comme marque de la sain fidèles par leur tonsure, leur habit et l'observance des
teté de son état. conseils évangéliques. La deuxième partie (depuis la
Dans le texte de notre Rituel, le mot mafors on trouve rubrique : Monachus itero, etc.) concerne uniquement les
ailleurs manors, maforte, mauortium, mafortium, cf. le moines, qui s'engageaient à obéir à un abbé et à une
mot grec ¡¿açopiov) désigne ce palleum ou voile, qui règle dans un monastère.
(levait retomber largement sur les épaules, à la manière 2. Il faut voir dans tonsuriae, mot que je ne trouve
de la mantille moderne des daines espagnoles. C'est pas dans les lexiques, l'équivalent de « tonsoria ferra-
sans doute la couleur, plutôt que son nom et sa forme, menta » des classiques. On peut croire, d'après lo texte,
qui en faisait l'ornement distinctif des veuves. Saint que c'est le conuersus lui-même qui présentait à l'é-
Jérôme en parle, en effet, comme d'un vêtement parti vèque ou au prêtre les ciseaux qui devaient servir à
culier aux vierges : € Super humeros hyacinthina laena lui couper la chevelure « en forme de croix » . comme
ma forte uolitans... Haec est apud illas tota uirginitas » s'exprime un peu plus loin la rubrique. La conuersa,
(E/nst. ad Eititcchium, ap. P. I.., t. XXII, col. 402). — elle, offrait l'habit dont on allait la revêtir. Lo contexte
LIBEIl ORDINVM.
S3 L1TVRGIA MOZARABICA VETVS. 84

In nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti re- quem e seculo conuersum in numero sanctorum
gnantis in sécula seculorum. arcessire dignatus es. Quesumus, ut conuersionis
El fixis genibus londit eum : ita ul, dum crucem sue fldem digne custodiat, et quicquid pro salute
tonsionis in capiie eius facit. haue orationem tacile anime sue fuerit deprecatus accipiat. — Amen.
■'• dient : Sit uite probabilis. — Amen. s
Oratio. Sit sapiens et humilis. — Amen.
Sit scientia uerus. — Amen.
Presta queso, omnipotens Deus, ut sicut hie fa
Obedientia clarus. — Amen.
mulus luus ¡lie comam cupit amittere capitis, uitia
Conueniensin doctrina'. — Amen.
cordis simul amittat et corporis : ut, corpore pari-
In increpationibus inmobilis. — Amen. Ici
foi. 6:i ter innouatus et mente, tecum féliciter / ualeat in
In grauitate decorus. — Amen.
ii eternum regnare. — Amen.
In conpassione piissimus. — Amen.
Post hec salulat et dicit huiic responsum :
In operatione cauta disposilione sollicitus
Lavdes : Conuertc nos, Deus, ad te et conuer-
— Amen.
temur. Renoua dies nostros sicut antea. — Vers. :
In temtationibus fortis. — Amen. l.'i
,s Conuerte nos, Deus salutaris noster, et auerte
In iniuriis patiens. — Amen.
iniin tuam a nobis. Renoua... Gloria. Kirie...
In pace flxus. — Amen.
Deinde dicitur hec antiphona :
In elemosinis promtus. — Amen.
Ant. : Conuerte nos, Deus Saluator noster, et
In orationibus frequens. — Amen.
auerte iram tuam a nobis. — Vers. : Benedixisti,
In misericordia eflicax. — Amen. *>
¿о Domine.
In subditis pius. — Amen.
Hic psalmus tolus pro uersu est vecilandus, cum
Nee sit inmemor quod abs te de suis erit factis
Gloria.
tuoiudicio iudicandus.
Deindc dicil diaconus: Oremus ut huic fámulo suo
Huius quoque, Domine, precamur, ut muñera
gratiam misericordie sue, et delictorum ueniam
£•; propitius tribuere dignetur.
2 An (i. e. Anian. codex) accersire... eonuersationis
3M quicquic 5 Cod prouabilis " Amen ipse addidi
Oratio. ex cod M. Huée supplie, deest in An ''- An n passions
Clementissime ' dominator Domine, tuam inuo- ,3 An In operatione cautus. Amen. — In dispositione
sollicitus. Amen. -° An in morte efficax "Ли quod
camus pietatem super hune famulum luum ¡Hum, a te... factis iudicandus. Amen.
10 Cod innobatus " M hune responsurium ,3 .1/ Re-
spons. Conuerte le Cod renoba 2S M Oremus Dominum porte à croire que ce texte reproduisait sur ce point un
nostrum u M Completuria. manuscrit beaucoup plus ancien, remontant à l'époque
où la domination des Wisigoths s'étendait des bords du
indique en effet le « convers > ou la « converse » comme Rhône aux légendaires colonnes d'Hercule, prés de Ca
sujet du verbe tradit. Les mots с crucem tonsionis » mar dix. Plusieurs passages du texte ne conviennent guère,
quent une cérémonie analogue à celle qui se pratique du reste, à l'entrée en religion d'un simple moine vi
encore de nos jours. Voy. Catalani, Rituale romanum, vant en communauté . par exemple : « in elemosinis
éd. Paris, 1850, t. 1. p. 140. promtus, in subditis pius » : formules qui s'appliquent
11 est instructif de comparer ces ritos avec ceux qu'on beaucoup mieux à un eonuersus retiré chez lui, ayant
observait pour les pécheurs qui demandaient la péni des biens au soleil et des serviteurs.
tence publique, d'après les textes des conciles de l'Église Je note ici en passant que cette prière et ces suppli
wisigothique. Le canon xu du grand concile national cations, sauf un certain nombre, ont été insérées dans
de 58'.) impose la tonsure aux hommes, le changement le Cérémonial de la rèlure et de lu Profession dans les
d'habit aux femmes. Le concile de Barcelone, de 599, dit monastères île la Congrégation de Prance de l'Ordre de
dans son canon vi : • Penitentes uiri (ils vivaient € in saint Benoit, Solesmes, éd. de 1897, p. 73. Dom Gué-
doinibus suis », dit le canon suivant) tonso capite et ranger, qui les avait empruntées au Rituel d'Aniane,
religioso liabitu utentes ieiuniis et obsecrationibus uit;ie était bien éloigné de leur soupçonner une pareille ori
tempus peragant. » gine. — On trouvera dans l'apparatus, sous la rubri
1. Cette prière et les belles formules de supplication que Ли, les variantes de ce Rituel, en mettant le texte
qui la suivent ne sont pas inédites, du moins dans leur du pluriel au singulier pour mieux l'harmoniser avec
ensemble. Dom Martène les a publiées, d'après un Ri celui du Liber Ordinum et du Rituel de Madrid.
tuel du treizième siècle de l'abbaye d'Aniane ivoy. Ile 1. D'accord sur la doctrine avec son évéque, avec
until/, monachorum Ritibus, éd. de 1738. p. (149). Tout l'Église catholique.
«г. LIHER ORDIXVM. s»;
placatus suscipias, et quicquid a te pelierit clemen cedit in choro ad abbalem, et robóralo proprio
ter inpertias. — Pater1. nomine in pactionis libello per manum abbatis,
suscipiunl eum deducendum ad altare presbiter et
Benedictio.
diaconus, qui eo die minislrauerunt , dicen tes hunc
Iienedicat Dominus huic fámulo suo Uli benedic- versum : 5
h tione perenni, et gratia spirituali. — Amen. Versvs : Suscipe me, Domine, secundum elo-
foi. 67 Vestem, quam in dignitatem religionis / adsum- quium tuum ut uiuam : et ne confundas me ab
sit, in testimonio benediclionis conseruet. — Amen. expectatione mea.
Et qui religatur ad obsequium sanctitatis, re- Gloria. — Kirie.
munerelur premio eterne sanctiflcationis. — Sicque, pósito super aliare lestamenti libello, pro- to
10 Amen. sternit se ante aliare : ipsoque /¡gente genu, dicilur
His ¡uiitis, dalur ei sancta communia, et ad locum super eum a sacerdote hec oratio :
quem uoluerit succedit.
Oratio.
Similiter et in feminis, excepto- tonsura pro
sexuum discretione, isle ordo serualur. Suscipe queso, Domine, hunc famulum tuum
i:i Monacus uero3 in cenobio, quum hunc prediclum ¡Hum, ad te de procella seculi huius laqueisque *•
ordinem primitus susceperit, ila ut stabilitatem pro diaboli fugienlem : ut a te susceptus, instanti se-
fessions sue per adnotationem sui nominis firmet, culo saluatum, et in futuro se gaudeat a te féliciter
hie ordo seruabitur : Postquam enim Ad acceden muneratum. — Amen'.
tes conmunicauerit ', lota iam explicita missa, ac-
/ ITEM ORATIO VIATICA SVPER INFIRMVM r„i. us
'■' Cod perhenni * M religantur 9 .1/ remunerentiir IVVENEM a. a»
" M addil Per suani 19 Cod communicaberit.
Deus omnipotens, qui diuersam humani generis
1. Dans le Kituel d'Aniane on trouve Per (sans doute necessitatem prospiciens, multimoda consolatio-
une mauvaise lecture du mot PR t Pater »i. puis une
formule de bénédiction d'une facture moins ancienne. 1 Cod coro * M paccionis Cod per manu ,8 Post
2. Je ne pense pas qu'il faille voir ici une faute de hanc orationem, media pagina uacua in Codice inueni-
copiste. Excepto est pris parfois pour un adverbe tur 21 Cod diuersim.
(hormis) à l'époque de la basse latinité. « Excepto di-
uina natura », dit saint Isidore. Voy. Dvcange, Glossa moda », folio 173 du manuscrit). C'est notre Antiphona
rium, au mot Excepto. ad eommunianem. L' « accedens » est donc le commu
:î. Ici commence le rite de la profession d'un conuer- niant, nous dirions mieux aujourd'hui « celui qui s'ap
siis dans un monastère. Plusieurs passages de ce cé proche » de la sainte table. La cérémonie marquée dans
rémonial semblent inspirés par le chapitre lviii de la nos Rituels wisigothiques avait ainsi lieu à l'issue de la
refile de saint Benoit intitulé : « De disciplina suscipien- messe, après que le conuersus avait reçu, au moment
dorum Fratrum ». A noter, par exemple, la promesse ordinaire, le corps et le sang du Seigneur. Sur le
de stabilité, l'engagement pris par écrit et signé, l'action chant eucharistique du Gústate et uidete dans les an
de déposer sur l'autel la charte de profession, enfin ciennes liturgies, voy. Brightma.n, Liturgies eastern and
le chant du verset Suscipe me, Domine. On trouvera à la western, p. 466; cf. p. 63 et 25, et surtout la Paléogra
suite de la Règle de saint Fructueux {P. L., t. LXXXVII, phie musicale, t. V (Solesmes, 1896), pag. 22, note. Saint
col. 1127) la formule d'un « pactum » la paclio ou le Jérôme dit à ce sujet quelques mots qu'il faut citer ici :
libellus lestamenti de nos manuscrits), par lequel les « Quotidie coelesti pane saturati, dicimus : Gústate et
moines s'engageaient, par une charte solennelle signée uidete, quam suauis est Dominus » (P. L., t. XXIV,
de leur main, à vivre dans le monastère sous l'autorité col. 86). Voy. aussi dans mon Histoire de l'abbaye
de la Règle nt sous l'obéissance de l'abbé. Les sanc de Silos (pag. 50) un témoignage bien authentique de
tions pénales en sont très curieuses. la seconde moitié du onzième siècle, qui prouve que cet
4. 11 faut, pour comprendre ce passage, se rappeler usage était encore fidèlement observé à cette date.
un usage très ancien et qui est encore pratiqué dans la 1. Le Rituel wisigothique de Madrid, fol. 13, termine
liturgie mozarabe et quelques rites orientaux. Au mo ce chapitre des conuersi par la rubrique suivante :
ment où le peuple fidèle s'avançait pour recevoir la Demumqve proridens ad pedes abbatis : et sic cum oscu-
communion, le chœur chantait en temps ordinaire une latur ahbas atque omîtes fralres per ordinem, poslque
antienne commençant par ces mots du Psaume хххш : slat in ordine sito.
« Gústate et uidete quoniam quam, dit le mozarabe) 2. Dans le manuscrit de Madrid : « item viatica svper
suanis est Dominus ». etc. Cette antienne portait le inkirmvm IVVENEM ». — Il s'agit dans ce rite du viatique
titre de Ad accedentes voy. plus loin la « Missa omni- administré à un mourant. Beaucoup de fidèles s'enga
*7 L1TVRÜIA M07ARAB1CA VETVS.

iium tuarum genera contulisti : te supplices de- municat. Post hec, cooperit de cilicio ', et sic facial
precamur, ut huncfamulum tuum horrende mortis c.rucem de ciñere, et dicit hune responsum :
periculo proximum propitia pietate respicias; ut Voy. ci-dessus, col. 86, note 2. — Il serait aisé d'indiquer
cui nos pro iuuenili elate uel incerta professione ici un certain nombre de décrets sur cette pénitence
■'>. iugum penitentie inponere non audemus. huius demandée in extremis. Signalons seulement les deux
supplicationis uiatica professione subuenias, eique suivants empruntés aux conciles d'Espagne : Vers 504,
canon vi du 1er concile de Barcelone (cf. en 506, le
communionem dominici corporis ac sanguinis in-
canon xv du conc. d'Agde) ; en 580. canon хн du 3'' con
pertias : stipendio uite suprestitis1 adagendam le
cile de Tolède. Ces textes indiquent, comme signes dis-
gitime penitentiam supplicamus ut tribuas, aut si tinctifs de l'état de Pénitent, la tonsure (forme monas
1,1 eum accersiri preceperis, iidelium tuorum gregi tique) pour les hommes, et un costume particulier pour
eterne uite participatione coniungas. — Amen2. les femmes.
Post her, conmunicat eum sacerdos. On tenait beaucoup à ce genre de pénitence et plu
sieurs épitaphes contemporaines de nos Rituels wisi-
gothiques en font mention. Ces inscriptions nous appren
XXX. ORDO PENITENTIE3. nent aussi que cet acto d'humble expiation était loin
de supposer une vie antérieure scandaleuse et chargée
S¿ egrotans quis penitentiam cupit accipere, ingre-
de crimes. En voici une de 578, trouvée à Mérida :
diens sacerdos in primis delondit eum. Delude com-

3 M tuum ilium Cod orreiule * Cod iubenili • Cod ÄJüS Satvrninvs penitens
uite supprestis ,u Cod acersire IS Cod communicat. FAMVLVS DEI yVI IN HOC
SECVLO MVNDAM TRAN
geaient alors, en cas de grave maladie, à la « pénitence •, SEGIT VITAM : VIX1T ANN.
c'est-à-dire à garder, s'ils revenaient à la santé, les PLVS HINTS I.XVIII, ACCEP
pratiques imposées aux pénitents dans l'ancienne dis TA POEN1TENTIA REQVI
cipline de l'Église. Cette promesse, malheureusement, EVIT IN PACE SVB DIE XVII
était souvent oubliée, surtout quand le malade guéri KAI.. IANVARIAS ERA
était encore jeune. Aussi, la rigueur de cet engagement DCXVI
avait-elle été adoucie. Au cinquième siècle, une lettre Hvbner, Inscriptions Hispaniae Christianae, p. 10,
de saint Léon à Kusticus de Narbonne (458-459, voy. avec fac-similé: cf. p. 9, n° 29. — La suivante, trouvée
Jaffé, Regesta, t. I, p. 74) autorise, bien qu'avec une à Oliva (Andalousie), est de 662. ère 700 :
extrême réserve, l'usage du mariage aux pénitents de
ce genre. (Voy. S. Leonis opera, éd. de Venise, 1753. 1. 1,
p. 1425, tit. XI : « In adolescentia constitutus, si urgente Teodemirvs
metu mortis... penitentiam gessit • etc.) En 506. le con FAMVLVS Dei VIXIT
cile d'Agde dit (can. xv) : • Iuuenibus etiam paenitentia IN HOC SECVLO LXXVI
non facile committenda est. propter aetatis fragilitatem : ANN. ACCEPTA PE
uiaticum tarnen omnibus in morte positis non negan- N1TENTIA yVIEVIT
duin ». — En Espagne, il semble que la règle primitive IN PACE SVU DIE XVII KALO. NOVEMB. ERA DCC
fut maintenue. Le 1er concile de Barcelone (v. 540) oblige, {Md., p. 18.)
par son canon vin, les pénitents sans distinction à res Dans une troisième, découverte à Arjona (à l'est de
ter fidèles à leurs promesses. Puis il promulgue le dé Cordoue) et datée de 650, il est question d'une péni
cret suivant {can. ix) : « Iubemus uero in infirmitate tente :
positis, uiaticam benedictionem percipiant > (P. L.,
Млшл fidelis XP1 in vita sva
t. LXXXIV, col. 607). Ceci était utile à dire pour l'in
IIVNC D1LIGENS LOCVM ...
telligence de la formule de nos hituels.oii l'on voit expri
CVM PENITENTIA RECESSIT IN PACE ...
mée la crainte d'imposer « le joug de la pénitence • pro
SECVNDO ReCCISVINTI REGNANTIS CVM PATRE PR1NCIPIS
iuuenili étale, uel incerta professione. —■ Pour les rites
ANNO.
de la Pénitence ordinaire, réclamée pour les moribonds,
[Und., p. 34, avec fac-similé.)
voy. YOrdo Penitentie, au chapitre suivant.
1. La forme xu/i estes (pour svperstes) est assez em 1. Le concile d'Agde (can. xv) parle de ce cilice,
ployée au temps de la décadence. Voy. Dvcanoe, Glos dont on voilait le malade pénitent, et ajoute à ce rite
sarium, à ce mot. celui de l'imposition des mains : « Penitentes, tempore
2. Le manuscrit de Madrid ajoute la conclusion : quo penitentiam petunt, impositionem manuum et cili-
Per ine/fabilem. cium super caput a sacerdote sicut ubique constitutum
3. Dans le rite suivant, il est uniquement question est consequantur. » On trouve, en effet, de très anciens
de la pénitence à laquelle s'engage pour la vie une textes qui témoignent de cet usage, dont parle déjà
personne gravement malade, si la santé lui est rendue. Tertullien et qui remonte, du reste, à l'Ancien Testa-
sí» LIIiER ORDINVM. '.!()

Lavdes ' : Deus, qui das locum penitentie, tu Miserere mei Deus secundum magnam misericor
dona ueniam peccatis nostris. Quis enim dicet diam tuam : et secundum multitudinem miseratio-
tibi : Quid fecisti? aut quis stabit contra indicium num tuarum dele iniquitates meas. — Dum.
tuum? Non est enim alius Deus prêter te, cui cura Vsquequaque laua me ab iniustitia mea, et a
■'• est de omnibus. — Vers. : Tu es Deus, et in le peccato meo munda me. — Dum. ■;
est Deus et non est alius. Prêter. Quoniam iniquitatem meam ego agnosco, et pec-
Oremus : ut huic fámulo suo remissionem pec- catum meum contra me est semper.
catorum, penitentie fructum et uite eterne reme- Tibi soli peccaui et malum coram te feci, ut
dium propitius tribuere dignetur. iustifleeris in sermonibus luis et uincas dum iudi-
10 Deinde dicit sacerdos hanc oraiionem absque ora- caris. л»
lione dominica : Ecce enim in iniquitatibus conceptus sum, et in
Oratio. peccatis peperit me mater mea. K[yrie eleison;.
Ecce enim ueritatem dilexisti, incerta et occulta
lungenies nostros cum lletibus fletus, fratres ka- sapientie tue manifestasti mici. K|yrie eleison;.
rissimi, misericordi Domino pariter supplicemus, Adsparges me ysopo et mundabor, lauabis me et i:¡
is ut hunc famulum suum, quem ad penitentie reme- super niuem dealbabor. — Dum.
foi. ее dium / satisfactionis excitât uotum, ipse qui perire Audilui meo dabis gaudium et letitiam, et exul-
neminem patitur, suscipere in hac humiliatione di tabunt ossa humiliata. — Dum.
gnetur. Videat gemitus eius, et lacrimas nostras Auerte faciem tuam a peccatis meis, et omnes ini
miseralus aspiciat : ut conuersis in eum clementie quitates meas dele. — Dum. *>
*> sue oculis, et fructu eum penilendi et spe foueal Cor mundurn crea in me Deus : spiritum rectum
indulgendi. — Amen. innoua in uisceribus meis. — Dum.
Post hanc orationem psallit quinquagesimum psal- Ne proycias me a facie tua : Spiritum sanctum
inum cum antiphona hac, usque ubi dicit : Ne proy- tuum ne auferas a me. — Dum.
cias me. [Antiphona] : Memento mei, Domine, dum ueneris &
¿"¡ Antiphona2 : Memento mei Domine, dum ueneris in regnum tuum.
in regnum tuum. Si uero hora mortis urguerit, recitatur premissa
antiphona.
5 _V peccatis mois 7 .1/ Oremus Dei [omnipotentis
misericordiam]. 9 Cod p. tribuere M ppts. tribuere I Antiphona : Auerte faciem tuam a peccatis meis, f0i. то
50 Cod fobeat. Domine. -M
Miserere mei Deus.
ment. Saint Optât de Milcve (éd. Ziwsa, p. CO) dit des
Deinde has tres Orationes :
pénitents des deux sexes : « Super eorum uel earum
capita uelamina paenitentiae tendisti. » Oratio.
En Espagne, cette pratique, dont parle saint Isidore
{De ecrlesiast. Offic, 1. II, с 17), se maintint longtemps Exaudi, Domine, supplicum preces, et tibi conli-
après lachute du royaume wisigoth. Voici comment l'an tentium parce peccatis : ut quos conscientie reatus х,
cien rite, à peine modifié, fut observé en 1065 à l'égard accusât, indulgentie tue miserationis absoluat.
de Ferdinand le Grand, roi de Castille et de Léon. Le
pieux monarque se fait conduire à la basilique de Saint- Oratio IIs.
Isidore, où il prie Dieu de recevoir son âme : с Et hec Oinnipotens et misericors Domine, miserere tibi
dicens exuit regalem clamydem, qua inducbatur cor
coníitenti fámulo tuo ПИ, пес plus ei ualeat con
pus, et déposait gemmatam coronain, atque cum la-
crymis ecclesie solo prostratus pro delictorum uenia scientie reatus ad penam, quam indulgentie tue ¡u
Dominum attendus exorabat. Tune ab episcopis ac pietatis ad ueniam.
cepta penitentia, induitur cilicio pro regali indumento,
et asperfíitur ciñere pro áureo diademate : cui in tali 3 M dum ueneris ' Cod laba ' M semper. Memento
8 Cod peccabi ,u M iudicaris. Dum " M mea. Me
pormanenti penitentia duobus diebus uiuere a Deo da- mento mei. Domine ,v .1/ mici. Memento mei ,5 Cod
tur ». (Chronicon monachi Silensis, dans Flurez, Es lababis " M dauis " Cod innoba ,r' M K[yrie] Me
paña sagrada, t. XVII, 2e éd., p. 323.) mento ÎS .1/ hac antífona 36 Cod absolbat M (fol. l.r>)
1. Antienne notée en neumes dans nos deux manu addit Amen " M addit Amen.
scrits В et M.
2. Cette antienne et tous les versets suivants, tirés cale dans nos deux Rituels. La seconde antienne Auerte
du Psaume 50. sont accompagnés do la notation musi- est notée dans le Rituel В seulement.
91 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. '.•2

Oratio III». Benigne fac, Domine, in bona uoluntate tua Syon,


Prccamur, Domine, lue démentie Maiestatem, ut edificentur muri Iherusalem. — Qui.
ut huic fámulo tuo peccata sua et facinora confi- Tune acceptabis sacrificium iustitie oblationes et
tcnti, ueniam concederé et preteritorum criminum holocausta; tune inpones super altare tuum uitulos.
culpas relaxare digneris. Qui humeris tuis ouem — Qui. K[yrie]. Parce. s
perditam reduxisti : qui publicani precibus et con- [Completarla.]
fessione placalus es, tu etiam huic placare. Domine,
Deus misericors, Deus Clemens, qui multitudi-
et tu eius precibus benignus adspira : ut in confes-
nem miserationum tuarum nulla temporum lege
sione flebili permanens, gemitibus et lacrimis exo-
concludis, sed pulsantem misericordie tue ianuam,
ret tuam uelociter pietatem, sanctisque altaribus
etiam sub ipso uite termino, non repellis : re- <*>
et sacrariis restitutus, eterne rursus spei et celesli
spice super hune famulum tuum Illum propitius,
gloria mancipetur. — Pater.
remissionem sibi omnium peccatorum tola cordis
Benedictio. confessione poscentem. Renoua in eum, piissime
Propitietur Dominus cunctis iniquitatibus luis, Pater, quicquid diabólica fraude uiolatum est, et
et sanet omnes languores luos. — Amen. unitati corporis Ecclesie tue membrum remissione 15
Redimat de interitu uitam tuam, et satiet in perfecta restitue. Miserere gemituum, miserere la-
bonis desiderium luum. — Amen. crimarum, et non habentem fiduciam, nisi in mise
Atque ita tibi Dominus cordis et corporis medel- ricordia tua, ad sacramentum reconciliationis eum
lam adtribuat, ut ipsi semper gratias referas. Amen. admitte.
■21) — Qui solus in Trini [tatej. Benedictio. 20
Consummata oratione dominica, aufertur cilicium, Omnipotens Dominus, qui fidelissimum famulum
fit si spatium fuerit uiuendi suspendilur 1 a commu- suum corporali corripit uulnere, ipse et illum et
nione. Si uero mortis periculum instat, mutatis ue- uos a corporis mentisque / egritudinibus expiet. roi. -,*
stibus nitidis, recilatur aut canitur de psalmo l° quod — Amen.
Го1. 71 remansit* / cum hac antiphona, ah eo loco ubi dicil : Quique nostram in se suscepit infirmitatem, ipse м
Redde mici, usque in finem. uobis et illi tribuat tolerantie sine fine mercedem.
Ant. : Parce, Domine, quia spreui precepta tua, — Amen.
qui das post peccata indulgenliam. Sicque omnes in commune eius pietas foueat, ut
Redde michi letitiam salutaris lui : spiritu prin- nee corruptioni nostra salus deseruiat, nec despera-
cipali confirma me. — Qui das. tioni infirmitas inlata subeumbat. — Amen. »i
Doceam iniquos uias tuas, et impii ad te conuer- Explicita benedictione, dut ei communionem, et
tenlur. — Qui das. dicit haue orationem :
Libera me de sanguinibus, Deus, Deus salutis Oratio.
mee; laudabit lingua mea iustitias tuas. — Qui.
Propitiare, Domine, supplicationibus nostris, et
Domine, labia mea aperies, et os meum annun- :IN
fámulo tuo, cui pretérita peccata donare dignatus
tiabit laudem tuam. — Qui das.
es, custodia pietati s lue propitiatus intende1.
Quoniam si uoluisses sacrificium, dedissem uti-
que : holocaustis uero non deleclabeiis. — Qui. CASTIGATIO2 SACERDOTIS AD EVM QVI IAM
Sacrificium Deo spiritus contribulatus; cor con- PENITENTIAM ACCEPIT.
tritum et humiliaturn Deus non spernit. — Qui.
Accepta penitentia, iam admonet eum sacerdos his
3 M fámulo tuo lui {i Haec Benedictio est in саги admonilionibus, dicens :
plurali in M (fol. 20) ,r> Cod langores M Cod comu-
nione 2* Cod indulgentiam S8 Cod olocaustis. 0 Addidi ex cod M 9 Cod set M et ,3 Cod renoba
19 M addil Pater ,s M suum Illum ä" Amen deest in
M 28 Cod fobeat M Cod disperationi 3SMIIH.
1. On doit, entendre par les mots « suspenditur a
communione » que, au cas où le danger n'était pas im 1. Dans le Rituel M on a ajouté le mot • Amen ».
minent, la communion devait, être différée. Puis vient la rubrique suivante : Ac post aliquis reli-
2. C'est-à-dire qu'on reprend le psaume i. au verset i/ iosus accipit eum in manu; qui eum cotidie admoneat,
où on l'avait laissé un peu plus haut. Cotte suite est ut se ab omnibus inlicilis custodial.
également notée dans les deux Rituels. 2. Ce titre et la rubrique qui l'accompagne ne se
<S.i LIBER ORDINVM. '.1-4

foi. 73 / Нес secundum petitionem tuam data est tibi huius famuli tui itinera misericordiam tuam implo-
penitentia; et ideo moneo te, ut quamdiu in cor- rantis adcumula, eique tuum semper ubique presta
pore isto uixeris, et peccare iam caueas, et propter auxilium, ut ab omnibus aduersationibus dextere
pretérita peccata timere, lugere et flere non desi- tue opitulatione sentiat esse defensum. — Amen.
:; nas, et perpetrata mala plangere, et plangenda non Justorumque consequatur effectum et sanitatis ■">
perpetrare. Sed stude, ergo, amodo caste et iusle, egressum, atque usque ad nos simillime regres-
honeste et sobrie, et pie, et temperanter in se- sum, benedicentes te, qui es uia, ueritas et uita, re
culo uiuere. Caue omnem impudicum sermonen) gem omnium seculorum.
et operam. Nullis seculi causis te admisceas :
m nicil temporale desideres : esto iam uelut mortuus XXXII. — ORATIO SVPER PENITENTES
IN DIEBVS DOMINICIS1. m
huic mundo. Custodi temetipsum ab omni con-
cupiscenlia oculi, et ab omni lasciuia lingue, et ab Deus, humilitatis adiutor, confessionis absolulor,
omni praue cogitationis errore. Quicquid tibi uis ab penitentie suffragator, qui publicanum in templo
aliquo fieri, hoc fac et tu alteri. Qiiod non uis alter propria peccata pandentem dignatus es exaudiré :
15 ut faciat tibi, пес tu facias alteri. Hoc quod dico qui Raab alienigenam, delictis grauibus oneratam,
fac : cogita de temelipso. Si enim hoc custodire uo- quod in le famulis tuis tantum fidelis hospitii onera ,;i
lueris, et in te habebis gaudium, et féliciter uenies confessa est, apostoli societate non perituram ad
ad regnum celorum. — Amen. plebis tue salutare collegium transtulisti ; dimitte,
quesumus, quod admisisse se dolent, indulge quod
XXXI. — ORATIO SVPER EVM QVI IN rogant, conple quod sperant : ut" qui in suis er-
in ITINERE PROGREDITVR'. roribus ingemescunt, tuis, Domine, muneribus gra- *>
Deus, indulgentissime Pater, qui tam uelociter tulenlur. — Amen.
in auxilium supplicantium uenis, ut adsistas ante- Saluator mundi qui in Trini[tatej.
quam depreceris : qui Tobiam sanctum itinera in- XXXIII. — / BENEDICTTO OBLATE2, QVAM ГоЬ 7*
certa subeuntem angelo duce saluasti; presta his
IN SACRARIO BKNEDICVNT, PENITENTIBVS
¿s famulis luis talem uiam, ne periculis fluminum, aut
DANDE. «
periculis latronum, aut periculis ferarum forte sub-
iaceant; et cum securi atque saluati ad loca sibi Domine Deus miserator et misericors, qui uariis
desiderata peruenerint, ymolent tibi hostiam lau- languoribus mullimodam per Ihesum Christum sa-
dis, future semper gratie debitores. — Pater. a .1/ {fol. 17) ordo super " Cod honeratam ,5 Cod
ospitii ,6 Cod confessus es " Cod oblate que SJ M
30 Bénédictin -. data Cod danda 2T Cod langoribus multimoda.
Exaudí, Domine, preces nostras, et proticiscentis lier, pour un seul voyageur, tandis que la précédente
3 Cod cabeas 4 Cod propter preteritis peceatis 6 M est pour plusieurs.
set stude 9 M et operum " Cod temedipsum M ta- LA partir de cette prière, particulièrement dans le
metipsum 20 Cod deuictores " Cod proficiscenti. chapitre intitulé : Ordo ad reconciliandum penitentem ,
il ne s"agit plus de la pénitence volontaire ou de dévo
trouvent pas dans le Rituel B; ils se lisent seulement tion, telle qu'on l'a vue un peu plus haut, mais de la
dans le manuscrit de Madrid. — Dans le Rituel B, le pénitence imposée pour des fautes très graves. C'est la •
texte de cette с castigatio • est placé par erreur à la pénitence ordinaire, dont les textes liturgiques anciens
suite de la prière Suj)er cum qui in itinere progredi- nous parlent si souvent. — Le disciple de saint Césaire
tur. Mais une note marginale du copiste a soin d"en d'Arles qui a écrit la vie de cet évèque (f vers SO),
avertir le futur amanuensis, qui pourrait copier à son fait allusion à une cérémonie analogue à celle que nous
tour ce recueil liturgique : Scribe priut : Нес secundum a conservée dans ce chapitre le texte de nos Rituels
petitionem tuam, et penje ante te ad scribendum. wisigothiques. « Quotiescumque paenitentiam dédit,
1. La liturgie wisigothique possède une série de saepe die dominico ad eum turba uaria confluebat »
prières d"une très grande richesse pour les fidèles qui (P. L., t. LY. col. 12:33). Voyez plus loin (folio 26s du
sont à la veille d'entreprendre un long voyage, ou qui manuscrit) une Missa de Penitentibus. L'Oratio dont il
ont déjà commencé sur terre ou sur mer un pénible et est ici question est vraisemblablement celle que l'évèque
dangereux itinéraire. Voy. plus loin (à la suite du faisait avant de congédier les Pénitents, à la fin de la
folio 260 du manuscrit B, les messes votives composées messe, et dont Sozomène parle déjà. Voy. Migne, Patrol.
dans ce but. Graeca. t. LXVII, col. 1460 et suiv.
2 On remarquera que cette formule est au singu- 2. Le texte de cette bénédiction nous apprend qu'il
'.).-) L1TVRGIA MOZARABICA VETVS. 96
lulis contulisti mcdicinam, ut originalis debili cul- penitentium [culpas] requirere studes et non per
pam, quam uniuersus error contraxerat hominis, sonas. Conuertere aliquantulum, el exorabilis esto
per lauacrum ablueret gratia Redemtoris : quique super hune famulum tuum Illum, ut ferientis sen-
eum etiam adhuc actuali eius ac proprio deinceps tentiam parcentis auerlat dementia, eiusque luc-
■'• miseratus peccato, quod post emundationem sa- tus mutetur in gaudium. Dele mortis causam, dum •'•
cri babtismatis deli'quit, ne contractum prepositum non contemnis fragilitatis offensam. — Amen.
tanto honore conditus homo usquequaque periret,
Alia pluralis.
salubre penitentie remedium pius miserator pre-
stitisti : pari nunc ilaque pietate dignatus pro an- Ignosce, Domine, lapsis, et confltentibus dimitte
10 nuis festiuitatis huius gaudiis, et sanctiftcatione peccata : quia qui in tuis castris militant de sua
humilium penitentium, bonitalis tue clementiam desertione suspirant. Tu es enim, Domine Deus l0
deprecamur, ut banc alimonie creaturam benedicere noster, uenie dator, indulgentie promissor, salutis
et sanctiücare digneris; ut his famulis tuis qui le arbiter, supplicum misericors et orantium exaudi-
gitima Eucharistie sacramenta ob iugum penitentie tor. Petimus ut ab his famulis tuis peccata delere
'■"' accipere ab altario minime possunt, saltim huius uel facinora abluere digneris. Exaudi gemitus la-
in tuo nomine benedicere digneris oblate portio- crimasque dolentium : ut ii qui preteriti tempo- 15
nem, ut te propitiante, ad eternam eis proflciat ad ris commissa déplorant, per indulgentiam tuam
salulem. — Amen. inferni carceris futuram penam non sentiant. —
Amen.
XXXIIII. — ORATIO SVPER PENITENTEM
so IN DOM1NICIS DIEBVS1. XXXV. — ORDO AD RECONCIL1ANDVM
PENITENTEM1. *>
Miserere, Domine, misero, miserere subiecto;
quia 2 de bonorum operum paupertate oppres- Dum uenerit is qui a penitentia solueiidus est,
sum, sola in consolatione tua conüsum; quia Deus siue uir seu mulier, in loco conpetenti conslitutus,
es, qui opera tua perire non cupis; qui contílenti- instigatur a sacerdote, ut susceplum donum peniten
ís bus liber ignoscis, qui temtari ultra tolerantiam tie sic semper in sua retineat mente, ne ultra iam
non permittis; qui misericordiam in ira non au- Uli liccat secutaría desideria repetere, et arla ista ¿'¡
t'ers. Qui cum lenitate corripis peccatores, sic cor-
1 culpas in M :l Cod sententia 5 Cod causa 6 Cod
foi. 7,-¡ rige ut prospiciant. / Interitum non requires, qui
offensa, Amen от. * M confltentibus te 15 Cod hii
l~ Cod futura репа и Cod his... solbendus ,v Л/mentem.
4 Cod aduc "Corf deliquid, пес " Cod salubrem
9 Cod pro annua festiuitate huius gaudia. In Cod etiam
inuenies : pro requiem, pro peccata, pro animas, etc. l.On trouvera plus loin les rites de la réconciliation
11 Cod Eucaristie "JfOrdo super S5 Forsilan legeti- solennelle des pénitents, tels qu'ils se pratiquaient en
dum : libenter î6 Cod non auferes. Espagne pendant la soirée du vendredi saint. Dans les
formules et cérémonies qui suivent, il s'agit de la récon
s'agit dans ce rite des eulogies, ou pain bénit, que l'on ciliation publique d'un pénitent, accomplie à une date
distribuait les jours de fêtes aux pénitents, auxquels quelconque, aussitôt après que la pénitence imposée au
était interdite la sainte communion. Je n'ai pas trouvé coupable était terminée. Quoique ces formules soient très
ailleurs la moindre trace de celte cérémonie. Un écrit particulières et propres à notre liturgie wisigothique, on
de saint Augustin ferait allusion à la distribution d'eu- y voit les quatre rites principaux de la réconciliation : la
logies aux catéchumènes. Du moins est-ce ainsi que prière, la bénédiction (c.-à-d. l'absolution ou imposition
plusieurs auteurs entendent la phrase suivante : • Quod des mains , l'admission dans l'assemblée des fidèles, la
accipiunt [catechumeni], quamuis non sit corpus Christi, réception de l'Eucharistie. Pour la Pénitence dans l'an
sanctum est tarnen, et sanctius quam cibis quibus ali- tiquité chrétienne et le rite de la réconciliation, on peut
mur. quoniam sacramentum est » {De peccatorum men consulter Bingham, Antiquitales ecclesiasticae, 1. XVIII
ti* et remissione, P. L., t. XLIV, col. 176). Il est plus et XIX, et Murin, /Je Paenitentia, 1. VIII. Voy. aussi l'ex
naturel d'y voir, avec les meilleurs commentateurs, cellent article du Dictionary of christian Antiquities, au
une allusion au sel que l'on donnait aux catéchu mot Penitence.
mènes. En Espagne, comme ailleurs, la réconciliation des
1. Voy. plus haut, col. 94, note 1. pénitents était presque toujours réservée à l'évoque.
2. Il faut sous-entendre ici quelque chose, comme : (Voy. le canon vu du concile de Seville de 619.) Elle
с coram te uides miserum ». La phrase, quoique incom avait lieu à la messe. Lire plus loin (fol. 262-268 du
plète, a du reste un sens très clair. manuscrit) VOrdo de Missaunius Penitentis.
'.»7 LIBER ORDINVM. St8

itinera conseruare : ut post uite huius exitum ad eo nostras propitius adtendas lacrimas, tuoque re-
eternam nitum mcreatur peruenire. conciliatus altario de reparatione eius mater sancta
Deinde, fixis genibus unte aliare, in du lus ueslibus letetur Kcclesia.
mundis religiosis, iacel in oratione, et dicilur hoc Posi islam orationem, dicilur hec antiphona] :
r, responsurium ' : Ant. : Cor mundum / crea in nie Deus..., et de r«i "7
Lavdes : Deus, cuius ire nemo resislere potest, ipso uersu totum psalmum usque in /inem. u
aufer a me uirgam tuam, nee pauor tuus mo ter- El post dicilur hec oratio :
reat; Domine, noli me condemnare. Numquid tibi
Oratio.
bonum uidetur, si calumnieris et opprimas me,
)0 ut queras iniquitatem meam, el peccalum meum Placabilem semper ас mitem démentie tue in-
scruteris. Memento quia manus lue fecerunt me : dulgenlissimam bonitatem supplices exoramus, Do- ю
roi. те / te deprecor, miserere mei. — Vers. : Numquid mine sánete, Pater eterne, omnipotens Deus, qui es
oculi carnei sunt tibi, aut sicut homo uidet et tu ad misericordiam pronus, ad indulgentiam quoque
uides. ЛЧ [queras . concitus : qui uix punis et frequenter ignoscis; qui
is Deinde dicilur : Oremus [Dei omnipotentis cle- neminem perire cupis, insuper et perditos queris;
menliam] ut huic fámulo suo gratiam misericor- qui post gratiam nobis concessam babtismi, aliam r.
die [sue pro])itius tribuere dignetur]. quoque prouidere dignatus es lapsis, ut dominatum
semper excluderes mortis : atque, ut propitius circa
Oratio. nos inméritos permaneres, propitiatorem penes te
Deus, inestimabilis Maiestas, infinita miseralio : Christum dignatus es prouidere, quem possis no-
in quem iuslum iudicem agnoscimus etmisericordem stris pro delictis libenter audire. Per quem te, Do- *o
Dominum conülemur; uiuilicator mortuorum, sa- mine, deprecamur. ut respicias famuli tui Illius ui-
nator egrotanlium, lapsorum pius medicus, uenia scera fatígala : et indulgentie saturitale confirma.
delinquentium : quern parciturum te peccatoribus Da requiem post laborem et stolain primam post
et ad te conuertentibus a principio per sacra testaris perdilatam uestem, ut a te indumentum accipiat
u eloquia. Sic enim, Domine, Dauid famuhnn tuum nuptiale. Reforma quod lapsum fuerat in ruinam, ï,
in turpis admissis flagitiis deprecantem, dum hu- et templi tui fundamenta restaura, ut ad proprium
mili uoee peccare se diceret, de morte eum ad habitaculum Spiritus Sanclus redeat et sedis sue
uilam reuoeare dignatus es : qui Niniuitis nuntiato pristinam domum : ut, expialis parietibus, tam no-
excidio delicti perprophetam, quum dignam eorum uus habitator mundet, habitet et defendat, ut omnis
:w penitentiam aspiceres, pepercisti ; et cum non solum de illo gratuletur Ecclesia. зв
sua, sed et paruulorum ieiunia detulissent, de exi- Concedeque ei, Domine Deus noster, ab hodierno
tiabili interitu ad misericordie ianuam peruenire die sánelo tuo altario adherere, ut liceat [ei] dein-
fecisti. Sic nunc famulum tuum, peccata sua et cri ceps saerificia laudum per manus sacerdotum tuo-
mina conlitentem, ad aulam indulgentie tue pro- rum sincera mente offerre, et ad cibum mense tue
s.% pitius admitte : et qui non letaris in perditione celestis accederé; nec sinas eum ullerius a tua ue- ,«
uiuorum, nec quemquam a te perire pateris, hune rilate ac monitis mandatorum oberrare : ut con-
quoque famulum tuum lamenlantem benignus sus- sequutus pacem, immortalitatis gratiam mereatur
cipias eunlem ad pietatem, qua misereris indignis : accipere.
bonitate qua curas inûrmos, miseratione qua con ítem alia Oratio.
to tortas inualidos, ei propitius miserere.
/ Letifica, Paler, bonitatis indicium, renoua sane- fol. та
Sit de eius conuersationegaudium angelorum, ut
tificationis annulum, ut ymaginis tue internera- *i
de eius salute confusus doleat inimicus. Atque pro
tum possit custodire signaculum. Spiritale donctur
1 M huius uite '• Cod in oi-ationem e Pro Laudes
leg. in M RS. i. e. responsorium ' Cod pabor '* M 5 M Ecclesia. Amen и M indulgentie tue " Cod per-
ut que ,s onines noces addilae in códice M legunlur ditatem M perditatam , uox rara pro perditam ,i .)/
u M Completuria pro Oratio '•' Cod inextimabilis nuptialem " Cotf nobus 31 Cod el M aderere : ci addidi
s* Cod Ninnebitis .)/ Niiieiiitis ,;> Cod exidio. ex Cod M 30 Coil et M ас mónita 3S M accipere. Amen
;" ¡-'orle legendum : Letifica. Pater bonitatis, judicium,
1 . Ce répons et le verset qui le suit sont notés en i/uaniuis in В et M leg. indicium. Cf. tarnen infra :
ne.umes dans les doux Rituels. indicium reconciliationis /A. Cw/renoba... anolum.
Ы11Ш1 OIIDINVM.
w LITVRGIA MOZARABICA YETVS. 100
tuo fámulo Uli gautliuni, ut cernât sánela Eccle- et ideo, reuerlentes ad altare tuum quiequid perdi-
sia ülium inuentum, quem nouerat perditum; et derunt, te propitiante, recognoscant.
quem lugebat mortuum, gaudeat suscitatum. Intro- Alia siiigularis.
duc eum, Domine, ad tuum conuiuium sanctum,
•¡ pro quo mactasti uitulum saginatum. Non remaneat Adiuuate me in orationibus uestris, fratres karis-
simi, pro fámulo suo Illo, quem hodierna die Do- s
ultra famelicus ab altaris sacris dapibus separatus ;
minus Ihesus Christus in gremio sánete Ecclesie
ut, quidelictorum inluuie sordidatus, panera, uinura
sue reconciliare dignatus est. Deleat ei pessimuin
calicemque preclarum non poterat accipere, ad in
morbum usque ad nouissimum quadrantem. Reno-
dicium reconciliationis absolutione mundatus acce-
uet eum sibi Dominus sine ulla macula in Ecclesia
io ilere mereatur arl celestis regni premium sempiter-
sua ciitholica, nee ultra in eum habeat diabolus ю
num : ut de mense lue saginatum se esse gratuletur
potestatem. Liceatilli ad altare Domini sanctum ac-
copia ciborum, qui se de siliquis gaudet euasisse
cessum habere, et partem corporis et calicis acci
porcorura. Hecte illorura nomini [adsociatum], ut
pere, sicut antea accipere consueuerat.
adobtiuo protegatur brachio luo excelso, Гас eum,
Per te piissime.
is Domine, in conuiuio íiliorum tuorum discumbere :
ul stola glorie tue indutus, mereatur laudis ymnum Benedictio. ix
tibi cum Sanctis omnibus decantare. Omnipotens Dominus üeus ueniam fámulo suo
Deinde [dicit] hone orationem cum benediclione : tribuat, et eulpam ei us per sacrum corpus eius
quod aeeepit parcendo dimittat. — Amen.
Oratio.
Peccata eius ab eo suspendat, et delicta eius
*• Ab occultis nosti'is munda nos, Domine, et ab cuneta omittat. — Amen. ю
alienis parce seruis tuis : ut digne tibi dicere merea- Criminum eius maculas ablual, et indulgentiam
mur orationem, quam Dominus noster Ihesus Chri ei sua miseratione concédât. — Amen.
stus Filius tuus, absolutionem [ad] criminum et
mmissionem omnium peccatorum, ad reconcilian- XXXVI. — ORATIO SVPER EVM QVI AD
*'• das animas superbientium, et purifleationem om COMMVNIONEM REVERT1TVR '.
nium delictorum, ad suspendenda flagella iusloriim
Omnipotentem Deum bonum et pium supplices ¿-¡
iudiciorum, ad consolationem peregrinationis no-
exoremus, ut huic fámulo suo Uli, quem hodie ad
stre, sacro ore constituit clamare et dicere : Pater.
conmunionem corporis et sanguinis Domini nostri
Benedictio. Ihesu Christi reuocamus, omnia illius peccata de
3o Propitietur Dominus eunetis... Supra quere haue lere dignetur, et diuino eum in libro rescribere.
benedielionem ' . Absoluatur ab omni peccato inmundo, ut gaudeat зо
Deinde communient cum, et dicit has tres ora- de illo Pater in celo. — Amen.
rol, v.i tiones. J Seu, quando reconciliandut penitens uetierit
/ XXXV II. — ORATIO AI) RECONCILIANDVM EVM f„i. so
in ecclesia communicare per tempera, has orationes
QVI IN HlillliSI ARRIANA BABTIZATVS FVE-
Xi dicit :
RIT2.
Oratio. In primis interrogal eum nomen suum, et dicit ei : з»
Ignosce, Domine, lapsis et confiténtibus tibi di- ■Inter. : Abrenuntias heresim Arrianorum, in qua
milte peccata, qui in tuis sacris altaribus militant, te hue usque fuisse penitet?
et de sua desertione suspirant. In tantum enim se
to périsse non credunt, qui in te penitendo coulidunl : 3 M Alia sinpularis oratio v Cod adiubate * Cod
renobet ,3 Cod consueberat '• .1/ per te piissime
1 Cod coiibibium " Cud inlubic l2 Cod ciuorum... Pater "' Cod Domine " M Amen. Per suam magnam
seliquis 13 adsociatum ipse conieci ■* Cod adobtibo " Cod comunionem *" M in libro uite scribere M Cod
protegatur bracio ,5 Cod conbibio n .1/ decantare. absolbatur.
Amen le dicit in .)/ legitnr "Pro Oratio .1/ haltet
Completarla гг M quam nos : ad ipse aitdidi '■' Cod 1. Cette courte prière, qui forme un chapitre spécial
superuientium 3S Coil comniiicat eum et dicit has dans notre Rituel, est évidemment une simple for
111' » orationes 33 Cod reconciliaiidi penitens. mule supplémentaire au rite de la réconciliation des
pénitents donné ci-dessus.
1. Noy. plus haut, col. Ol. 2. Malgré quelques divergences dans les églises
loi LIBER ORDINVM. 10-2

fíesp. : Abrenuntio. Itesp. : Credo.


[Inter. \ : Abrenuntias iis qui Filium üei dicunl Et ego te chrismo in nomine Patris. et Filii. et
minorem esse Patri? Spiritus Sancti, in remissione omnium peccatorum,
[fíesp.] : Abrenuntio. ut habeas uitam eternam. — Amen.
s [Inter.] : Abrenuntias iis qui Spiritum Sanctum Post hec inponit ei manum\ et dicit orationem .%
Deum esse non credunt, uel minorem Palri aut ronfirmationis :
Filio dicunt? Oratio.
\liesp.\ : Abrenuntio.
Deus, qui in fide tua cor unum et anima una om-
llerum interrogat cum nomen suum, et dicil ex :
nes in te credentes habere uoluisti, et nullis dissen-
m [ínter.]. : lile, credis in Deum Palrem omnipoten
sionibus uulneratis uel fornicarentur in Christo, uel ю
tem?
adulteraren! in schismate. uel in sectis adsisterent
Itesp. : Credo.
parricide, diuidentes Filium a Pâtre, aut incarna-
ínter. : Credis in Ihesum Christum Filium eius?
tionem negantes in Filium, uel Spiritum Sanctum
fíesp. : Credo.
separantes : sed indiuisam parilemque diuinitatem
i.-¡ ínter. : Credis et in Spiritum Sanctum, Deum-
in Trinitate uenerantcs, unum Deum factorem om- i.-;
. indiuidue Trinitatis unius essentie, uirtutis atque
nium uisibilium et inuisibilium confitentes [in) re-
potentie? missionem omnium peccatorum, carnis etiam cre-
* Cod his qui a Cod his qui. derent resurrectionem : réspice, quesumus, super
hunc famulum tuum, quem tibi simpliciter offeren-
d'Afrique, de Syrie et d'Asie Mineure , divergences qui
amenèrent une très vive controverse entre le pape saint tes hostiam uiuam qui iam ad te conuersus est im- л»
Etienne et saint Cyprien, l'usage général de l'Église ca molamus, qui diu oberrans a ueritate tandem ouili- ^
tholique était de ne pas renouveler le baptême conféré bus luis intulit pedem. Per te siquidem inlraturus ad
par des hérétiques. On se contentait de la réconciliation te, communionemque b'cclesie tue, ex hoc in eaper-
par la profession de foi et l'imposition des mains. C'est mansurus, meruit, / festinans ad matrem suam Ec- foi. ki
la cérémonie que nous donne notre Rituel, dans lequel
est mentionnée aussi l'onction du saint chrême. clesiam, in qua hereses nulla, peruersilas nulla, di- 2->
Dans les Gaules, il est question de l'onction pour la uisio nulla, nullaque manet inpietas; sed pax uera
réconciliation des Ariens. Grégoire de Tours écrit [Hist. atque perpetua, quamdiuina gratia instituit et apo-
Franc. ,1. II, 31) au sujet deLanthechUde,sœurdeClovis: stolorum doctrina firmauit et sánela fides obtinuit.
» Conuersa est enim et alia sóror eius, Lanthechildis Da ergo ei, Domine, spiritum sapientie et intel
nomine, quae in haeresim Arianorum dilapsa fuerat :
quae confessa aequulem Filium Patri et Spiritum Sanc- lects, spiritum consilii et fortitudinis, spirilum so
I иш chrismata esl ». Voy. aussi [ibid., 1. II, 34; 1. IV. scientie et pietalis, el confirma in cum spiritum
27 et 28; la conversion do Brunechilde et de Galsuinthe, diuini timoris : ut, coniunctus fideli populo tuo et
fille du roi arien Athanagilde. Gennade. de son côté, dit
que l'on imposait les mains aux hérétiques : on y ajou % Cod crismo 5 Cod (licet " Cod scismate u in
tait l'onction pour les enfants et les infirmes (infantibus ipse addidi '" Cod uibam sl Cod ouibus tuis.
uel imbeciUibus) baptisés dans l'hérésie. (P. L., t. LVI11,
col. 993.) Dans une lettre aux évéques d'Espagne, infideles sectam abominabilem respuant et cum fideli-
saint Grégoire le Grand dit aussi : • Quilibet apud hae bus Trinitatis essentiam corde integro latea ntur et cre-
resim in Trinitatis nomine baptizantur, cum ad sanctam dant, et cum iustis generationibus deputentur, et cum
Ecclesiam redeunt, aut unctione clirismatis, aut impo- Sanctis tuis beatitudinis gloria potiantur ». Cf. P. L.,
sitione manus, aut sola professione fidei ad sinum matris t. LXXXVI, col. 275.
Ecclesiae reuocantur. Vnde Arianos per impositionem 1. L'imposition des mains était par excellence le
manus Occidens, per unctionem чего sancti clirismatis signe de l'admission de l'hérétique repentant au sein
ad ingressum satictae Ecclesiae catholicae Oriens refor de l'Église catholique. Voy. aussi un peu plus loin, co
mat » (Epist. LXVII, ad Quiricum, P. L.. t. LXXVII, lonne 103.) C'est ce que saint Augustin explique en ces
col. 1204-1205). — Le Bréviaire mozarabe ¡éd. de 1502, ternies : с Manus impositio si non adhiberetur ab hae-
fol. Sli) nous a conservé une prière pour la conversion resi uenienti. tanquam extra omnem culpam esse iudi-
des Ariens : • Pro Arrianis. Nomen tuuin, Domine, caretur : propter charitatis autem copulationem, quod
credere semper et inuoeare nos facito, nee cum corde est maximum donum Spiritus Sancti. sine quo non ualent
insipientium sentiamus, qui infideli uoee adclamant : ad salutem quaecumque alia sancta in homine fuerint,
Non est Deus. Corruptionem mentis corum ad ueritatem manus haereticis correctis imponitur » De baptitmo
conuerte fidelium : ut fidèles eorum prauitas non sub- contra Donatistas, lib. V, cap. 23; P. L., t. XLIII, col.
uertat, et fidèles illos doctrina pictatis aequirant : ut 193;cf.col. 149. Voy. également P.A., t. XIII. col. 11:«.
103 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 104

electis luis adgregalus, tue obcdiat uoluntati, ne- nitentium deles, et preteritorum criminum noxas
moque eum de manu tua rapiat, sed in uera fide uenia remissionis euacuas, réspice propilius super
atque catholica, ad quam te inspirante accessit, in hune famulum tuum, remissionem omnium pec-
ea te custodíente per omnia perseueret : ut et in hoc catorum tota cordis contritione poscenlem. Renoua
seculo a malis tua protectione custodiatur, et in in eum, pissime Pater, quidquid terrena fragilitate .%
futuro tua dextera coronetur. — Amen. corruptum, quidquid diabólica fraude uiolatum est,
et in unitatem corporis Ecclesie lue membrum
XXXVIII. — ITEM MANVS INPOSITIO SVPEH perfecta remissione restitue. Miserere gemituum,
EVM QVI DE FIDE CATHOLICA IN HERESIM miserere lacrimarum, et non habentem fiduciam
BABTIZATVS EST '. nisi in misericordia tua, tu eum ad sacramentum io
reconciliations admitte : ut qui hereticorum dam-
10 Deus misericors, Deus clemens, qui secundum
nationem ita per condilionem capliuitalis expauit,
multitudinem miserationum tuarum peccata pe-
/ ut iterari in se lauacrum regenerations admit- m. s»
' Cod uolumtati ~ Cod imposio Cod heresem. teret, in reparationem salutis conuersus tuam mi-
■sericordiam consequatur; quia nullius anime hoc к,
1. Cette formule de réconciliation date au moins du in corpore constitute apud te tarda curalio est. Fi-
sixième siècle. On sait que les Wisigoths Ariens avaient
apporté d'Orient la pratique de conférer le baptême à delis enim es in uerbis luis, qui conuersum pec-
tous ceux qui se joignaient à leur secte ; ils rappliquèrent calorem non longa temporum spatia differendo,
même à ceux qui avaient été baptisés dans l'Église ca sed mos [ut] ingemuisset, promisisti esse saluan-
tholique. En Espagne, ils y renoncèrent seulement en dum. *>
580, à la suite du mariage d'Herménégilde avec In-
I gonde. fille du roi d'Austrasie. On connaît les scènes
XXXVI1II. RECONCILIATIO DON'ATISTE
violentes qui suivirent l'arrivée de la jeune princesse
catholique à la cour arienne de Tolède, et les indignes Deus, qui Ecclesiam tuam catholicam, non par-
traitements dont elle fut victime. Toute ensanglantée
encore des coups infligés par la reine Gosuinde. elle fut libus diuisam, sed in loto orbe diff'usam, sicut pro-
jetée dans la piscine des Ariens pour y recevoir de force 1 Cod uenie * Cod renoba 9 Cod fiducia n Cod la-
un nouveau baptême. Voy. Grégoire de Tours, Historia bacrum... amitteret pro ammitteret seu admitteret
Francorum,\. V,39; n°38del'éd. d'Arndt, dans les Mo- "ubi ipse addidi.
num. Gevmaniae hist:, 1885, p. 220-230.) Pour éviter le
retour de pareils scandales, Léovigilde, qui les avait qui de ariana ad catholicam redeunt unitatem ». (Voy.
tout au moins tolérés, prit un moyen dont il pouvait at Wilson, The Gelasian Sacramentary, pp. 130-132, et
tendre, en outre, des conséquences d'une portée beau P. L., t. LXXIV, col. 1137; cf. Delisle, Mémoire sur
coup plus considérable. A la date indiquée, un concile d'anciens Sacramentaires, 1886. p. 94.: Elle est suivie
d'évêques ariens se réunit à Tolède par son ordre et dé de trois autres, dont les deux dernières ont également
cida, dans le but d'attirer les catholiques (les Romains, trait à l'hérésie arienne. Ces formules ont le titre gé
disait-on dès lors à leur communion , de ne pas rebap néral de « Reconciliado rebaptizati ab hereticis ». —
tiser ceux d'entre eux qui embrasseraient l'Arianisme. On peut voir également dans le Sacramentaire Géla
Le procédé était habile et. au témoignage d'un contem sien ¿Wilson, p. 131) une formule intitulée : « Pro eis
porain, l'artifice n'eut que trop de succès. Voici sur qui de diuersis heresibus redeunt ». — Les Donatistes,
cette affaire les paroles de saint Jean de Biclar, une des dont il est question un peu plus loin, renouvelaient eux
victimes de la persécution arienne. Elles méritent d'être aussi le baptême des catholiques qui abandonnaient
citées : « Leovigildus rex in urbemToletanam synodum l'Église pour embrasser leur schisme. Voy. Optât de
Episcoporum secte ariane congregat et antiquam herc- Milève, 1. V, éd. Ziwsa, 1893, pp. 118 et suivantes, et
sim novello errore emendat. dicens : De Romana reli- saint Augustin, De bnpiismo contra Dona lisias, passim.
gione ad nostram catholicam fidem uenientes non deberé Ajoutons que la première partie de la formule de no
baptizari, sed tantummodo per manus impositionem et tre Rituel (jusqu'aux mots : /'/ qui hereticorum damna-
communionis perceptionem abluí, et gloriam Patri per tionem) se retrouve, avec diverses variantes, dans les
Filium in Spiritu Sancto dari. Per banc ergo seduc- Sacramentaires gélasien et grégorien, sous la rubrique :
tionem plurimi nostrorum cupiditate potius quam im- « Reconciliado paenitentis ad mortem ». Voy. Mvratori.
pulsione in arianum dogma déclinant • :Chronicon Liturtjia liomana (teins, t. I, p. 552 et t. II, p. 213.
loannis Biclaremis, ad an. Г>80, dans Fuirez, España 1. Le texte de cette réconciliation d'un Donatiste se
sagrada, t. VI, p. 380 . trouve admirablement commenté d'avance par Optât
Le Sacramentaire gélasien renferme une formule ana de Milève, au livre II de son histoire de ce schisme, qui
logue à celle de notre Rituel, mais d'une rédaction troubla si profondément l'Église d'Afrique au quatrième
différente. Elle est intitulée : « Benedictio super eos, etau cinquième siècle. (Voy. pp. 32 et suiv. de l'édition
105 LIBEH ORDIXVM. i о«

phetarum ualiciniis predixisti, ita et «acramentis ditione commonilus meruit a te sub arborem ui-
celestibus implesti; ut, qui uenisli non mundum deri, unde ad primum tue diuinitatis indicium fide-
perderé sed sainare, non partem mundi, sed totum lis enituit, et quem ei in lege superficies littere
mundum, sanguine fuso, te redemisse monstraris : gentis absconderat, unius signi manifestatio patc-
• s idcirco schismaticorum conuenticula, que se de Ec- fecit : quem Dei Palris Filium Nicodemus confitendo,
clesie tue choro inpiissimo preciderunt, abhorres, per latebras noctis pacem desiderabat agnoscere,
et quasi membra morlua nisi ad te redeant despicis. cum metuens populum Sinagoge conspecto legis
Clementiam ergo tuam supplices in Ecclesiam tuam lumine titubans doctor erraret, formidolose di-
deprecamur, omnipotens Deus, ut hec ouicula, 4ua lectionis oirendiculo cespitans1 de gratia secunde
)o uirtute abstracta a luporum rabie, fugiens, introy- originis desperaba! , et ignorans uitam cum uile io
tum luum reseratum inueniat; ut bonus Pastor ue- loquebatur auetore; sed bablismi prescrutando mi-
niendi ad te per te aditum pandas : ut coniuncta sterium catechizatus, meruit te docente tenebras
gregi tuo, non Donatisle uel cuiuslibct, sed tui sil iníidelitatis abicere. Vnde, gloria Trinilatis Sa-
nominis Christiana. Gatholica pascua in te inueniat; baoth, fortissime Emmanuel, te inuocamus, ut fa-
r; sub manu tua ingrediens et regrediens abundan- mulum tuum diuulsum amplexibus Synagoge et is
tiam habeat, et uitam eternam accipiat nemoque pio euangelico gladio separatum, castis uberibus
earn ulterius de inuicla manu tua rescutiat '. matris Ecclesie adinoueas : ut quem ignorabat in
lege, fide eruditus agnoscat. Discussoque uelamine
XL. — ORATIO SVPER CONVERTENTE et incredulitntis nube submota, dum te Dei Patris
IVDEO2. lumen et sapientiam confitetur, uere Deum Patrem *i
in te, quem nesciebat, intellegat.
ii) Christe Deus, qui in te credentibus presto es,
,Tu, perfice in eum initiate fidei sacramentum, et
qui crassa septus calígine, et ut queraris inuitas;
prolerui generis prolem spirituali promotione exal-
fol. 8.4 is quem Natanahel, salutífera Maiestatis tue / pro-
laturus humilia. Pande sui cordis areanis misteria
* Cod scismatieoruin e Cod coro... ahorres 9 tua ueterisTestamenti, ut beatissimus uates le canuisse ¿-;
ipse addidi "' Cod a luporum rabiem l; Cod habun-
dantiam " Cod qui grassa 22 Cod his quem. " Cod eonspectu 8 Cod formido se dilectionis, quod
in hac sententia significalionem habere non potest.
Ziwsa.) Il ne parait pas toutefois que les Donatistes lä Cod catazizatus 1:l Cod glorie 1T Cod admobeas.
aient eu de nombreux partisans en Espagne, quoique
l'instigatrice du schisme fut une grande dame espagnole, de formulaire particulier pour l'abjuration d'un juif
établie à Carthage. On connaît le portrait si vivant qu'a converti à la foi chrétienne. L'Eglise grecque, au con
laissé de cette fausse dévote saint Optât de Milève {Ibid.. traire, nous en fournit plusieurs, qui ne paraissent pas,
p. 18). — M. Menéndez y Pelayo ne mentionne aucun il est vrai, remonter à une haute antiquité. Voy. Guar,
disciple de Donat en Espagne dans les quelques notes Rituale Graecorum, p. 344-45. et surtout Gali.and, Bi-
de sa si remarquable Historia de los Heterodoxos Espa- bliotheca uelerum Putrum, t. Il, p. 328-331. — Il est
noies, où il parle des Donatistes ;t. I, p. 78). Dans une souvent question des Juifs convertis dans les canons
lettre de Constantin à Aelafius (probablement son vi des conciles de Tolède, surtout dans celui de l'an fi33
caire d'Afrique), l'empereur ordonne que les évoques (can. Li.xLXiv). Ce dernier concile défend expressément
africains catholiques et donatistes. convoqués au concile (can. LVii) de les forcer à embrasser le christianisme .
d'Arles, se rendent dans cette ville en passant par l'Es comme l'avait fait peu auparavant, par un zèle mal
pagne (Optât de Milève, pp. 204-206). Osius, le célèbre éclairé (non secundum scientiam. dit saint Isidore, P. L.,
évêque de Cordoue et conseiller de Constantin, joua un t. LXXX1I1, col. 1073 , le vaillant et pieux roi Sisebutus.
rôle important dans l'affaire du schisme. II se montra Ces conversions tournaient presque toujours au détri
très décidé contre les partisans de Donat, qui se ven ment de la religion, et l'Eglise avait assez à faire par
gèrent en le calomniant. (Voy. Ensebe, Historia Ecclr- ailleurs pour maintenir dans la bonne voie ceux qui
siaslica, 1. X, с. G, dans la Patrología graeca, t. XX. venaient librement à elle. Le canon xxxiv du concile
col. 891, et saint Augustin, Contra Parmenianum, 1. I, d'Agde (500; leur impose un long catéchuménat de
с 4, P. L., t. XLIII. col. 38.) huit mois et se défie d'une conversion hâtive, qui
1. Peut-être faut-il voir ici le premier exemple de finissait trop souvent par l'apostasie.
l'emploi du verbe rescutere, qui d'après le Glossaire de 1. Le mot de cespitare, qui n'a rien de classique, se
Ducange ne se rencontre qu'à une date plus récente. rencontre dans plusieurs anciens glossaires avec le sens
C'est un synonyme de recuperare, eripere. A rappro de « trébucher, broncher sur le gazon », qu'il a dans
cher de l'expression classique recutere. ce passage de notre rituel. Voy. Dvcange, Glossarium,
2. En Occident, on ne trouve pas, à ma connaissance, à ce mot.
107 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 108

Euangelio inluminalus inuenial : ac dum ciuitatem ttniuersi ubi frater egrotus iacuerit, et si tempus
suain rugitu cordis inlacrimal, regredi ad lenebras fuerit communient eum sacerdos, et danl ei omnes os-
parentales mérite lucis amore despiciat; tetrum culum paris. Sicque, expíela ualefactione * supreme
fetorem horreatSinagoge, quern ydolorum spurcitiis salulalionis , incipiunt congruos recitare psalmos :
в inquinatalupanari prostítutione collegit. Fiat Christi id est tertium psalmum :
roi. в* bonus odor et uitreo latice / benedicti liquoris albus,
quum per sacri fontis profundum exoriatur, eter- P[salmusJ Ш. —
Domine quid multiplijcati;.
nam secunde uite beatitudinem perfruatur. Cir- IUI. —
Quum inuoearem te.
cumcisionem carnis, quam in lege initiatus accepit, — Villi. —
Confitebor tibi Domine.
10 factus impresso crucis tue signáculo christianus, ad XII. —
Vsquequo, Domine, obliuii-
spiritualem referat actionem atque interiorem in sceris .
se hominem legitima circumcisione castiiicet : ut — XVII. — Diligam te Domine.
gratia babtismatis innouatus, Spiritum Sanctum, — XXII. — Dominus regit me.
qui ex te et ex Deo Pâtre descendit, per hoc Signum — XX1III. — Ad te, Domine, leuaui ani-
ir; passionis sanctiücatus accipiat. — Amen. mam.

1 M huniuersi л Cod suppreme 5 Cod tertio psalmo


XLI. — ORDO IN F1NEM HOMINIS DIEI1. v-lt Cod xi xvi xxi in M recle xii xvn et xxn " Cod
levabi.
Quum uenerit aliquis ex fralribus ad extremum
uite Indus, slatim dato signo concurrunl fratres ribus animas uestras et ossa uestra liberabit. — Per
Domifnum].
4 Cod orreat Sinagoge que ■' Cod lupariari e Cod t Deus, apud quem mortuorum spiritus uiuunt et in
licoris aluus ,:l Cod innobatus 1c Cf. titidnm eodicis quo electorum anime, seposito carnis honere, plena
A : Ordo ad conmendandum corpus defuncti. Infra do- felicitate letantur, presta supplicantibus nobis, ut anime
mum. " .)/ (/'id. 23) Dum uenerit. famulorum tuorum Illorum, que temporalem caruerunt
per corpus uisionis huius luminis, eterne illius solatio
1. On devrait intituler le long cérémonial qui va potiantur. Non eas tormentum mortis adtingat, non
suivre : Ordo funclionis et se/ml turo e. Le titre de nos dolor horrende uisionis aftteiat, non penalistimor excru-
Rituels wisigothiques est assez extraordinaire. A rap ciat, non reorum próxima cutem (catena?) constringat.
procher l'expression in fhiem hominis diei avec ces Sed concessa sibi a te delietorum ueniam, obtate quie-
mots qui se lisent plus loin ¡fol. 104 du manuscrit) tis consequantur gaudia repromissa. P.
dans le rite des funérailles d'un évéque : « Üb recorda « Bénédictin : Cunctarum Redemptor animarum Do-
tions» diei patris nostri Illius episcopi ». minus Ihesus Christus benedicat uos et donet uobis re-
Le Missel et le Bréviaire mozarabes, qui renferment missionem peccatorum. De inferni claustro animas fa
plusieurs messes et des prières pour les défunts, ne mulorum suorum eruat et in celestia régna habitare
nous disent rien des cérémonies de la mort et des funé permittat. Omnia eis prospera omniaque leta concédât
railles. C'est ailleurs, du reste, qu'il était naturel de les et a nobis mala cuneta repellat. »
chercher. Nous les trouvons heureusement très com On trouvera plus loin (fol. '297-300 du manuscrit; la
plètes dans nos trois Rituels wisigothiques, avec toutes Missa in finem hominis diei, c'est-à-dire la messe pro
leurs magnifiques formules et leurs curieuses rubriques. prement dite des funérailles.
— Je donne d'abord le texte des manuscrits li et M 1. L'expression uulefnctio (adieu, salut; est incon
(dans M aux folios' 23-35), qui ne diffèrent entre eux nue dans le latin classique. On la retrouve, au sixième
que par quelques variantes. Le texte du manuscrit A, siècle, dans une lettre d'Italius, évéque de Barcelone,
qui s'éloigne beaucoup des précédents et est trop étendu à Julien de Tolède. (Voy. P. /.., t. XCVI, col. 815.)
pour être donné en note, sera publié à la suite des — 11 est intéressant de rencontrer en Espagne cette
deux premiers. ualefarlio supreme salulalionis gravée sur une tombe
In manuscrit liturgique de la cathédrale de Tolède chrétienne du cinquième siècle, découverte à Emporia
(35. 7), qui parait être du neuvième siècle, nous fournit Ampurias) :
le passage suivant relatif aux funérailles (fol. 44). Le
répons du commencement est accompagné de la nota IN XPI NOMINE
tion musicale. Je donne ici ce texte inédit : MAXIME
AVE VALE
« Ordo ad comendandvm corpora defvnctorvm.
Hvdner, /. 11. C, Supplem. (1900;, n» 414; cf. Ca-
« R[esj>onsu]s : Orietur in tenebris lumen nobis et té brol-Leclkkcq : Monumenta Litúrgica, t. I (n° 2872 :
nèbre uestre erunt sicut meridies. et requiem nobis Ave dvlcis anima bene valeas cvm tvis in pace. Ins
dabit Dominus semper. — Versus : Et ¡mplebit splendo- cription chrétienne de Rome, datée de 282.
lo.i LIBER ORDINVM. 110

¡Psalmus XXVI. — Dominus inluminatio. Lavdes : Ecce ego1 uiam uniuerse carnis ingres-
XXVII. — A<1 le, Domine, clamaui. sus sum, ut dormiam cum palribus meis, et amplius
— XXVI1II. — Exaltabo te, Domine. iam non ero. Memento mei, Domine, de regno tuo.
XXX. — In te, Domine, speraui. — Versvs : Dies quibus peregrin»lus sum super ter
— XXXVHII. — Expectans expectaui. rain pauci et mali, et non peruenerunt usque ad s
XLI. — Sicut ceruus desiderat. dies patrum meorum. Memento. K[yrie eleison].
L1III. — Exaudi, Deus, orationem Oremus, ut animam famuli sui inter agmina bea-
meam et ne desrpexeris . torum propitius conlocare dignetur.
LV. — Miserere mei, Domine, quo- Oremus.
niam conculcauit].
Suscipe2, Domine, animam serui tui Illius e se- ю
LVI. — Miserere mei, Deus, mise-
culo reuertentem, et mitte angelos tuos sanctos in
[rere meij.
obuiam illius, et uias iustitie demonstra ei. Aperi
— LX. — Exaudi, Deus, depreca tio-
oi portas iustitie, et repelle ab eo principes tene-
nemj.
brarum. Agnosce, Domine, deposilum (idole, quod
LXX. — Deus, in te speraui.
tuum est. Suscipe, Domine, creaturam tuam, non ib
— LXXXIII. — Quam amabilia sunt.
ex dus alienis creatam, sed a te solo Deo uiuo ac
— LXXXV. — Inclina, Domine.
uero : quia non est alius Deus prêter te, et non
LXXXVII. — Domine Dens salutis.
est secundum opera tua. Letifica, Domine, animam
CI. —
- Domine, exaudi ora[tionem
serui lui illius migranlem с seculo. Clarifica eum,
meam] et cla[mor].
Domine, et ne memineris iniquitatum eius anti- 20
СИ. — — Benedic anima et omnia.
quarum, et ebrietatum quas suscitauit furor mali
CHI. — — Benedicanima, Domine Deus.
desiderii. Licet eniin peccauit, Patrem tarnen, et
CVII. — — Paratum cor ineum.
Filium, et Spirilum Sanctum non negauit, sed cre-
— CXIIII. — — Dilexi, quoniam exaud[iuitj.
didit, et zeluin Dei habuit, et te Deum in Trinitato
-ir. CXV. — — Credidi, propter quod lojcu-
esse omni corde et ore adorauit. ïs
tus sum].
Veste celesli indue eum, et laua eum sánelo
— CXVIIII. — Ad Dominum cum lobula
fonte uite eterne : ut inier gaudentes gaudeat; in
rer].
ter sapientes sapiat ; inter mártires coronatus
cxx. -— Leuaui oculos meos. sedeat, et inter patriarcas et prophetas proliciat; in
Ml CXXI. —— Letatus sum in his.
ter apostólos Christum sequi gaudeat, inter ar- м
— CXXXVII. —— Conütebor tibi, Domine, quo
cangelos claritatem Dei prouideat, et inter paradisi
niam ex[audisti|.
rútilos lapides gaudeat, et notitiam Dei / misterio- foi. ее
— CXXXVIII. — — Domine, probasti ine.
rum agnoscat, et inter Cherubin et Seraphin clari-
— CXXXVIHI. -— Eripe me, Domine, ab ho-
mine. 9 M Oratio CNPA (CompIeturia\ Cf. infra folium <)(>
Codicis " M oiiiitte pro et mitte u Cod fidelem
— CXLI. —— Voce mea ad Dominum cla 16 Cod uibo ,1 Cod quem suscitabit. Forte intelli//.
maui . eius... quem и A hie Herum addit : « Suscipe, Do
— CXLI I. —— Domine, exaudi oratio [nem]. mine, animam famuli tui » : cf. Muratori, t. /. col. 7 M.
!6 Cod celeste... laba *° M sequi studeat " Cod Ce ru -
— CXLIII. —— Benedictus Dominus Deus
bim.
111 meus.
— L. Miserere mei Deus secundum. 1. Ce répons et le verset qui suit sont notés. Dans
le manuscrit ß, le chant est en neumes d'origine es
pagnole. Dans le manuscrit I/, cette notation primitive
Quod si distulerit aliquantisper morí, recitentur a été grattée et remplacée au douzième siècle par la
psalmi per ordinem. notation française, dite d'Aquitaine.
fol. es Continuo uero cum egressa fuerii / anima e cor- 2. On retrouve cette longue formule dans le Sa-
cramentaire gélasien, avec de nombreuses variantes,
'••'> pore, militante presbítero, dicitur hic responsus :
que (lonne parfois le Rituel de Madrid. Voy. Mvk.vtori,
Liturgia romana uetits ;1748), t. I, col. 7-48-749. l'ne
6 Cod cerbus 8 Cod et ne dis г" Cod cxvin " Cod prière du Missel mozarabe imprimé nous en donne
cxviiii M leuaui oculos meos ad montes lä Cod hune aussi de courts fragments. [P. L., t. LXXXV, col. 1022-
resp. M hune responsum. Responsvs. 1023.) Voy. aussi plus loin, col. 123.
Ill LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 112

tatem Dei obtineat, el inier uiginli et quattuor sé [Oratio.]


niores cántica canlicorum audiat.
Inter lauantes stolas in fontem luminis uestem Suscipe, Domine, animam famuli lui Illius de
lauel, et inter pulsantes pulsans portas celestis Ihe- erumna huius seculi ad te reuertentem, et gratiain
« rusalem reperiatur; et inter uidcntes Deum facie ad uisionis tue ei ostende dementer. Angelí lucis tue
l'aciem uideat. Inter cantantes canticum nouum earn, Domine, suscipiant deducendam, qui tue ;;
cantet, et inter audienles auditu celestem sonum Maiestati atque démentie représentent inlesam :
audiat. ut eruta ab exterminio impiorum, tecum se sine
Suscipe eum, Domine, in requiem sempiternam fine uiuere gratuletur in consortio beatorum. —
10 et da ei graliam uisionis tue et regnum eternum, Amen.
id est Iherusalem celestem : ut in sinibus patriar- Deinde, si ordine fuit sacerdotali, librum ei Ma- to '
carum nostrorum Abrae, Ysaac et Iacob eum con- nualem ponant in pectore. Si uero diaconus extitit,.
locare digneris : et partem habeat in prima re- Euangeliorum librum.
surrectione , et inter surgenlcs resurgat et inter Hoc interdumest obseruandum, ut quislibet sit, ab
i:¡ suscipienles corpora in diem resurrectionis suum exitu mortis usque dum ad monumentum ducalur,
corpus suscipiat : ut cum benedictis ad dexteram semper ad caput lectuli sarram habeat crucem. is
Dei Palris ueniat, et inter possidentes uitam eter- Quam uero fuerit ex more corpus laualum, uestiiur
nam possideat, et inter agmina bealorum locum in- ueste qualis ordinis hie uiuens extitit. Sici/ue indu-
ueniat. — Piissime Pater. lum conponitur in féretro, et adduclum ante fo
res ecclesie, siman tib us signis, clamor person a tur a
í» Benedictio. cunclis. JO
Christus Dominus, qui innocens pertulit mortem Expíelo etenim elamore, incensaíur a diácono cor-
proimpiis, ipse huic fámulo suo Uli ianuam aperiat pus, el salutante presbítero, inponilur hoc respon-
uite celestis. — Amen. sum :
Et qui corpus nostre mortalitalis induit, ut nos a Lavdes : Dies mei' transierunt, cogitationes mee
¿% corporalibus erueret uitiis, ipse huius famuli sui dissipate sunt. Putredini dixi : Pater meus es; ma- -r¿
/Unis animam nunc egredientem e corpore cle- ter mea et sóror mea, uermibus. Libera me Do
menter suscipiat in sinu quietis eterne. — Amen. mine, et pone me iuxta le. — Vf.rsvs : Putredini
Vt in ilia beatitudine eum permittat ingredi exem- dixi : Pater meus es; mater mea et sóror mea, uer
tum ab omni metu Auerni, ubi ipse cum Sanctis mibus. Libera.
mi omnibus régnât féliciter sine fine. — Amen. Lavdes : Requiem eternam det tibi Dominus, зо
Prestet ipse Dominus et misericors, qui cum Deo Lux perpetua luceat tibi, et repleat splendoribus
Pâtre et Sancto Spiritu unus Oeus gloriatur in sé animam tuam, et ossa tua reuirescant de loco suo.
cula seculorum. — Amen]. — Veksvs : Aperiat tibi Dominus paradisi ianuam,
A bsoluit diaconus : In nomine Domini nostri Ihesu ut ad illam patriam reuertaris, ubi mors non est,
its Christi anima eius requiescat in pace. — Deo gra ubi dulce gaudium perseuerat. Et repleat. Gloria, ss
tins. Kirie eleison].
Stalimque omnes una uoce simul сone laman I Den Oremus, ut animam famuli sui de loco ardoris
clamorem, ita : eruat, et in locum lucis et refrigerii propitius con-
Kirie eleison; prolixe. locare dignetur.
lui. »- I Deinde similiter : Indulgenliam. Seit eliam :
1 M Oremus. Oratio 8 M beatorum. Te prestante
it Deus miserere. Post répétant : Kirie eleison, tribus n M ad capud (i Cod labc'itum le .1/ uiuens uestiuit
uicibus. — Vehs. : Requiem eternam det ei Domi ls Cod clamorem 21 Cod. salutat presbítero M salu
tante S3 Pro Laudes M dicit RS responsus; ,8 M Li
nus, et lux perpetua luceat illi. bera me. Kfirie eleison] 3I Cod anima tua 3T M Ore-
Oremus : mus Dei omnipotcu[ti]s [misericordiam] M famuli sui
' Cod labentes M labantes '• Et inter pulsantes pul Illius.
sans, portas caelestis llierusalem apertas reperiat [Sa
crant. Gelas., ар. Muratori, col. 7i8-7¥J). 5 Cod rep- 1. Répons noté dans les deux Rituels. Le manuscrit
periatur 8 Cod nobum " M inter surgentes surgat M porte la notation française. Voy. ci-dessus, col. 110,
13 M se[cula seculorum. Amen] " Cod Kirieleisón note 1. Le second répons est également noté, mais
H Cod Kirieleisón 1III,,,S. dans le manuscrit D seulement.
113 LIÜER ORDIN'VM. Ill

Oratio. Preces.
loi. m ; Uogamus sanctam clementiam tuam, Pater от- Deus miserere, Deus miserere. О Ihesu bone! tu
nipotens, misericors Deus, propter animam famuli illi ¡illis) parce.
lui (fainulorum tuorum) quam (quasï ex huius Ad te clamantes exaudí, Christe. О Ihesu bone!
s uite fragoribus subtrahere uoluisti, ut earn (eas) lu illi (illis) parce. — Deus. B
electorum tuorum congregationi adsocies, et ab Benigne Deus, aurem appone. Ruitum nostrum
inferorum ergastulis ereptam (preptas) celestibus pius intende. — Kirie eleison].
habitaculisconloces, eiusque (porumque) caro (car Celitus aime rex omnis terre, ianuam uite tu illi
nes) que nunc iacet (¡acent) exanimis (exanimes), (illis) pande. — K[írie eleison).
i» tempore iudicii lui euigilet (euigilent) felicior (feli- Dira peccata quod gessit (gesserunt) tanta, nos de- ю
ciores) cum omnibus Sanctis. precantes tu iam condona. — Deus.
Non sit (sinl) penarum atrocitatibus obnoxia Exaudi, Christe, ruitum nqstrum pro hoc (his) de-
(obnoxie) ; sed Sancti Spiritus defensione munita functofdefunctisj fámulo (famulis) tuo (luis;. — Deus.
(munite), beatam obtineat (obtineant) uilam. Omnia Fixis genibus te deprecauit ideprecauerunt) ali-
is facta eius (eorum), Domine, dicta et cogítala, pia quotiens dum tribulauit (tribulauerunt). — Deus. is
benignitale indulge : ut per Vnigeniti tui gratiam, / Genitor aime, rex omnis terre, ianuam uite tu lot. «>
el partem accipiat (accipiant) glorie, et plenitudi- illi (illis) pande. — Deus.
пеш felicissime resurrectionis in futurum ualeat Inclite Christe, Redemtor sánete, delictum (de
(ualeant) obtinere. — Paler. licia) eius (eorum) celitus dele. — Deus.
¿и Benedictio. Lugentes, Deus, celitus audi, et illi (illis) dele *°
Dominus Ihesus Christus, qui uite et mortis po- quicquid peccauit (peccauerunt). — Deus.
testalem dispensât, ipse huic (his) fámulo suo 0 rerum, Deus, conditor bonus, citius dele delic
¡famulis suis) Illi (/His), pro quo (quibus) suppli- tum eius (eorum). — Deus.
camus, requiem impertiat, et uobis per conuersa- Oratio.
*s tionem melioris uite criminum [ueniam] adtribuat. Obsecramus pietatem tuam, clementissime Deus, *■>
lili (illis) опте peccatum in carne contraclum omit- pro anima (animabus) famuli (famulorum) lui (tuo
tat, et uobis inspiramine suo uiam salutis aperiat. rum) Illius (lllorum), que imperio Maiestatis tue e
lili (illis) nunc relictis offensis, in resurrectionem corpore transmigrauit (transmigraueruntt, ut ei (eis)
suam ostendat gloriam, et uobis sine confusione omnium scelerum suorum indulgentiam concedas.
¡ю suam contemplari permiltat presenliam. Requiem eternilatis inpertias, et in uitam perpe- *>
Нас explicita, precede» h' cruce, perducunt eum ad luam cum electis luis perpetim iucundari propitia-
ecclesiam fnris, cancello pósito. Canunlur a clericis tus permitías. — Amen.
hae preces ' :
Aliae preces.
1 In M pro Oratio legitur Completuria ' .Vtui Ulitis
5 Corfsubtraere 23 Cot/ per quem quos "ueniam ipse Indulgentia! dicamus omnes1, Domine, lu dona
addidi v Cod ommittat !9 Cod hostendat 3U M pre- ei (eis) ueniam. — Kirie eleison]. и
sentiam. Per sua. ю Cod lias preces.
1. Comme on le verra plus loin, ces Preces sont 1 Titulas Preces inuein'lur in M ° il Rugitum no
strum " M intende. Deus 9 .1/ pande. Deus " .1/ ru
intitulées Abcra ou Abecedaria par le Rituel A (fol. 18 et gitum nostrum " Cod deprecabit ,r' .)/ alicotiens Cod
25'.., en raison de l'ordre alphabétique de la première tribulabit l8 Cod Criste ,J M delicta " Titulas sumí-
lettre de chacune de ces invocations. Elles sont toutes lur e códice M Alias Preces.
notées dans M: les deux premières seulement dans H.
— L'ordre alphabétique suivi dans ces invocations, aussi (/'. /... t. XLIII, col. 24-32). La liturgie mozarabe a des
bien que la cadence de la phrase et la rime entre la psaumes alphabétiques d'un tout autre genre. Tous les
mediante et le mot Huai de chaque strophe, avaient versets sont tirés du psautier ou des cantiques et com
surtout pour but de venir en aide à la mémoire. On mencent par le même mot, v. g. « Domine, dilexi deco-
retrouve particulièrement cet ordre alphabétique dans rem domus tue et locum habitations gloriae tuac. —
des compositions poétiques, par ex. le psaume 118 en Domine, seruabis nos, etc. » (P. L., t. LXXXV1, col. 982-
hébreu, les Lamentations de Jérémie et de nombreuses (.)87). Je ne trouve pas trace de ce genre de psaumes
hymnes. Voy. ci-dessous (fol. 146 du manuscrit) l'hymne dans l'office des Défunts publié à la suite du folio 307
De ligtio Domini. On connaît aussi le psaume à strophes de notre Liber Ordinum.
alphabétiques de saint Augustin Contra partem Danati 1. Les trois premières invocations sont seules notées
LIBER OnDINVM.
115 L1TVUGIA MOZARABICA VETVS. Mil

Rex altissime et perennis Domine, lu dona ei eis ; Qui exaudís obsecrantes et gementes intueris.
ueniam. — Indulgentia! — Christe. K]irie].
Sacerdotibus auditum adcommoda, et dona ei Qui expeclas penitentes, et peccala deplorantes.
(eis) ueniam. — Kfirie eleison]. — Christe. Kfirie].
5 Vnigenile, quem timemus iudicem, tu dona ei Parce nostris iam delictis, fauens uultu pietatis. •;
(eis) ueniam. — K[irie eleison]. — Christe. Kfirie].
Quem angelice potestates metuunl, tu dona ei Sacerdotum audi preces, aures tuas inploranles.
(eis) ueniam. — K[irie eleison]. — Christe. Kfirie].
Kgros uisita et captiuos reuoca, et dona ei (eis) Oratio.
m ueniam. — K[irie eleison]. Te deprecamur, Domine sánete, Pater eterne, ■"
Nos peccauimus et a te recessimus, sed dona ei omnipotens Deus, creator omnium rerum, paler
(eis) ueniam. — K]irie.eleison|. animarum, per quem omnia nascuntur et ad quem
Tu piissime, tu prostrates subleua, et dona ei cuneta reuertuntur. Misericordie tue inploramus
(eis) ueniam. — Kirie eleison], auxilium, ut placido uultu mitlere digneris ange-
r; Penitentibus miserere, Domine, et dona ei (eis) lum tuum sanctum, qui suscipiat spiritum famuli ,5
ueniam. — Indulgentia! lui (spiritus famulorum tuorum) Illius (Illorum),
quem (quos] hodierno die ad te accersire dignatus
Deus uiuorum et mortuorum, Deus spes et re-
es. Horrende noctis nesciat (nesciant) stationem ;
surrectio omnium christianorum, exaudi nos sup
eternos transeat (transeant) conclauos; casus euadat
plices tibi pro spiritu (spiritibus) famuli (Taniulo-
(euadant]) ab origine letiis, paradisi redditus redditi) *>
■1.1 rum) tui (tuorum) Illius [Illorum), quem (quosj
sinu. Nudetur (nudentur) maculis omnium delicto
carnali uinculo absolutum absolutos) hodie condi
rum, ut liber (liberi) ingrediatur (ingrediantur) in
tio mortis excepit. Remilte ill ï (illis), Domine mise-
congregatione omnium beatorum. Patriarcharum
ricors et miserator, quosin hac uitahabuit (habue-
iungatur (iungantur) consortio, et Apostolorum ple-
runtj carnis errores. Tribue illi (illis) ueniam
nitudini copuletur (copulentur) : ut quum dies ille *>
■r, delictorum suorum, qui es largitor omnium bono
magnus resurrectionis aduenerit lumulis ruptis
rum. Dimitte illi (illis), Domine, debita sua mala,
perpetuam surgat isurgant) ad uitam. Condona ei
que ille dimisit (dimiserunt) debitoribus suis : ut
(eis), Domine, omnia debila delictorum, quia tu es
ab omni metu géhenne atque ab eterni iudicii pena
omnium resuscitator animarum. — Amen.
absolutus (absoluti), inter electos tuos resurgere
зо bonisque iungi concedas, et Abrahe sinu receptus Aliae preces. я»)
(recepti) paradisi letitia i'ruatur (fruantur) et re- Deus miserere1, miserere illi Deus et parce
i'oi. ¡к) quiescat (requiescant) in sécula / sempiterna. Ihesu redemtor ueniam ei concede. — Deus.
Aliae preces '. Angeli sancti obuient euin (eos), Redemtor, in
расе, quibus in sede locelur (locenlur) béate uite.
Miserere, miserere, miserere illi Deus, Chrisle
— Deus. ss
из redemtor, ueniam ei concede. — Mise rere]...
Tu, clemens Christe, noslram pro defunclo (de-
Mundi rector et redemtor, Ihesu Christe, rerum
functis) precem accepta, pro quibus crucis subisti
auctor. — Chrisle. Kfirio eleison ;.
indebitam mortem. — K]irie eleison].
3 Он! adcomoda * M ueniam. Indulg. * M ueniam. Precebeati Petri apostoli, cui dedisli claues cele-
Indulg. IIa usque ad ¡¡пет ,3 Cud prostratus subleba stis regni atque paradisi. — К irie eleison]. m
"Cod condicio -'''Cod Dimito ST Cod qua ille dimisit
deuitoribus 30 Cod Abrae 33 Cod Alias preces 3' Cod Tu pietale sólita defunctum (defunctos) solue a
Criste 3(i Cod Cristc. 2 Cod Criste ' Cod Criste '■' Cod fabens 8 Cod Xriste
dans le manuscrit В, tandis qu'elles le sont toutes 17 Cod acorsire |s Cod Orrende '•' Cod eternis trans
dans M, jusqu'à г Penitentibus miserere », où le ma eant conclabis 23 Cod Patriarcarum is Cod deuita
'■■> M Amen. Per tua 3tl Cod Alias .1/ Preces 32 M con
nuscrit s'interrompt (un folio a été arraché) pour re cede. K[irie] 33 Cod obient 3l J/uite. K. •''6 Cod Xriste
prendre au mot « ille maçnus » de ['Oratio suivante 38 Oorfdeuitam 39 Cod Precem... clabes M Prece.
« Te deprocamur ■>.
1. Cus Preces sont toutes notées en neumes dans 1. Les trois premières strophes de ces preces sont no--
le manuscrit .1/. tées dans le manuscrit fi; toutes dans M.
117 LIBER ORDINVM. 11Я

toi. oí pena, el mansionemeterneuite concede. — K[irie]. Ant. : Exurgat1 Deus et dissipentur inimici eius
Qui morte tua claustra inferni resoluis polenler, i eorum). — Yersvs : Et fugiant qui ode[runt], usque
et celi uiam pandis eleclis ad uitam. — K|irie]. in finem, cum Gloria.
/:'/ adspargitur sal in sepulcro. El dicit liane
Oratio. orationem : r'
15 Exurgentibus nobis, Domine, in similitudinem
Oratio.
crucis, locum prime rosurrectionis ostende : ut
quum in concilio iustorum tuam] ostenderis ia- Domine Ihesu Christe, qui es memor redemtio-
ciein, secunda in nobis mors non babeat potestatem. nis noslre, natus, passus, mortuus, ac ueraciter cre-
Atque ita deprecamur, Domine, ut respectu tue deris esse sepultus : memorare exaltatus a terris.
1,1 Maiestalis in animam (animas) famuli (famulorum Hoc ergo sepulcrum (hec sepulcral corpori appa- "'
tui (tuorum) miseratus inlendas, cique (eisque) ratum casuro (corporibus apparala casurisj nulla
dones requiem sempiternam; ut educta (oducte, tiis diaboli uisitatione obsideat. nulla malignorum
de carcere (carceribus) tenebrarum, patriarcharum spirituum Actione conmaculare uel obripere au-
mansionibus iubeas adgregare. — Amen. deat. Sed angélus pacis ob defensationem e relis
is Post hec, ducitur corpus ad tumulum ', indulgen- ita semper miserans aspiciat, quatenus nulla in eo is
iiam postulando, et has antiphonas psallendo per pestis inimici insidianlis introeat. — Amen.
uiam, uel alias, que ad hoc ipsum conueniunt. Ant. : In protectione Dei celi conmorabitur (con-
Ant. . Educ2, Domine, de carcere animam (ani morabuntui). Dicit (dicunl Deo / susceptor meus гы.м
mas, meam (nostras), ad conütendum nomini luo : noster) es. — Vebsvs : Qui habitat, usque in finem,
cum Gloria. 4U
» me (nos) expectant iusli donee rétribuas michi (no-
bis). Oratio г .
Ant. : Emitte manum. tuam, Domine, de alto;
Omnipoteiis Deus Pater, qui per Ade primi ho
eripe et libera me (nos) de manu filiorum alienorum.
minis eulpam de paradiso nos expulisti, dicens :
Puluis es et in puluerem ibis; qui pru redemtione
XLII. — OHDO AD CONSECRANDVM NOVVM
humani generis unicum Filium tuum nostre simi- *>
¿. SEPVLCRVM 3.
litudinis formam pereipere iussisli. et per eius mor
In primis salulat sacerdos, et diàl liane anti-
tem nos redemisti : dignare in hac hora a summis
phonam.
celorum respectu démentie tue intueri in hoc mo
3 M K. Dens miserere 7tuam inuenitur in M " M tui numento (his monumentis) nouitatis, quod ad cor-
lllius " Cod patriarcarum 1V M adgregare. Per inofa-
l)ilem bonitatem ,T Cod hoc ipsut 20 .)/ mici 2Ü Cod pusculum serui tui icorpuscula seruorum tuorum зи
liée antiphona M et «licit banc antifonam. preparatur (preparantun; qualiter benedictionem

1. Le copiste du Rituel M a écrit d'abord sepul- * Cod Et dicit hec oratio 1ä Cod nulla uim M uis
criim. mot auquel il a substitue ensuite celui de tumu 13 Cod finctione ,5 Cod miserantis 46 M Amen. Prote-
gente îT M hac ora 28 Cod intuere 'iu('.od corpusculi.
lum, comme dans le Rituel B.
2. Ces antiennes notées dans les deux Rituels. Le ma
nuscrit M porte la notation française, la notation primi )IOC TV SIVE PIVS FRONTEM SIVE PECTORA SIGNES
tive ayant été grattée au douzième siècle. NEC LEMORVM INSIDIAS EXPECTARAyVE TIME.
'Л. Quoique formant un chapitre nouveau dans notre IIvbner, Inscript. Hispaniae Christianae, p. Г), n° 10,
manuscrit, le rite de la bénédiction du sépulcre n'inter avec fac-similé. — On trouvera dans cet ouvrage et
rompt que pour un instant la cérémonie des funérailles, dans son Supplément (1900) un grand nombre de fac-
qui reprend un peu plus loin (col. 120). à la rubrique : similés de pierres tombales wisigothiques, ornées tan
Post hec j/onilitr corpus, etc. tôt du chrismon ou monogramme du Christ, tantôt
Toutes les sépultures chrétiennes chez les Wisigoths d'une simple croix.
d'Espagne étaient surmontées de l'image de la croix, 1. L'Antienne Exurgat et les deux suivantes In pro
comme on peut le voir d'après celles qui sont arrivées tectione et In pace sont notées dans les manuscrits.
jusqu'à nous à peu près intactes. L'une d'elles v'du vr Les deux premières sont en notation française dans le
ou vne siècle), dont la partie supérieure manque, porte
rituel M, dont les neumes primitifs ont été grattés au
encore l'inscription suivante, consacrée tout entière à douzième siècle. Voy. plus loin, col. 128.
louer le signe sacré de la croix : 2. La seconde partie de cette prière est riche en
FLECTE GENV EN SIC.NVM ГЕН QVOD VIS VICTA T1RANI fautes de grammaire. Le texte n'en demeure pas moins
ANTIOV1 ATyVE EIIEIII COSCIB1T IMPERIVM très aisé à comprendre.
11 '.I LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 120

tuam percipiens (percipientes), ab omnibus diaboli condita, ab omnibus delictorum sordibus expiet,
insidiis siue tartareis crucialibus anima et corpus et cum Sanctis omnibus resurgant perpetim uiui-
¡anime et corpora) liberalum (liberata), hoc ipsum tura. Amen. — Prestet ipse Dominus et misericors
quod corpus (hec ipsa corpora) eius (eorum) hie qui in Trini late .
;i depositum (deposita) tibi conmendatiir, in patriar In nomine sánete Trinitalis hoc túmulo (his tumu-
che Abrahe sinum receptus (recepti), perennem lis) nouitatis uisitenl eum angeli salutis etpacis.
paradisi letitiam perfruatur (perfruantur). — Amen. Deo gratias.
Ant. : In pace in idipsum obdormiam lobdormie- Post hee ponituv corpus in sinistra sepulcri, et di-
mus) et requiescam (requiescemus) ; quoniam tu, citur hoc responsum :
111 Domine, singulariter in spe constituisli me. — Lavdes : De manu ¡nferni1, Deus, libera ani- io
Vers. : Portio, usque in finem, cum Gloria. mam eius (animas eorum), dum acceperis earn
Oremus Dominum nostrum, ut hoc tumulum (eas). — Vers. : Propter nomen tuum, Domine, uiui-
nouilalis (hos túmulos nouilatum) per angelum ficabis eum (eos) in equitate tua, et educes de
suum sanctum semper propitius uisitare dignetur. tribulalione. Animam.
n Oratio. Oremus, ut animam famuli sui (animas fámulo- i.->
rum suorum) Ulitis [Illorum) ab omni formidine
Ineffabilis Dei I'atris unigenite Filius, qui huma-
demonice potestatis eripiat, et in consortio san
nitatem nostre fragilitatis adsumens, ideo in so-
ctorum nngelorum propitius conlocare dignelur.
pulcro requiescere passus es, ut nos de sepulcris
uitiorum eiceres, et tue tibimet resurrectionis Oratio.
-' gloria sociares : adesto supplicationibus nostris et
laue uotis humillimis; qualenus hunc tumulum Nemo, Domine, mortalium pro mortuo rogare, i»
(hos túmulos), quern purificare curauimus per presumeret, aut futurus puluis pro iam facto
adsparsionern salis ad receptaculum functe carnis puluere supplicaret, si non de tua benignissima
(functarum carnium), respectu tue benignissime pietate presumeret. Sed quia mortis casu perterri-
-' pielatis intuendo sanctifiées, incursus ab eo (eis) tus audaciam subeo moriturus. non lam meriti
omnium aerium potestatum dissocies, et temta- mei / (iducia fretus, quam tue abundantie bonitatis mi. at
foi. 93 menta hostis calidi propitiatus / elonges : ut tarn roboratus, ad misericordie tue fontem concurro *¡
e um, quam hunc locum in quo positus merit, quern cum lacrimis. Audi ergo, Pater omnipotens, ge-
in nominis tui potentia dedicauimus, lui ueri lu mitum supplicantis, et ab hoc fámulo tuo Illo el ab
so minis inpensione perlustrans, sine ulla calígine his famulis tuis Ulis), cuius nos lam corpus (cor
peccatorum corpora, que in illo (illis) fuorint recón pora! dellemus quam ciñeres, penas remoue tar- зо
dita, sánete quietis remuneratione confoucas, et ex tarée ullionis. Dimitte illi (illis: quod deliquit (deli-
eo resuscitata ad gloriam future examinationis de querunt) in seculo, et donaei (eis) quod electis tuis
ducás. — Pater, promisisti post transilum. Dilue propitius culpam
y; Benedictio. (culpas), exlingue flammam (flammas), cohibe pe-
nam (penas), et pro tua pietate concede ei (eis) as
Omnipotens Dominus hunc locum semper uisilel,
coronam (coronas) : utquiasuo (suis)dillidit mérito
et in hoc túmulo quiescenlium corpora animasque
(diflidunt merilis), tuo se gratuletur (gratulenlur)
quiete sempiterna conseruet. — Amen.
muñere iustiücari gratuito. lit quia te dum uiue-
Procul ab hinc prestigia effugiat demonum, el
ret (uiuerent) in Trinitate unum Deum credidit
w succédât celestium claritas angelorum. Amen.
icrediderunt) simul et coluit (coluerunt), perenni- ю
Vt cum dies ilia iudicii Iremenda aduenerit,
ter ac sine fine tecum exultet (exultent). — Pater.
fidelium corpora, que in hoc fuerint sepulcro re-
* Cod liberati hoc ipsud (liii ipsi) 5 Cod depósitos 6 Cod nobitatis 31 habitent pro uisitent '" .1/ pro
Laudes habet Responsus 2I Cod pulbis... pulbere s" .1/
... in patriarce Abrae : .(/ perfruatur. Largiente cle-
mentía diuinitatis tue ".1/ Portio mea. Domine post lacrimis, addit : quia nicil houis mois recorder ex
meritis Sl Cod deliquid 3V Cod coibe :(6 .1/ ex mérito
,3Cod nobitatis nobitatum " I/ dignetur. Presta ,5 M lu Cod perhenniter .1/ Pater noster.
Completaría pro Oratio 16 Cod unigente Dei Alius.
Dei non leijitur in M el reel« ('' 31 et tua i( Cod f;il>e
г" M ostis " Cod confobeas "* Cod conserbet ll M ut 1. Répons en notation française dans le manu
quam " Cod qui in hoc. scrit .1/. La notation primitive a été grattée.
121 LlHKIt ÜRD1NVM. 122

Benedictio. nedic anima mea Domino, et omnia, usi¡ue in finem,


cum Gloria.
Dominus Ihesus Christus, qui se a peccatoribus
exorari precepil, ipse petitionibus uestris in cunctis Oratio.
aurem adcommo(let.Famulum///«m [ fámulos Illos) Memoresto, Domine, fragilitatisnostremiseriam,
r, paradisi amenitate confoueat, et uos sue gratie pro- qui es miserator et misericors, et fámulo tuo ad
lectione custodiat. Uli (Ulis) post onera carnis in- te de hoc puluere humano reuertenti succurre pro-
dulgentiam tribuat criminis, uobisque perpetuam pitius : ut, qui in elernum permanes gloriosus,
gloriam conférât summe felicitatis. cuiusque anni sine defectu perseuerant in perpe-
Ant. : Credo ' quia Redemtor meus resuscita- tuum, animam famuli tui, cuius corpus hoc in
Ki bit me, et in carne mea uidebo Dominum meum. — loco deponimus, tecum sine fine mansuram ce- iu
Vers. : Ad te, Domine, leuaui, usque in finem. lesti in sede suscipere digneris placalus. — Amen.
Ant. : In sinu Abrahe amici tui conloca eum Do-
Oratio . mine in eternum. — Vehs. : Lauda anima mea Do
Quenmdmodum, Domine Deus, pro aliis teinere minum.
intercederé audemus, qui pro nobis interpellare ne Oratio. i>;
is quaquam digni sumus; sed quia tu suauis ac mitis Deus, apud quem omnia morientia uiuunt, et
es et multum misericors inuocantibus te : ob hoc non pereunt moriendo corpora nostra, sed mutanlur
supplices quesumus, Domine, pro anima famuli tui in melius : te supplices deprecamur, ut suseipi iu-
/llius, quam de corpore ad te uocare precepisti, ut beas animam famuli tui /llius per manus angelorum
ioi. •>.•; mittas manum tuam de alto / et liberes earn de in- deducendam in sinu amici tui Abrahe patriarche, a>
411 ferno inferiori, tribuasque illi angelum precessorem, resuscilandam in die nouisimo magni iudieii. l£t
qui ei comitetur eamque de angelorum teterrimo- si quid de regione mortali contraxit conlrarium
rum eripiat ditione, et in loco lucifluo pascue contra fallentem diabolum, tua pietas abluat in'dul-
uel requiei superduente refectionis, te suffragante, gendo. Amen. — Per ineffa[bilem].
restituât : et Abrahe sinu residens in die illa, / Post hec, inecnsatur corpus simulque et sepul- гы. hm
*> quando resuscitaturus es omnes, sine metu uel for- crum, et sic, decantantibus devins hanc antiphotiain, *:
midine ad preparata sanctorum premia alacriter deponilur corpus in sepulcro.
peruenire mereatur. — Te prestante. Ant. : Si ascendero in celum, Domine, tu ibi es :
Ant. : Memorare, Domine, quoniam puluis su et si descendero in infernum, ades. Mitte manum
mus; homo sicut fenum dies eius, et quasi flos tuam, Domine; libera me ex inferno inferiori. —■ no
30 feni, ita defloruit. Tu autem, Domine, in eternum Vers. : Domine probasti me et cognouisti me. <Juo
permanes et anni tui non deficient. — Vers. : Be- fugiam?Si ascendero.
Oratio.
3 Cod confobeat * M felicitatis. Amen. Ipse Dominus
et redemptor " Cod leuabi .1/ leuaui, et in " Hie Christe Dei Filius, cui et celestia patent et in
/¡tullí* legilur in M ls Cud suabis 22 Cod dictione M
ferna non latent : qui humaniter moriens ad inferos as
ditione 2* Cod Abrae M Abrahe ,7 M mereatur. Ad-
iuuante dementia. Manus secunda uddidit : Te pre descendisti, el capliuos Auerni tecum remeans ad
stante ï9 M sicut flos feni. superos reportasti; precamur ut huius famuli tui
animam, cuius hic modo corpus deponimus, leta-
1. Toutes les Antiennes qui suivent, jusqu'à Г« Ordo turam suscipias in eternis sedibus. Sicque eum re-
ad corpus paruuli commendandum », sont notées dans
les deux Rituels В et .1/. Dans ce dernier, la notation wi- surgere facias in die nouissimo, ut transformatus in m
sigothique a été grattée et remplacée, vers le commen gloria inmortalilatis. infinitum tecum potialur re-
cement du douzième siècle, par la notation française. gnum ornnibusque cum Sanctis. — Amen.
Je trouve dans une épitaphe du sixième siècle dé
'• Forte le;/. Memor esto fragil itatis nostre; miserere,
couverte près de Marcliena, en Andalousie, un complé
ment de l'antienne de notre Rituel emprunté au livre qui es M tuo lili ° M tui lllius " M Amen. Per inefl'a-
bilcm *- Cod Abrae u Voces in eternum desuní in M
de Job : « Credo quod redemptor/ meus uiuet et in no et A " In M supra morientia leijitur Spiritus. Cf. su-
uissimo die /de terra sussitabitpelemmeam. i et incarne ¡leviiis, col. IOS, notant ю Cod Abrae patriarce resu-
mea uidebo Domi/num. Iusta fámula Dei ui/xit annos scitanda UM Amen. Per tuam magnam mi[sericor-
plus minus L. /Recessit in pace die VIII / idus febr. » diam]. Dominus sit " M in sepulcrum 31 Cod cogno-
Hvbner, Inscript. Hispaniae Christianne, p. 27, n° 9y. bisti l(l Cod nobissimo " .V Amen. Conccdente.
I23 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 124

A.m. : Manus tua, Deus, deducel me, et tenebit et nicil décrit, et in Toco uiridi, ibi me conlocauit.
me dextera lúa, Domine. — Vers. : Tu formasti — Vbi dulce.
me et po[suisti super me manu m luam]. Et II. Super aquam refectionis, ibi me conuertit. —
teñe bit]. Gloria, Vbi dulce.
ri Oratio. III. Deduxit me super semitam iustitie, propter s
nomen. — Vbi dulce.
Suscipe, Domine, animam serui lui reuerten-
IUI. Nam elsi ainbulem in medio umjbre mor
lem ad te. Emitte angelos tuos sanctos in obui;im
tis] : tu mecum es. — Vbi dulce.
illius, et uiam iustitie demonslra ei. Aperi ei por
V. Virga tua et baculus tuus, ipsa me consolaba
tas iustitie, et repelle ab eo principes tenebrarum.
sunt]. — Vbi dulce. u>
m Agnosce, Domine, depositum fidèle, quod tuum est.
VI. Et misericordia tua subsequetur me omni
Suscipe, Domine, creaturam tuarn, non ex dus alie-
bus diebus uite. — Vbi dulce.
nis creatam, sed a te solo Deo uiuo et uero : quia
VIL Vt inbabitem in domo Domini in longitu-
non est alius Deus prêter te, el non est secundum
[dine]. — Vbi dulce.
opera tua. Letifica, Domine, animam serui tui.
Gloria et honor1. — Aperiat tibi Dominus. is
и Clarifica, Domine, famulum tuutn. Ne memineris,
Deus, iniquitatum eius antiquarum, et ebrietatum Oratio .
quas suscitauit furor mali desiderii. Licet enim
Domine IhesuChriste.redemtorhumani generis et
peccauit, Patrem, el Filium, et Spiritum Sanctum
reparator, fámulo tuo Uli, ad te de hac luce re-
non negauit, sed credidit, et zelum Dei habuit, el deunli, propitius aperi ianuam paradisi : ut, erulus
lui. HT Deurn qui / fecit omnia adorauit. — Amen. ab inferorum tormentis ad illam celestem patriam a>
¿i Ant. : In pace in idipsum obdormiam et re-
féliciter se graluletur reuersuin, ubi nulla mors nul-
quiescam ; quoniam lu, Domine, singulariter in spe
laque tristilia, sed dulce potius gaudium et infinita
constituisti me. — Vers. : Portio mea.
letitia perseuerat in eternum. Amen. Te prestante.
Oratio. Акт. : Requiem elernam det tibi Dominus, et lux
perpetua luceat tibi. — Vers. : Dominus custodiat *■"•
¿s In te, Christe Deus, qui es pax angelorum et re-
te ab omni malo; custodiat animam tuam Dominus.
quies omnium electorum, clementer fac quesumus
Et lux.
requiescere famulum luum : ut tempore iudicii lui
Oratio.
suscitatum a mortis dormitione, tecum se celesti
in gloria lelelur uiuere sine fine. — Amen. Te, Domine sánete, Pater eterne, omnipotens
Deus, supplices deprecamur pro spiritu et anima зо
.«i Ant. : Aperiat tibi Dominus paradisi ianuam ; ut ad
illampalriamreuertaris, ubi mors non est, ubi dulce famuli tui illius, quam de uoraginibus huius seculi
gaudium pcrseuerat '. Vers. : Dominus regit me ad leaccersire precepisti : ut digneris dare ei locum
lucidum, locum refrigera et quietis. Liceat ei, Do
:t Posuisti, etc. e.r códice M e Vide superius, cul. 110, mine, / transiré portas inferorum el uias lene- i»i. »s
lin. 9-25 i0 M agnose Cod depositum tidelem '* M
tui lllius n Cod et M quem suscitauit v' Cod negabit 1 Cod in loco uiride. ibi me conlocabit * Post ubi,
2" M adorauit. Per tuam magnam misericordiam 1/ uerbum dulce ubique leg. in M " M subsequatur.
fine. Te prestante, summe.
gnage en faveur de l'antiquité de la liturgie et des
1. Nous lisons dans la Vie de sainte Colombe, écrite mélodies sacrées en usage dans l'Église mozarabe de
par le martyr saint Euloge de Cordoue, un trait qu'il Cordoue au neuvième siècle méritait d'être signalé.
convient de citer à propos de cette antienne. On y De cette série de sept antiennes, la première seule
voit quel nsatre savait faire des formules et des canti- est notée dans le Rituel M.
lènes de la liturgie cette humble vierge, qui versa son 1-. Le Rituel M donne une doxologie un peu plus
sang pour la foi de Jésus-Christ : « Christum corde, complète : « Gloria et honor Patri — in sécula seculorum.
Christum ore sepius meditans [Columba], illam fre- Amen » La voici dans son intégrité : « Gloria et honor
quentius cum omni affectu canebat Antiphonam, quam Patri, et Filio, et Spiritui Sancto, in sécula seculorum.
in laudem sanctorum beati Patres suaui canlu apta- Amen ». (P. L., t. LXXXVI, col. 109, 478 et Ô21). « Qui-
runt : « Aperi mihi, Domine, paradisi ianuam : ut ad cumque non dixerit : Gloria el honor Patri, et Filio,
» illam patriam reuertar, ubi mors non est, ubi dulce et Spiritui Sancto, anathema sit •. .(Ill cone. Tolet..
« gaudium perseuerat > (Memoriale Sanctorum, lib. III. P. L., t. LXXXIV, col. 347). Voy. aussi les canons XV
с. 10 dans Л L., t. CXV, col. 808-809). Ce témoi- et xvi du 41' concile de Tolède [Ibid., col. 371 et 372).
125 L1BEK ORDIN'VM. 12»i
branim : manealque in mansionibus sanctorum Benedictio.
Moysi, Elea/.ari, Elieet Simeonis, omniumque sanc Suscipe, Deus piissime, in sinu Abrahe patriar
torum, in lucem ¡Ham sanctum, quam olim promi- che animam famuli lui Illius, eamque cum Sanctis
sisti Abrahe et semini eius. Nullam lesionem sus- omnibus et electis tuis adiunge : nec ei noceant
tineat spiritus eius : sed quum magnus dies ille culpe carnis ad penam, sed prosit illi tua gratia :>
surrectionis aduenerit, resuscitare eum digneris, miserationis ad ueniam. — Amen.
Domine, una cum Sanctis et patriarchis et electis. Vt, eterne quietis placabililate susceptus, in illa
Dele ei delicia sua atque peccata usque ad nouis- felici beatorum sede constitutus, beatificatum se
simum quadrantem, ut secunda mors in eum non resurrexisse graluletur. — Amen.
10 habeat potestatem, sed tecum gaudium inmorta- Per Dominum nostrum Ihesum Christum, qui i»
lis uite, etregnum consequatureternum. — Amen. tecum et cum Spiritu Sancto unus Deus gloriatur
Ant. : Terra, terra, audi uerbum Domini : Sus- in sécula seculorum. — Amen.
cipiant te angelí Dei. — Vers. : Domini est terra. Couplet diaconus :In nomine Domini nostri Ihesu
Completo uero omni opere sepulcri, ei diligenter Christi anima eius requiescat in pace.
is cooperto, dicitur hunc uersum :
Versvs : Нес requics mea in seculum seculi : hie ORDO AD CONMENDANDVM COUPVS DEFVNCTI. ''
habitabo, quoniam preelegí earn.
Dcinde : [EX CÓDICE S1LENSE, ANNO MXXXIX EXARAT0 ']

Oremus pium et exaudibilem Dominum nostrum Ecce ego uiam uniuerse carnis... ad dies patrum
*> Ihesum Clirislutn cum omni supplícatione roge- meorum. [Vide supra, col. 110.)
mus : ut animam famuli sui ab omni tormento Ne elonges ame, Domine Deus meus, ne discedas
inferni eriiat, et cum electis suis celesti in regno a me. — Vers. : Quia tribulatio próxima est, et non *>
propitius conlocare dignetur. est qui adiuuet. Deus meus.
Oremus Dei Patris om nipotentis clementiam\ ut
Oratio. animam famuli sui Illius inter agmina beatorum
*■; Temeritatis quidem est, Domine, ut homo homi- propitius conlocare dignetur.
nem, mortalis mortalem, ciniscinerem tibi Domino Conpleturia. •-■'■
Deo nostro audeat commendare. Sed quia terra Suscipe, Domine, animam serui tui. (Vide ibid.)
suscipit terram, et puluis conuertitur in pulue-
rem, donee omnis caro in suam redigatur originem : Benedictio.
so inde luam, Deus piissime, lacrimabiliter quesumus Domine Ihesu Christe, qui es spes et resurrectio
pietatem, ut huius famuli tui Illius animam, quam mortuorum, quesumus ut famulum tuum, quem ab
de huius mundi uoragine cenulenta iam perennem solutio excipit mortis, inter eleclorum confessorum so
ducis ad patriam, Abrahe amici tui sinu recipias, choros eum adsociare digneris. — Amen.
et refrigera rorem perfundas. Sit ab extuantis ge Et ita tibi cum benemeritis seruis coronatus
ai; henne truci incendio segregatus, et beate requiei to iungatur, ut in collegio eorum receptus paradisi tui
donante coniunctus. Si que ¡Hi sunt, Domine, digne letitia perfruatur. — Amen.
foi. on cruciatibus culpe, tu cas / gratissime lenitatis in Atque, omissis quicquid minus strenue sacro з:;
dulge. Nec peccati recipiat uicem, sed indulgen- peregit in ordine constitutus, in tuum eum transfer
tie lue piam sentiat bonilatem. Quumque, finito regnum cum Sanctis omnibus letaturum. — Amen.
w mundi termino, supernum cunctis inluxerit re- 1 Cod Abrae patriarce '• M nocen t culpa ,:! Rubrica
gnum, sanctorum omnium cetibus adgregatus, deest in M u .1/ in pace. Deo gratias 1" Cum nolis mu-
cum electis resurgat iupartedexteracoronandus. — sicis in A {9 Cum nolis musicis i% A adiubet 23 cle-
Piissime. mentiam ipse addidi " A coro. Vox eum hic redun
dare uidetur " A in tuum enim 3" A eum transféra.
2 M Helie ' Cod Abrae " Cod cl M patriareis * Cod 1. Ce troisième Rituel des funérailles est emprunté
et M nobissimum 1" M quadrantem tecumque gaudium
13 Vide infra Rituale A folio 25 l~ Cod hauituho ,v M aux folios 15-27 du manuscrit A, dont il est assez lon
pro Oratio haltet Completuria îs God pulberem 53 Cod guement question dans l'Introduction. — Disons ici une
Abrae M Habrae 3I> M extuantibus... incendio 30 Cod fois pour toutes, que le texte en est particulièrement
et M si qua illi. incorrect.
127 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 128
OHDO AD CONMENDANDVM CORPVS DEFVNCTVM . Peccauimus tibi, Deus, indulgentiam postula-
Infra domum. inus. — Christe.
In primis mlutal presbiter et incensat diacomts. Oratio.
El dicitur hoc responsum, crucem et cánulas* in Te deprecamus, Domine sánete... ( Vide col. 116.)
■"' ¡nanus tenentes ,ante~ corpus presbiter et diaconus.
Alia abecedaria. 5
Lavdes2: Dies mei Iransierunt, cogitationes mee
Deus miserere, Deus miserere... [Vide col. 114.)
dissipate sunt. Putredini dixi : Pater meus es :
mater mea et sóror mea, uermibus. Libera me et Oratio.
pone me iuxta te. — Vems. : Indula est caro mea Exurgenlibus nobis, Domine... ( Vide col. 117.)
i» putredine, et sordibus pulueris cutis mea aruit et Post hoc sic ducitur corpus ad tumulum indulgen
contracta est. Libera me. tiam postulando, et has antífonas psallendo per uium. 1"
Conpleturia Ponitur corpus ad sinistram sepulcri.
Ant. : Educ, Domine, de carcere...( Fíde co¿. 117.)
Kogamus sanctam clemenliam tuam, Pater om-
In primis salutat sacerdos et dicit hanc antipho-
nipotens... [Vide supra, col. ИЗ.)]
nani 1 :
1;, Benedictio.
Exurgat Deus et dissipentur inimici eius. Effu- ,:'
Dominus nosterlhesus Christus, qui uite el mor giant qui oderunt eum a facie eius.
tis... [Vide ibid.) Sicut defecit fumus deficient, sicut fluit cera a facie
Preces per títulos. ignis, sic pereantpeccatores a facie Dei.
Indulgentia! dicamus omnes... [Vide col. 111.) Et iusli epulentur : exultent in conspeclu Dei et
in letitia. *°
i(1 Oratio.
Cantate Deo et psalmum dicite nomini eius : iter
Deus uiuorum et morluoruni... [Vide col. 1 15.) facile ei qui ascendit ab occasu, Dominus nomen
Miserere, miserere, miserere i 1 11 [Vide ibid.) est ei.
3 Tr.clus permale corruptas : Et tlici hunc resp crux Gaudete in conspeclu [eius] : turbabuntur a facie
et cánulas in manus tenentes corpus presbiter et dia eius, patris orfanorum et iudicis uiduarum. и
conus. Vi pottti entendant 1u A pulberis.
Deus in loco sancto suo : Deus qui habitare fácil
1. S'il n'y a pas erreur de copiste, j'avoue que je ne unanimes in domo.
sais quelle signification donner au mot cánulas, qu'on Qui educit uinctos in fortitudine : similiter et eos
ne trouve guère ailleurs. Papias le mentionne pourtant qui in ira prouoeant, qui habitant in sepulcris.
dans ce passage : « ciioravi.es, princeps chori, uel qui
Deus cum egredieris coram populo tuo : dum зо
canulis, id est fislulis, canit. Choraule enim grœce cá
nula dicitur ». (Texte cité par Dvcanoe, Glossarium, transgredieris per deserto.
d'après un manuscrit de Bourges). — Le canon xxn du Terra mota est, enim celi distillauerunt a facie
3e concile de Tolède (589) parle de la coutume invété Dei : mons Synaa facie Dei Israhel.
rée d'accompagner les morts en chantant un • carmen Pluuiam uoluntariam segrega, Deus : etenim in-
funèbre », à la manière des païens. Y avait-il aussi des
lirmata est. Tu uero perfecisti earn : animalia tua in зз
flûtes ou « tibicines » à la façon antique? Le fait est fort
possible. Le canon du concile interdit absolument ce ea.
chant funèbre aux funérailles des moines. Pour les Parasti in dulcedine tua pauperi, Deus : Dominus
simples fidèles, les évêques devront le prohiber égale dabit uerbum euangelizantibus in uirtutibus multis.
ment, dès qu'ils le pourront. Kaut-il voir une allusion à Reges uirtutum dilecli : el species domus diui-
ces rites dans les eanulae que notre rubrique met entre
dere spolia. «
les mains du prêtre ou du diacre? Je n'en crois rien,
et il serait téméraire de vouloir l'affirmer sur le témoi Si dormiatis inter medios cleros penne columbe
gnage d'un texte aussi mutilé que celui de notre ma deargentate : el posteriora dorsi eius in specie auri.
nuscrit. Si la sépulture était accompagnée de ces instru
5 A abera "' Л indulgentia... per uia (l .4 ad sinistra
ments de musique, il parait tout à fait invraisemblable sepulcris r" eius deest in A M A distillaberunt 3:! A
de les voir en de telles mains. —■ Le plus simple serait Srahel sv A Plubiam " A pinne.
assurément de lire candelas, au lieu de cánulas. C'est
bien le mot que semble exiger l'ensemble de la rubrique. I . Avec cette antienne commence la cérémonie de
■2. Répons noté en neumes, ainsi que le verset qui
la bénédiction du sépulcre. Voyez ci-dessus, col. 117,
l'accompagne. 118 et 119.
I »I LIP.ER ORDIXVM. I3Ü

Dum discernit celeslis reges super terrain, niue angelum lucis propilius depulare dignelur. —
dealbabunlur in Selmon : monlem Dei, montem Prestante.
uberem. K[irie, eleison , K[irie, eleison], Kirie, eleison!.
Mons coagulatus, mons uberi : ut quid suspica- Completuria.
mini monlem uberem? IneffabilisDei Palris unigenite Filius... [col. 119).
Mons in quo beneplacitum est Deo habitare in eo :
Benedictio.
elenim Dominus habitabit usque in iinem1.
Omnipotens Deus hune locum semper uisilet, et
Oratio. in hoc túmulo... (Vide ibid.).
Domine Ihesu Christo, qui es memor redemptio In nomine sánele Trinitatis in hoc monumento
ns nostre... {col. IIS). nouitatis habitet ibi angélus sanctus salutis et pa-
Ant. : In protectione Dei celi... (ibid.). cis. — Amen.
Oratio. Lavdes1 : De manu inferni, Dons, libera ani-
Exoramusinuisibilem tuam clementiam, Domine mam eins, dum acceperis eam. — Vers. : Propter
Dens oinnipotens, quia audaciter dignos tenaciter nomen tuum. Domine, uiuificabis nie in equitate
oxuberes, aer bonitatem?)2, qui hominem ad ima- tua, et educes de tribulatione. Animam...
ginem et similitudinem tuam fabricare dignalus es, Preces.
ut conloces eum in locum lucis eterne, et in si- Oremus Dei Palris [Omnipotentis misericordiam |,
nibus Abraham, Isahac el Jacob, qui tibi placue- ut spiritum et animam famuli sui Illius inter ag-
runl, mansiones lucidas prestes. — Amen. mina beatorum propitius conlocare dignelur.
Antiphon.* 3 : In расе in idipsum obdormiam et K[irie eleison], R¡irie eleison], К irie eleison].
requiescam : quoniam tu, Domine, singulariter in
Completuria.
spe constiluisli nie.
Portio mea, Domine, dixi cuslodire legem tuam. Temeritalis quidem est, Domine... (col. I2ô).
Deprecatus sum faciem tuam de toto corde (Hic deest in códice unum folium.)
meo; miserere mei secundum eloquium tuum. ... alacriter peruenire mereatur. Amen. (Cf. su
Quiacogitauiuias luas, et conuerli pedes meos in pra, col. 121 .)
testimonia tua. [Antipii.J : Memorare, Domine... (col. 121).
Paratus sum, et non sum turbatus custodire man Bencdic anima Domino, el omnia interiora mea
data tua: nomini sancto eius.
Funes peccatorum plexerunt me, el legem tuam Benedic anima mea Domino, et noli obliuisci
non sum oblitus. omnes retributiones eius.
Media nocte surgebam ad conQtendum tibi, super Qui propitius fit cunctis iniquitalibus tuis : qui
iudicia iustitie tue. sanat omnes languores tuos.
Particeps sum ego hominum timentium te, et Qui redimit de interitu uitam tuam : qui satial
custodientium mandata tua. in bonis desiderium tuum.
Misericordia tua. Domine, plena est terra : iustifl- Qui coronat te in miseratione et misericordia :
cat iones tuas doce me. — In spe iconstituisti me]. renouabitur sicut aquile iuuentus lua.
Faciens misericordiam Dominus, et iudicium
Preces.
omnibus iniuriam patienlibus.
OremusDeiPatris omnipotentis misericordiam ,
Oratio.
ut in hoc túmulo quiescentem famulum suum ///1/7»
v A quoagulatus IT et ipse addidi ïV tuam ipse ad- Deprecara ur'- inmensam pietalem tuam, Domine
ilidi № A cogitabi S!l misericordiam addidi. sánete, Pater eterne, omnipotens Deus, pro anima
a .4 in hac *" A cum salutis *>A noli obliuiscimini
1. Le copiste interrompt ici le Psaume lvii, vrai згА langores M A redimat 3,i A renobabitur... iubentus
semblablement parce qu'il a pris pour une rubrique les 10 A Te precamur inmenso.
derniers mots du verset : « usque in finem ».
2. Je mets entre parenthèses ce bout de phrase trop 1. Ce morceau est accompagné de neumes.
dénaturé par le copiste pour que je puisse lui trouver 2. Comparer cette prière avec celle publiée plus
un sens quelconque. haut et commençant par ces mots : 1 Te. Domine sánete,
:î. Antienne notée en neumes dans le manuscrit. Pater eterne » (col. l'¿4- 1 ?Г> .
I.IIIEU OUDl.W.M.
i:: i LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 132

famuli tui Illius, quam de uoraginibus huius se- Quo ibo ab spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam?
culi ad te accersire iussisti. Liceat enim ei, Domine, Si ascendero...
transiré portas inferorum et uias tenebrarum : ut
quum dies ille magnus resurrcctionis aduenerit, Oratio.
"¡ non cum impiis el iniquis, sed cum Sanctis eum Domine Ihesu Christe, exaudi me orantem et
adsociare digneris. — Amen. petentem, sicut exaudisti sanctos. Auge pietatem »
Antiphona : In sinu Abrahe amici lui conloca tuam in animam famuli tui Illius. Inuoco nomen
eum, Domine, alleluia. — Vehs. : Lauda anima sanctum tuum super omnia membra corporis eius.
mea Dominum, laudabo Dominum in uita mea : Exaudi nos petentes et orantes. Sicut exaudisti
i» psallain Deo meo quamdiu ero. sanctos tuos Apostólos, sic animam et spiritum
N'olíte conlidere in principibus, neque in filiis famuli tui Illius liberare digneris de spirituum iur- m
hominum, in quibus non est salus. giis, de spirituum maledicenliis : per duodecim
Exiet Spiritus eorum et reuertetur in terram Apostólos, per septem liberos, per iudicium unum,
suam : in illa die peribunt cogitationes eorum. per Dauid triumphantem, sie animam famuli tui
Illius et spiritum reformare digneris in spiritum
ir, Oratio.
sanctum, spiritum iustum, spiritum rectum, spi- is
Domine Ihesu Ghriste, qui dignatus es in hac ritumque perpetuum. — Amen.
hora a summitate celorum, respectu clementie tue Ant. : Terra, terra, audi uerbum Domini : susci-
intuere propitius in hoc monumento nouitatis, piant le angelí.
quod ad receptaculum corpusculi famuli tui est In isla antiphona deponitur Ierra in túmulo*.
¿:> préparât um : qualiter benedictionem tuam perci- Domini est terra et plénitude eius : orbis ter- *>
piens, ab omnibus diaboli insidiis siue a tartareis rarum et uniuersi qui habitant in ea.
cruciatibus animam et corpus eius tu liberes. Ipse super maria fundauit earn, et super ilumina
Dum hie depositum tibi fuerit corpus conmenda- preparauit illam.
tum, Spiritus quoque eius in patriarcharum sinu Quis ascendet in montem Domini, aut quis stabil
tr, reeeptus, paradisi letitia perfruatur, et hie ángelus in loco saneto eius? £•
pacis ob defensionein e celis idem semper aspi- Innocens manibus et mundo corde; qui non ac-
ciat. — Amen. • cepit in uano animam suam, nee iurauit proximo
Denique incensat corpus ac sepulcrum, et deponi- suo in dolo.
tur corpus, et dicil hanc anliphonam] : Hic aeeipiet benedictionem a Domino, et miseri-
:w Ant. : Si ascendero in celum, Domine, tu ibi cordiam a Deo salutari suo. ao
es, si descendero in infernum ades. Mitte manum Нес est generatio querentium Dominum, requi-
luam, Domine, libera me ex inferno inferiori. rentium faciem Dei lacob.
Psallendvm : Domine, probasti me et cognouisti Tollite portas principes uestras, et eleuamini
me : tu cognouisti sessionem meam et resurrec- portae eternales, et intromit rex glorie.
ï. tionem meam. Quis est iste rex glorie? Dominus fortis et polens, s»
Tu intellexisti cogitationes meas de longe : semi- Dominus potens in prelio.
tam meam et limitem meum tu inuestigasti. Tollite portas principes uestras, et eleuamini
Et omnes uias meas preuidisti : quia non est portae eternales et introibit rex glorie.
dolus in lingua mea. Quis est iste rex glorie? Dominus uirtutum ipse
w Ecce tu, Domine, nouissima et antiqua cognouisti est rex glorie. w
omnia : tu formasti me et posuisti super me manum
tuam. 1 Л со ibo " in ipse addidi ' A omne membra " A
de spiritum iurgiis... maledicentis ls A apostolis " et
Mirabilis facta est scientia tua ex me : confortata ipse addidi ,0 .4 In sta antífona 2l .4 qui abitant e .4
est, nee potero ad earn. preparabit M .4 portas 3' .4 est ste 3" .1 portas.
2 .1 licet 'A illa magnus ■ In margine legitur :
l'sallenclum " A reuertatur r' A in hanc oram ad 1. Cette rubrique est inscrite do la main du copiste
summitatem. Cf. supra, col. I IS, lin. 27, eamdem ora- en margo du manuscrit, vis-à-vis de l'antienne Terra,
Попет "A corpusculum 2"cst ipse tiddo 2г A cru- terra. L'antienne est notóe on neumes, comme la plu
ciantibus anima... tu libera i0 A nobissima. part des précédentes.
ш LIBER ORDINVM. 134

Oratio. tes tibi spiritum et animam famuli tui Illius, quem


Te deprecamur Domine sánete Pater eterne... hodierna die arcessire dignatus es, ut ei dare digne-
Require iu.rta Abecederias * . ris angelum mitem et misericordem, angelum pacis
Ant. : Aperiat tibi Dominus paradisi ianuam, ut et patientie, qui ei per labores et turbines seculi sit
.-¡ ad illam patriam reuertaris : Vbi mors non est, ducator. Non ei dominentur umbre mortis, non s
ubi dulce gaudium perseuerat. eum tangat chaos et caligo. Transfer eum de loco
Psallendvm: Dominus regitmeetnicil mici deerit, ardoris in locum lucis et refrigerii, in sinu Abrahe
et in loco uiride, ibi me conlocauit. — Vbi mors... patris nostri : ut cum dies ille magnus agnitionis
Super aquam refectionis — Vbi mors [non est . ac remunerationis aduenerit, quando resuscilatu-
m Deduxit me super semi tas]. — Vbi mors. rus es omnes, ibi inueniatur çum Sanctis tuis pa- m
Nam e( si ambulein... — Vbi mors. triarchis, et prophetis, ac marliribus tuis gloria ce-
Virga tua et baculus ... — Vbi mors. lesti coronatus, corporeque reddito, facias eum in
Parasti in conspectu... — Vbi mors. lumine decoralum.
Inpinguasti... — Vbi mors. Ignorantias eius dona, negligenlias purga, culpas
«s Et misericordia tua... — Vbi mors. ignosce et uniuersa peccata dimille. Gaudeat se is
Vt inhabitem in domo... — Vbi mors. percepisse quod in bac uita fideliter credidit. Me-
Gloria et honor. К irie eleison]. Aperiat. realur insultare penis uUricibus quas euasit, delens
Dominus sit semper uobiscum. et dimillens ei cirographum deliclorum usque ad
Et cum spiritu tuo. nouissimum quadrantem; ut mors secunda in eum
a> Ant. : Requiem eternam dona ei, Domine, et lux non habeal potestatem. — P[iissime]. *>
perpetua luceat ei. Tribus uicibus. — Vers. : liée Benedictio.
requies mea in [seculum]...
Benedicat uos omnipotens Dominus, qui ad re-
Oremus Dominum nostrum, ut animam famuli
ceptaculum funcle carnis conuenistis, et spiritui
sui Illius in sinu Abrahe patriarche propitius con-
et anime eius tribuat remissionem peccatoruin.
d'¡ locare dignelur. — Prestante.
Ipse Dominus cum Sanctis omnibus eum faciat in «
K[irie eleison, K[irie eleison], K[irie eleison].
paradisi amenitate iueundari, et uobis tribuat obta-
Completuria '-. bilem glorie dignitatem. — Amen.
Temeritatis quidem est, Domine, ut homo ho- Concédât fámulo suo Uli refrigerium et hone pau-
minem, mortalis mortalem, cinis cinerem tibi Do- sationis locum, et uobis tribuat penitendi uotum et
so mino Deo noslro audeat conmendare. Sed quia terra penitentie fruetum. — Amen. :«»
suscipit terram et puluis conuertitur in puluerem, In nomine Domini nostri lhesu Christi anima eius
doñee omnis caro in suam redigatur originem : roquiescal in pace '.
inde luam obsecramus in i s eri cord i am, eterne orn- 1 A odierna * Forsüan melius ley. post labores l; A
nipotens Deus, quia eirca dignos et indignos diues caos... Transféra, eum ipse addidi 8 .1 aixtiitioiiis
■i?, es pietate : qui hominem ad imaginera et similitu- hac ,0 A inueniantur cum... patriareis... glorie ce-
lestis coronatus corporaque reddito n A negligencias
dinem tuam dignatus es fabricare, et propter eum "A nobissimum -3 A spiritu " A iucundare.
Dominum nostrum Ihesum Christum passus es hu-
miliari. 1. 11 ne sera pas inutile de terminer ce chapitre de la
Quamobrem, Domine Deus noster, conmendan- sépulture par quelques inscriptions funéraires contem
poraines de nos textes liturgiques.
3 A abedrias ,,,s Cf. supra, col. 123-124 I5 A pa- Io Epitaphe d'un évêque : + In hoc túmulo / iacet
triarce p. con. dgtr. 3i A pulbis... in pulberem 39 A famulus Dei / Gregorius, qui ui/xit anuos plus minus /
humiliare. LX. Recessit in pace die II nouas Febr. / era DLXXXII
(an. i'>44 . — Inscription trouvée à Alcalá del Rio, Anda
1. Kenvoi du copiste à la prière Abecedaria ou alpha lousie. Voy. Hvbner, Inscript. Hispaniae Christianae,
bétique qui suit YOratio « Te deprecamur ». Voy. ci- p. 19. n° 00, avec fac-similé.
dessus, col. 128 et 114; cf. col. 113, note. 2° Epitaphe d'un abbé. Voy. ci-dessus, col. 58, note.
2. Cette belle prière commence comme celle des 3° Epitaphe d'un prêtre : + Seuerus / presbiter.
Rituels It et M (voy. ci-dessus les fol. Ö8-'.)Ü du manu fam/ulus Christi, ui/xit annos LV /. Requieuit / in pace
scrit B; col. 12Г) , mais en diffère presque entièrement Domini / XI kal. iiouembres, / era DCXXII / 'an. 584'.
pour le reste. — A Béja. Portugal. Ibid., p. 4.
I .г, I.ITVRGIA MOZARABICA VETVS. V.',r,

Oratio post sepulcrum clausum. XLIII. — ORDO AD CORPVS PARVVLI


Domino lhesu Christo, Filius Dei uiui, qui ad se CONMENDANDVM '.
pulcrum Lazari [ueniren dignasti et ad monumentum
Vl supra iam continetur, sanclificato sepulcro,
quadriduanum iam fetentein suscitasli, animam fa dkitur hoc responsum :
muli tui fllius tempore iudicii lui non ad penam, Laudes. s
sed ad gloriam fesuscitare euni digneris eternam.
In hoc cognoui quoniam uoluisti mo, quia non
Amen. — Coneodente misericordia tua.
gaudebit inimicus meus super me. — Vers. : Pro
4° Epitaphe d'un diacre : -f Receisuinthus / diacu- pter innocentiam autem meam suscepisti me,
nus, fam/ulus Christi, uixit annos plus minus / nu Deus, et confirmasti me in conspectu tuo in eter-
mero XXV. / Récessif in pa ce sub die pridie / idus nura. Quia [non gaudebit . tu
iulias. era DCLXXXI / (an. 643). — A Montero, Anda
Oremus, ut animam famuli sui Illius paruuli in
lousie. Ibid., p. 35. n° 120, avec fac-similé.
5° Epitaphe d'un moine : Fulgentius mona, eus, famu sinu Abrahe patriarche propitius conlocare digno-
lus Christi, uix it annos plus minus / XLV. Recessit in tur.
pace / die VI kal. ianuari/as, era DLXXXI an. 543). Oratio.
— A Arahnl. Andalousie. Ibid., p. 26, n° 93. Domine Deus, Pater omnipotent, creator omnium i-,
6° Épitaphe d'une abbesse. Voy. ci-dessus, col. 67, note.
rorum et conditor, qui ita etas nascentium mode-
7" Epitaphe d'une vierge : + Florentia, uirgo / Christi,
uixit annos XXI et ui/ta breui expleuit te/mpora multa. raris, et aliquantorum breuians uile spatium, lon-
Obdormi uitin pace lesu, quem dile/xit, kal. April., era geue conuersationis occasione pollui non permit-
DCXXVI 'an. 588). — A Seixas, près Lamego. Ibid., tis : rogamus sanctam clomontiam tuam pro anima
p. 7. n° 21 : cf. Ibid., Supplementum, 1900, n° 364. famuli tui fllius paruuli, quam post babtismi gra- л,
8° Epitaphe d'une vierge cénobite : -\- Vius ;huius
tiam et regenerationis stolam ad te accersire digna-
namque túmulo procumbit Seruande post fuñera cor
pus. , Parua dicata Deo permansit corpore uirgo. / tus es : ut earn in gremio beati senis / Abrahe roi. ш
Astans cenobio cum uirginibus sacris nobile cetu. / Hic suscipere et conlocare digneris, atque sanctis Beth-
sursum rapta celesti régnât in aula,'... era DCLXXXVII lemilicis pueris tuis in illa prirnitiuorum Kcclesia
an. <j49;. — AMedina-Sidonia. Andalousie. Ibid., p. 25. simplicitatis et innocentie mérito iungas; ut qui *"
n° 86, avec fac-similé.
antiqui parentis debitum in babtismo relaxasti, re-
9° Epitaphe d'un simple fidèle (forme commune) : +
Depositio Pauli, famuli Dei, uixsit annos L et uno, gni tui cum consortem eflicere digneris. — Pater.
requieuit in pace die idus Martias , era DLXXXI1 Benedictio.
an. 544). — A Évora. Ibid., p. 5, n° 11.
10° Autre épitaphe d'un simple fidèle 'forme spé Dominus Ihesus Christus, qui animam famuli sui
ciale; : + Sinticio famulus Dei cognomento Dei Donum post regcnerationis stolam carneo exemit e uin- 30
I paterno, traens lineam Getarum, ,' huic nidi túmulo
iacens. Qui hoc seeulo XII compleuit lustros. / dignum ' In M \fol. 3C>) pro Laudes leg. Responsus lä Cod
Deo in pace conmendauit ispiritum, / sub die VI idus Abrae patriaree n Pro Oratio in M leg. Completuria
Agustas, era DC.LXX (an. 632,. Tibi detur pax a Deo. 47 Cod brebians " Cod primitiborum .1/ in illam pri
rnitiuorum ecclesiam 2U M nun habet Christus .1/
/ — A Alcacer do Sal, Portugal. Ibid., p. 3, n°2, avec fac-
famuli sui Illius.
similé.
IP' Épitaphe d'un enfant fragment d'inscription: : ! original est aujourd'hui au musée de cette ville (Museo
Salustius uixit men/ses XX, baptidiatus baptizatus; /. Ceballos : « Hic Speciosa condita / simul cubat cum
Sixième ou septième siècle. — A Cabra, Andalousie. filia / Tranquilla, sacra uirgine, / quae nouies cente
Ibid., p. 29, n° 103, avec fac-similé. sima / quintaque sexagésima / iera subiuit fuñera; /
12° Voici une épitaphe. qui rappelle plusieurs de nos post quam mater millesima / qiiarta recessit ultima ».
formules liturgiques : - Domine Ihesu Christe, / fámulo (Ibid., p. 73, nu 222, avec fac-similé. Autres epitaphes
tuae / Quinigie in hoc / loco quiescentis / omnia pec- mozarabes de Cordoue, p. 71-75.)
cata / dimitte. / Vixit annos XXX / Requieuit in pace 1. La cérémonie des funérailles d'un enfant chez les
/ die VI idûs / Martias, era DCC / (an. 662;. — A Mé- Wisigoths d'Espagne se trouve dans nos trois Rituels,
rida. Ibid., p. 10, n° 31, avec fac-similé. — On a vu presque identique dans les manuscrits ßet M. assez dif
plus haut col. 88, note) trois épitaphe» de Pénitents. férente dans le codex A. Les antiennes sont notées dans
Je termine cette série par une inscription beaucoup les trois manuscrits. Dans le Rituel Л/, l'antienne « Sinito
plus récente que les précédentes, mais qui a le mérite paruulos » est en notation française. Je donne dans
d'être purement mozarabe. C'est l'épitaphe d'une vierge' l'apparatus los principales variantes de .V. — On trou
de Cordoue. morte en 927, et de sa mère. Le titulum vera en note le texte du Rituel .1.
137 LIBER ORDINVM. i:is

culo, démonter illam eruat a supplicio. Abrahe recipiat, et uite eterne heredem efflciat. — Amen.
nunc iubeat conlocari in gremio, et resurrectionis Det ei consortium angelorum suorum, et in re-
tempore iustorum omnium adnumeret in consor- surrectionem futuram participem reddat omnium
tio : quo in anima simul et corpore inmortaliter beatorum. — Amen.
s permansurus promissa diuinitus beatitudo possi- Promissam gratiam confirmel in cum, et tribual
deat in eternum. — Amen. illi regnum eternum '.
Pusl lire, dicunt has anliphonas : ' • M eternum. Amen. Ipse Dominus et misericors, qui
Ant. : Sinite paruulos uenire ad me, dicit Do- cuneta regit.
minus; talium est enim regnum celorum. — Vers :
I. Voici maintenant le rituel ties funérailles d'un en
m Deus deorum.
fant, tel qu'un le lit dans le manuscrit A, folios 28-2'J :
Ахт. : Aperiat tibi Dominus. — Vers. : Dominus
regit me, fit omnes uersiculos simul cum Gloria. Ordo ad conmendandum corpus paruuli.
Ant. : In sinu Abrahe. — Vers. : Lauda anima Lavdes : In hoc cognoui ... [comme au Rituel B\
'mea Dominum... . Preces : Oremus Dei omnipotentis [misericordiamj.
ut animam... (Ibid.]. Prestante.... K[irie" eleison. К. К.
is Post incensalur corpusculum et sepulcrum, statim-
Conpletvria : Domine Deus, omnium creator et con-
que deponitur. ditor... Ibid.).
El inponitur hoc anliphona : Benedictio : Ob recordationem diei famuli sui Illiих
Ant. : Si ascendero in celum. — Vers. : Domine, benedicat nobis omnipotens Dominus, et propitietur in
probasti me. [Vide col. i 22.) omnibus. Amen. — Ilium paradisi amenitate confobeat,
et uos sue gratie protectione custodiat. Amen. — Illi tri-
го Ant. : In pace in idipsum. — Vers. : Portio mea
buat consortium beatorum, et nobis omnibus indulgen-
[Domine]. (Vide col. 12'Л.) tiain peccatorum. [.V. //. On retrouve cette • Benedictio ».
Ant. : Terra, terra. — Vers. : Domini est terra. avec quelques variantes sans importance, dans la Missa
(Vide col. 125.) paruulorum defunctorum du Misse/ mozárabe. Voy. I'.
Post her dicitur : L., t. LXXXV, col. 1028. Cf. ci-dessous, col. li'>.)
■>■, Vers. : Requiem eternam dona ei Domine, et lux Deducitur infans [leg. corpus) paruuli ad sepulcrum.
Dirilar per uiam her Anliphona :
perpetua luceat illi. Ant. : Sinite paruulos uenire ad me. dicit Dominus,
Oremus, ut animam famuli sui inter agrninabea- talium enim regnum celorum. — Vers. : Ex ore infan
torum propitius conlocare dignetur. tum!...
Ad sepulcrum. — In primis salutat presbiter, et di
Oratio.
cit :
3o Domine Ihesii Christe, qui humano generi salutis Lavdes : Iherusalem'ciuitas sancta, suscipe me; quia
remedium conférons, pro nobis mori dignatus es non noui seculum. nee penetrabi malum de uentre ma
in adsumta carne nostre fragililatis, ut nos adomi- ins mee, qui concepit me , ut uiderem laborem et do
lorem. — Vers. : Quoniam pater meus et mater me dere-
natu eriperes eterne mortis : precamur clementiam liquerunt me, Dominus autem adsumsit nie. De uentre...
tu am, ut animam famuli lui Illius innocentis sus- Conpletvria : Innox, Domine, etas absciditur, ut ab
,.т, cipere iubeas in locum refrigerii et lucis : ut in erumne orumna uite cassiuibis extimatur casibus exi-
ter electos tuos accipiat gloriam decoris, qui te matur) : consolens consulens humane fragilitatis (fra-
foi. к» ubique secunlur in uestibus / albis. Et qui paruo gilitati), no usu temporis trista (trita) eternis mereatur
rogaris irogis) absorbí.
tempore in hoc seculo positus, uiam nunc ingressus Ob inde tui inutiles deprecamur ministri, ut animam
est uniuerse carnis, tu qui gloriosa es Trinitas et huius parbuli Illius sanctorum iubeas turmis adiungi.
w lumen eternum, regnaturum eum adsocia celicolis Et quoniam hactualis uoluntaria ex diliberatione non
in perpetuum. — Pater. adgrabat culpa, nee ip«a nesciat seiat quod?) ex tuo sub-
tili iudici[o] implicet pena. Nee sit ulterius delicti inlata
Benedictio. eins cruciatione multatio. quem tuo redemisti sanguine
Dominus Ihesus Christus animam famuli sui Illius sacro. — Pater noster.
Benedictio : Dominus noster Ihesus Christus, quem
1 .1/ suplicio Cod Abrae 5 CW perrnansurum " .1/ in illi secuntur quocumque ierit qui non inquinauerunt
eternum. Prestet ipse Dominus et Redemptor noster,
qui cum Pâtre et Spiritu Sancto unus Deus gloriatur in uestimenta sua. huius animam famuli tui Illius, ani
sécula seculorum 10 .1/ Deus deorum Dominus locutus mam mundam sacri babtismatis et innocentie candore
est. Sinite. Gloria. Talium ,:i M Post hec 18 Cod Ant. conspicuam, carneaque iam claustra solutam, celesti
Si ascendero. Vers, caetera addidi er M 2T beatorimi. probeat in se[de] locandam. — Amen.
etc. ex M -,J M Completuria/H'o Oratio 32 M adsumpta. Absque doloribus inferorum efflciat alienam, et elec-
1 : Il ♦ LITVRGIA MOZARABICA VETVS. lin

« membra uenire commpnitus pigra uolumtate dis-


XL1II. — ORDO QVID CONVENÍA? OBSERVARE « tulerit, appellantibus clcricis obeunlis episcopi
CLERICIS CIVITATIS ILLIVS, CVIVS EPISCO- « apud sinodum siue ad metropolitanum episco-
PVS IN VLTIMA EGRITVDINE POSITVS FVE- « pum, tempore anni unius, nee faciendi missam
R1T*. « nec communicandi habeat licentiam. Presbiteres »
5 Scilicet, ne pigri sini ad aduocandum episcopum << autem siue clerici, quibus maior honoris locus
alium. Qui antequam episcopus prius ipsorum ab « apud eandem ecclesiam fuerit, cuius sacerdos
hac luce discedat, ante alius episcopus ad sepeliendum « obierit, si omni sollicitudine pro obsequiis, aut
eum occurrat. « iam mortui, aut continuo morituri, ad conmo-
Hie subnexa concilii instituía cognoscat : « nendum episcopum tardi inueniantur, aut per *o
i» Ex concilio Toletano VIIa, era2 I'II", ubi et locum « quameumque niolestiam animi id negligere con
dirit : ti probentur, totius anni spatio ad penitontiam in
« Si quis sacerdotum, secundum statuta Tole- « monasteriis deputentur. »
« tani 3 concilii, ad humandi decedentis episcopi
ORDO OBSERVANDVS IN FVNCTIONE EPISCOPI.
1 Cod conueniad I:i Textus edilus ad humanda.
Hora quisquís Ule episcopus morluus fuerit, siue M
torum caterbis adnumeret sociandam : ut canticum illut per diem, siue per noctem, statim signum publice in
uirgineum, inmaculutum sequendo Agnum, indefesso ecclesia seniore sonabit' : simulque per omnes j ec- fol. io»
conciliât iubilo in eternum. — Amen.
Post, hanc inponit Anliphonam : In sinu Abrahe... 3 Texl. éd. siue apud ;' Ib. omnino licentiam 6 Ib.
Vers. : Deus regit... usque in (¡пет. — Post liec. Oratio, ecteri clerici ' Co<¡ aput я T. éd. exsequiis 9 Ibid.
quale uult. antistitis morituri <5 Cod Ora.
1. Le texte de cet Ordo, pour la mort et la sépul
ture d'un évéque, diffère à peine dans le Rituel M ut ueneranda Pontificis membra, dum tardius funeran-
(fol. 37-38) par deux ou trois variantes de celui du ma tur, iniurie omnino subiaceant, episcopus, qui post
nuscrit B. Il est moins complet, toutefois, par suite de mortem fratris ad sepeliendum eum solet inuitatus
la perte d'un folio, qui comprenait vraisemblablement occurrere, infirmum magis et adhuc in corpore positum
la citation du concile de Tolède et la rubrique suivante, admonitus uisitare non différât : ut aut de releuatione
jusqu'aux mots « Deinde leuatur corpus ». consacerdotis amplias gaudeat, aut certe de ordinatione
2. Le mot Era a parfois la signification de « nu domus sue fratrem admoneat eiusque probabilem uo-
merus, sectio capitis •, ici plus exactement celle de luntatem in effectum transmittat, ac recedentem a se-
« canon ». (Cf. DvCAS(iE, Glossarium, au mot Era." culo, post nblatum in eius commendationem sacrificium
M. Paul Fournier {Etudes sur frs Pénitentiels, dans la Deo, mox sepulture tradat diligentissime et superius
« Revue d'Histoire et de littérature religieuses »Juillet- constituía canónica non différât adimplere. Si autem,
octobre. 1901; pense que cette expression n'a été usitée ut fieri solet, Antistes obitu repentino discessent, et
qu'en Gaule. Ce passage du Liber Ordimim prouve collimitanei sacerdotes de longinquo minime adesse
qu'elle n'était pas inconnue en Espagne. — Je place ici potuerint, uno die tantum cum nocte exanimatum cor-
le commencement de ce canon, que ne donne pas dans pusculum Sacerdotis, non sine fratrum ac religiosorum
son entier notre Rituel : « De exseqviis moriextis epi frequentia uel psallentium excubatione seruatum, a
scopi : Ea que competunt honestati contingit sepe quo- presbyteris cum omni diligentia in lóculo conditum
rumdam desidia non compleri. Proindc, quia notum est seorsum non statim humetur, sed honorificc comraen-
(pie dignitas in exsequiis morientis episcopi ex canoni- detur, donee sine mora inuitato undecumque Pontißce,
bus conseruetur traditione moris antiqui, hoc tantum ab ipso ut condecet solemniter tumuletur, ut et iniurie
adiieimus, ut si quis sacerdotum, etc. » Pour le reste, tollatur occasio et mos antiquus in sepeliendis Sacerdo-
lire le texte de notre Rituel. On trouvera dans l'appara- tibus seruetur. » — Ce canon est précédé de deux au
tus les variantes du texte imprimé. Ce 7'' concile de tres, auxquels il est fait allusion ci-dessus, et qui règlent
Tolède eut lieii en 64t>. la conduite à tenir en ce qui concerne les biens du
3. Il faut lire : Valletani (id est Valentinensis). Il s'a défunt et de son église. Voy. aussi sur ce point le ca
git ici du concile réuni à Valence, en Espagne, le 4 dé non ix du 9e concile de Tolède (655).
cembre 540. Le texte de son ivc canon est très impor 1. Ce passage tie la rubrique, qui ordonne d'an
tant pour mieux comprendre notre cérémonial wisigo- noncer par le son des cloches la mort d'un évéque, me
thique des funérailles d'un évéque. Il mérite d'être cité semble remarquable. Il doit être rapproché de la
ici tout au long : « De exseqviis morientis episcopi rubrique donnée ci-dessus (col. 112. ligne 18; dans
qvai.itek hvmetyr. lllud etiam prouido consilio decer- le rite ordinaire de la sépulture. Peut-être ne trouve
nentes. ut quia sepe sanctorum Antistitum per absen- rait-on pas ailleurs un témoignage plus ancien de notre
tiam commendatoris episcopi exsequie differuntur, ita pratique de faire connaître t sonitu eampanae » le
Ill LIBER ORDINVM. 112

cieñas, que postunt infra duo milia esse, signum si ponitur corpus in féretro, recitantibus semper aul
militer sonalurum est. psallenlibus presbiteris, diaconibus et omni clero,
Deinde, aliquibus ex clero per girum sollicite ас eum oblato semper incensó.
denote aul recitantibus nut psallenlibus, exuitur cor- Sic deinde in choro ecclesie ubi préfuit, cum prece-
;> pus morientis episcopi a presbiteris uel diaconibus. dentibus et subsequenlibus luminariis, ponitur. Ac s
Deinde, lauato corpore, aul tula secundum mo rem deinde, supra pectus eius euangelium plenarium '
posteriora, uestilur solitis uestimenlis secundum mo- ponitur, ila ul supra euangelium aliud uelamentum
rem, id est : tunica, deinde femoralia et pedules; non ponatur, sed ipsum euangelium super palleum
post her. capello el sudario'. Deinde inponitur ei ugnabum 2 ei desuper in pectore ponitur.
dü alba et orarium per ceruicem et ante pectus, sicuti Sicque fit, ut siue per diem, siue per noclem, mors ю
quum solet sacerdos missam celebrare. In manu quo- ei contingat, sine intermissione semper super eum
i[ue ei ampulla 2 ponitur. Deinde pollices nutпиит psallendum aul recilandum sil; doñee, hora diei de
de instills ligantur, id est de parias linteolis aul na- bita, sacrificium Deo pro eius requin in principad al
siulis3. Similiter et pedes ei ligantur. Post hex, iarlo offeralur.
45 inponitur ei casulla alba. Deinde leuatur corpus eius a diaconibus cum itlo i.-í
Deinde, substrato de subtus linteo mundissimo, euangelio supra eius pectus pósito; el sic usque ad
sepulcrum cum luminariis precedentibus el subse
6 Cod labato Pro aut tuta propono ley. baud taota. quenlibus perducilur, cantan tibus omnibus qui ex
clero sunt antiphonas, aul responsuria, que soient de
décès des fidèles. Le seul texte à peu près contempo
mortuis decantare. i»
rain de celui-ci, qui en fasse mention, se trouve dans le
récit de la mort de sainte Hilda (673) par le vénérable Post hec, celébrala iterum missa in ecclesia illa ubi
Bède : « Audiuit subito in acre notum sonitum campanae, sepeliendus est3, in sepulcro eius sal exorcizatum
quo ad orationes excitari uol conuoeari solebant, cum 1 Cod coto * Cod ipsud ■' Cod lebatur u'Cod supra
quis eorum de saeculo fuisset euoeatus • {Historia eccle-
eius pectore 2! Cod sepelliendus... exorcidiatum.
siastica, lib. IV, с. 23, dans P. !.., t. XCV, col. 211).
Nos Rituels wisigothiques notent que le signal partait 1. C'est-à-dire le texte complet des saints Évangiles
de la cathédrale (ecclesia seniore) et que toutes les et non pas simplement les extraits qu'on en faisait, sous
églises, situées dans un rayon de deux milles, devaient le nom de Comicus ou Liber Comitis, pour l'usage li
y répondre par une sonnerie. — Sur les cloches, voy. turgique ordinaire.
plus loin (col. 159) l'exorcisme ad consecrandum Si 2. Aynabus ou aynauus, mot que je ие trouve dans
gnum basilice. aucun lexique, mais dont l'étymologie ne parait pas dou
1. Le capel!um était une sorte de coiffe ou capuce, teuse. Le t palleus agnauus • était vraisemblablement
placé sur la tète du défunt. Le siularium, dont il est une étoffe en laine fine.
souvent question, au sujet des morts, dans les textes 3. Un document des plus célèbres sur l'emplace
anciens, servait à couvrir le visage. Voy. Dvcange, ment des sépultures est le canon xvin du 1er concile
Glossarium iad haec verba), et le Dictionary of chris de Braga (561) : « Placuit ut corpora defunctorum nullo
tian Antiquities, t. II, p. 1429. modo intra basilicam sanctorum sepeliantur : sed, si ne-
2. L'ampoule était placée entre les mains du dé cesse est, de foris circa mumm basilicae usque adeo non
funt, en signe de la dignité épiscopale. On sait qu'à abhorret. Nam si firmissimum hoc priuilegium usque
l'évêque seul était réservé le droit de consacrer les nunc retinent ciuitates, ut nullo modo intra ambitus
saintes huiles et d'en faire usage pour la dédicace des murorum cuiuslibet defuncti corpus humetur, quanto
églises, des autels et pour l'onction du front sur les magis hoc uenerabilium martyrum debet reuerentia
nouveaux baptisés. Voy. pour l'Espagne ce qui a été obtinere? » Les évèques, toutefois, étaient souvent en
dit plus haut à propos de la confirmation, et aussi les sevelis dans des églises. La rubrique de nos Rituels
conciles suivants : 1er de Tolède (v. 400), canon XX ; 1er wisigothiques ne fait que constater une pratique, dont
de Braga (561). с. xix; 2° de Braga (572), с. lu, et 2e de on retrouve ailleurs plus d'une trace. En 544, un évë-
Seville (619), с. vu. Cf. la lettre très vive de Montanus que du nom de Grégoire reçoit la sépulture dans une
de Tolède (523-531) au clergé du territoire de Palen- église" do l'antique Ilipa, aujourd'hui Alcalá del Rio. à
cia, où quelques simples prêtres s'étaient permis de quelques kilomètres au nord de Seville. (On peut voir
consacrer le saint chrême (P. /.., t. LXV, col. 52; Fui l'inscription de son tombeau dans Hvbxer, Inscript.
rez. España sagrada, t. V, p. 390). Hispaniae Christianae. p. 19, n° 60. Voy. ci-dessus,
3. Le mot nastula, qu'on ne rencontre pas dans col. 134, note.) Au témoignage de saint Ildcphonse, Eu
les classiques, a, comme celui d' instila, le sens de ban gène III de Tolède (+ 657) fut inhumé dans l'église de
delette, peut-être avec quelques ornements en plus. Sainte-Léocadie : « In basilica sanctae Leocadiae tenet
Voy. Dvcange. Glossarium, au mot N \st.\l\e. habitatione sepulcrum > (Lib. de ttiris illuslr., c. XIV,
143 UTVKGIÀ MOZAHABICA VETVS. Ill

adspanjitur, et incensum intus in ipso sepulcro of- Hoc pietatis sacramenlum sit tibi in parlicipa-
foi. юз ferlur. Delude, tollitur euangelium de pectore eius, tione omnium beatorum.
et deponitur corpus a diaconibus in sepulcrum, can- Et sic deinde ab eodem episcopo inponilur hec an-
tnntibus aliis relii/iosis antiphonam liane : tiphona :
s Ахт. : In sinu Abrahe amici lui conloca eum, Ant. : In pace in idipsum obdormiam et requie-
Domine... ( Vide supra, col. 1 22.) scam. [Vide ad. 123.)
Sicque, Herum oblato incensó super corpore ipso, Deinde dicitur anus isle uersus :
accedil episcopus qui ad eum humandvm ueneril, et Vers. : Expectans expectaui Dominum, et re-
nperiens ei os, mitiit crismam in ore ' , dicens ei ita : spexit me. Et exaudiuit deprecationem meam, et
eduxit me de lacu miserie et de luto fecis. Sta- i»
8 .1/ umandum n .1/ mittit ei... dicens illi.
tuit supra petram pedes meos, et direxit gressus
/'. /.., t. XGVI, col. 206). C'est là que vint le rejoindre meos: Et inmisit in os raeum canticum nouum.
Ildeplionse dans les derniers jours de janvier 607 : /ta tomen, ut sub uno unus uersus isle dicatur. Et
« In ecclesia beatae Leocadiae tumulatur, ad pedes sui sic caput repetitur. Dicta Gloria, caput antiphone
conditus decossoris » (Ibid., col. -14 . Il parait même que repetitur. El poslqvam lerlia uice dicta f'uerit, non i">
saint Martin, l'inspirateur du concile de Braga cité plus
haut, eut son tombeau dans l'église de son monastère repetitur ; sed s tat im ab episcopo oratio isla colligitur.
de Duinium. Voy. Fr.oREZ, Esp. stigr., t. XV, p. 136. Oratio.
On sait que saint Ambroise avait préparé sa tombe
sous l'autel de la nouvelle basilique élevée par ses Consolare, Domine, animam serui lui sacerdolis,
soins. Il en donne la raison, qui a une portée générale : qui tibi sacris deseruiuit olliciis : ut qui Christo Filio
« Hune locum praedestinaueram mihi; dignum est luo mililauit degens in corpore in hac mortalitatis ю
enim ut ibi requiescat sacerdos, ubi ofïerre consue-
erumna, tecum et cum ipso eum uiuere prestes in
uit » Epístola ml Marcellinam sororem, /'. L..
t. XVI, col. 10"23). Sur les sépultures des papes autour gloria sempiterna.
de la confession de saint Pierre, sous l'atrium de la 1 M Afntiphonal. Hoc, etc. ,3 Cod nobum *" in
basilique Vaticano, dans les Catacombes et dans les corpore deest in M.
sanctuaires de la banlieue de Home jusqu'au huitième
siècle, voy. Dvchesne, Le Liber Ponti/icalis, t. I, p. clv- drie, comme une des dernières cérémonies des funé
CLix. L'usage des églises d'Afrique au cinquième siècle railles : • Post salutationem, pontifex defuncto oleum
était aussi d'ensevelir les évéques dans les basiliques. affundit ». II compare cette effusion de l'huile à celle
Voy. Victor de Vite, Historia persecutions» Л/'ricanae du baptême; puis il ajoute : « Et tune quidem olei
prouinciae, éd. de Petschenig, Vienne, 1881, p. 20. unctio baptizandum ad sacra certamina euoeabat ; nunc
1. Ce rite, qui consiste à répandre* le chrême dans autem afl'usuin oleum déclarât eum qui defunctus est
la bouche de l'évéque défunt, déjà couché dans le tom sacris certaminibus exactis functum esse » (Migne, Яа/г.
beau, semble d'abord très extraordinaire. Il ne se re graec, t. III, col. 566). Un écrit attribué à saint Jean
trouve, à ma connaissance, dans la liturgie d'aucune Chrysostome parle « de l'huile répandue sur les morts
autre Eglise. Sa signification mystique n'en est pas au moment de leurs obsèques ». (Voy. Lambecivs,
inoins touchante et très élevée. Au jour de son sacre, Comment, de Bibliolk. Caes. Yindeboneusi, t. VIII, 1782,
tout évèque a entendu une formule analogue ou sem p. 1)49.) — Les Capitula de Théodore de Cantorbéry
blable à celle du Pontifical romain : « Accipe Iluange- témoignent d'une pratique analogue suivie à Rome au
liiim, et uade, praedica populo tibi commisse. » Le livre septième siècle, quoique dans une mesure beaucoup
des Évangiles déposé sur la poitrine du défunt expri plus restreinte : « .Mos est apud Itomanam Ecclesiam
mait déjà cette mission de l'évéque. L'huile sainte versée monachos uel homines religiosos defunctos in ecclesiam
sur ses lèvres est un hommage suprême à cette bouche portare et cum chrismute ungere pectora » (d'AcuEiu.
qui a été l'organe du Saint-Esprit, qui a prêché, consa Spicilegium, t. IX, p. 60, c. xc).
cré, sanctifié. On remarquera que l'évéque seul pouvait Au témoignage de Balsamon, patriarche d'Antioche,
donner cette onction suprême. cet usage existait encore à Alexandrie au douzième siècle
L'usage de répandre de l'huile sur les morts existe pour les prêtres et les évéques : « Vsus hic in Alexan-
de nos jours dans l'Eglise grecque. « Et cadauer in drinorum regione ab antiquo inualuit, ut sacerdotum et
monumento deponitur... His peractis cadaueri superin- pontificum mortuorum corpora sacro chrismate unge-
fundunt lampadis oleum , aut e thuribulo cinerem » rent et túmulo reconderent. » (Voy. Goar, Rituale
(Goar, Rituale Graecorum, p. 538; editio secunda, an. Graecorum, 2a ed., p. 467.) — Disons, en finissant cette
173(1, p. 4313). L'n passage bien connu du traité De Ec note, que pour étrange que puisse paraître au lecteur
lesiástica Hierarchia, attribué à saint Denys (c. vu, cette effusion du chrême dans la bouche d'un mort, elle
% 8-9), nous prouve que ce rite était déjà pratiqué, au est beaucoup moins surprenante qu'un ancien usage
cinquième siècle tout au moins, dans l'église d'Alexan- bien connu; celui de donner l'Eucharistie aux défunts.
14.. LIBER ORDINVM. 140

Posl hec dicit dincoiius :


XLV. — ORDO IN CONMENDATIONE PRESBITERI.
Oremus Dominum, ut aniinam famuli sui patris
nostri Illius opiscopi inter agmina patriarcbarum, Quum fuerit corpus ex more cotiposilum atque ue-
prophetarum, Apostolorum atque omnium beato- slilum, sicut mos ei fuit missam celebrare, tunica, pe-
e rum propitius conlocare dignetur. dulibus, femoraliis, alba, et super pectus ovario at
que casulla, ueniunt omnes clerici et ponunl eum in s
Oratio.
féretro, et offerunt ei incensum.
Pietatis inmcnse Pater et Domine, presta sup-
Ueinde diciluv hoc responsum :
plicantibus nobis, ut famulus tuus lile paler noster
Lavdes : Palientiain habe in me, Domine, quia
episcopus, cuius hodie conmemoratio fit, ab omni
tu feeisli me; posuisti mici nomen nouuin; et
lo nexu culpe propitialus indemnis, percipiat graliam
dixisti mici : Vade in terram et reuerlere uelociter, »o
premii pro gratia sacramenti : eumque post pugnam
quia puluis es et in puluerem reuerteris. — Vers. :
fol. io» / aduersus diabolum gestam, gaudcntem trium-
Tu formasti me et posuisti super me manum tuam.
phus excipiat. Post sollicitos pie seruitutis exercitusi
Et dixisjti mici]. G [loria!-
quies leta confoueat. Sit consors digne tibi seruien-
Oremus, ut animam famuli sui lllius presbiteri
is tium sacerdotum; sit omnium particeps beatorum.
inter agmina patriarcharum... •*
Cum Vnigenito luo celeste possideat regnum, cuius
gestauit fldelilerin terra uexillum : ut in quo fleuit Oratio.
corpore gaudeat, in quo mortis debitum soluit féli Piclalis inmenso Paler et Domine, / presta sup- roi. ios
citer uiuat, in quo humiliatus est regnet, in quo plicantibus nobis, ut famulus tuus lile pater
io grauatus gemuit gloriflcatus exullet. noster sacerdos... cum sua benediclione. Et pev-
Piissime Pater. conplet omnia sicut in priori ovdine contineluv *'
Benedictio. diges tum
Ob recordationem diei patris nostri Illius epi-
3Cod missa... pedules, fciuoraliii.s.-.orarium 8 M [fol.
scopi benedicat uobis omnipotens Deus, et propi- ЯЩ pvo Laudes habet Responsus 9Codnobum " Cod
*"¡ tietur in omnibus. Ilium paradisi amenitate con pulbis... pulberem l3 M agmina beatorum ,6 M pvo
foueat, et uos sue gratie prolectione custodiat. — Oratio habet completuria.
Amen. с. evi) nous apprend, en effet, qu'on scellait les join
Uli tribuat consortium beatorum, et uobis omni tures des tables de marbre destinées à renfermer l'eau
baptismale « gypso et calce, ceva quoque et marmoris
bus indulgentiam peccatorum. — Amen.
pulueve ». Cette interprétation est la plus simple et la
m Prestet ipse. plus vraisemblable. — Quoi qu'il en soit, on trouverait
Posl hec secundum morem scpulcrum cooperilur difficilement ailleurs un autre exemple d'un rite de
et cera marmoratur*. — Нес ipsa oratio conuenit ce genre.
et in conmendatione pvesbiteri. Pour les funérailles d'un évêque, le texte du Rituel
.4, fol. 27-28, diffère notablement de celui des deux au
* M Oremus ut :l M dignetur. Presta " .1/ gaudente tres. Le voici :
(gaudenter?) " Cod triumphos 17Codgestabit ы Cod
deuitum !0 Cod grabatus îv M omnipotens Dominus Ordo ad conmendandum corpus sacerdoti.
" Cod confobeat 31 M sepulcrum oporitur.
Quando corpus de domoeicitur(educitur?)salulat [et]
1. L'expression cera marmorare sepulcrum ne peut, dicit per uiam presbiter hune resj)[onsum] :
semble-t-il tout d*abord, signifier ici autre chose que Lavdes : Ne elonges a me... (Voy. col. 126.)
« apposer un sceau de cire sur le tombeau ». On ne Post hee oral diaconus : Oremus Dominum nostrum,
la rencontre pas ailleurs. Au cas où l'interprétation se ut spiritum et animam famuli sui lllius sacerdoti de
rait la vraie, voulait-on, en scellant ainsi le sépulcre locum ardoris eruat et in sinu Abrahe patriarce propi
des évèques, prévenir une violation sacrilège ou un pieux tius conlocare dignetur.
larcin? S'inspirait-on du souvenir du tombeau du Sei Et dicit haue Orafioiiem] : Quemadmodum... [Voy.
gneur? Je ne saurais le dire. On peut croire toutefois col. 121 et 1Ж)
qu'il s'agit ici simplement du scellement du couvercle Deinde salulat presbiler et diaconus : In nomine Do-
sur les quatre côtés du sarcophage, de façon à empêcher mini nostri Ihesu Christi anima eius requiescat in pace.
l'odeur du cadavre de se répandre dans l'église. On se Et post hee incensat corpus : el perget cantando hune
serait servi dans ce but d'un mélange de cire et de vesj)[onsum] :
marbre pilé, ce qui expliquerait suffisamment le mot Ecceegouiam uniuerse carnis...( Voy. col. 110 et 126.)
marmoratur. Saint Ildephonse (De cognitione Baplismi, CiiMPLKTVRU : Pietatis immense Pater et Domine,
LIUER OHDINVM. 1«
147 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 148

secum sibi regnaturam adsciscat, et pius omnibus


XLYI. — ORATIO AÜ GOMMENDANDVM CORPVS nobis peccata dimittat. — Amen.
DEVOTE VIRGINIS. Angelorum cateruis eam célico amictam insérât
indumento, et nobis post transitum superne beali-
Domine Ihesu Cnriste, qui cum Pâtre et Sánelo
tudinis tribuat perfrui loco. — Amen. s
Spiritu in principio omnia uerbo condidisti ; cuius
Quique eam uirginem sibi militare fecit in hoc
» nutu ac dispositione extant ' omnes anime, qui-
seculo, si quid culpabile ei adfuit, miseratus indul-
que de Patre sine tempore natus, ex utero Virginie
geat, et nos ab eterno supplicio clementer eripiat.
in fine seculorum nasci digualus es : precamur cle-
— Amen.
mentiam tuam, ut huius tibi dicate uirginis animam
Ipse Dominus et misericors, qui cum Deo Patre ю
suscipere digneris inter sanctarum uirginum ag-
et Sancto Spiritu unus Deus gloriatur in sécula se
w mina : ut, qui es uirginitatis auctor et castitatis
culorum.
amator, animam famule tue, cuius corpus hie re
/ El perficitur omnis ordo sepulture '. fol. we
ligiose sepulture tradimus, sapientium puellarum
numero iubeas adglomerare propitius. Sicque te XLVII. — ORDO SVPER SEPVLCRVM, QVANDO
auctorem lucis fontemque reperiens perpetui lu- CLAMORE PROCLAMATVR ». «
15 minis, uirginum choris qui te ubique cum laudi-
Lavdes : Requiem eternam det tibi Dominus : lux
bus sequuntur adiuncta, celestem se adipisci gra-
perpetua luceat tibi, et repleat splendoribus ani
lulctur Ietitiam inQnitam.
mam tuam, et ossa tua reuirescant de loco suo. —
Quia te iubente dicimus : Pater.
Veks. : Aperiat tibi Dominus paradisi ianuam, ut
Benedlctio. ad illam patriam reuertaris, ubi mors non est, ubi so
so Christus Dominus, qui uirgineo orlus ex aluo dulce gaudium perseuerat. Et repleat...
uirginum pudicitia delectatur, famulam suam lllam Oremus, ut animam famuli sui Illius inter ag-
rnina ¡beatorum propitius conlocare dignetur].
1 Cod eomendandum * M Deo note 13 Cod coris
Ai Cod celesti se adipiscere gratuletur letitia infinita Oratio.
20 Cod ex albo. Christe rex, Vnigenite Palris altissimi, qui es lux ís
angelorum et requies omnium in te credentium ani-
•presta supplicaiitibus nobis et (ut) famulus tuus Hie,
' Cod katerbis и Cf. supra, fol. 97 Cod.
cuius odie comemoratio fit, ab omni culpe nexu propi-
tiatus indemnis, percipiat gratiam preinii pro gratiam 1. Voici le texte de la sépulture d'une vierge con
sacramenti : eumque post pugnam aduersus diabolum sacrée à Dieu, d'après le Rituel A, fol. 29 :
gestarn gaudentes triumphos excipiat. Post sollicitus
excursus (B post sollicitas pie seruitutis exercitus), Ad conmendandum corpus de una Virgine.
quies leta confobeat. Sit consors digne serbientium sa- Domine Dcus, cui placitum est uel acceptum qui Agni
cerdotum. Sit omnium particeps beatorum. Et cum Vni- tui uestigia prosequitur, concede supplicationibus no-
genito tuo celeste possideat regnum, cuius gestabit fi- stris, ut anima famule tue Illius, quam ad te arcessire
dei (B fideliter) in terra uexillum : ut in loco (B in quo) iussisti, in cetum sanctarum uirginum recolligi merea-
flebit corpore gaudeat, in quo mortis deuitum soluit fé tur, ubi nulle sunt ténèbre tediorum : sed letetur cum
liciter uibat , in quo humiliatus est regnet, in quo gra- omnis (cum omni choro?) paruuloruin et multitude
batus iemuit (Z? gemuit) glorificatus semper exultet. credentium populorum. Pater noster. 1 0]b recordatio-
Post ham oralionem dicitttr : n[emj... ( Voy. col. ll~> et 117, note.)
Benedictio : Ob recordationem dici famuli sui IHius, 2. Je ne trouve rien de mieux que de comparer cet
benedicat nobis omnipotens Dominus , et propitietur in Ordo super sepulrrum à notre absoute pour les défunts,
omnibus. Amen. — Ilium paradisi amenitate confobeat, telle qu'elle se lit dans le Missel romain. L'expression
et uos sue gratie protectione custodiat. Amen. — Uli clamor appliquée à ce rite, et que nous avons rencon
tribuat consortium beatorum, et uobis omnibus indul- trée déjà à plusieurs reprises (voy. ci-dessus, col. 111
gentiam peccatorum. et 1 12), n'est pas signalée dans les glossaires. Je la vois
1. Le Rituel de Madrid s'interrompt à ce mot. Un néanmoins reparaître avec le mémo sens au douzième
cahier tout entier (correspondant, d'après toute appa siècle dans un document espagnol : « Omnis... conuen-
rence, au texte du manuscrit .S, fol. 105-1251 a été en tus pro eius anima nouem diebus continuis clamorem
levé. Le texte reprend aux mots : « credentes sumere » deuotissime teneat » Charte de Hermandad entre les
du chapitre LXV1III du Rituel li, intitulé : Benedictio moines de Silos et ceux de San Millau de la Cogolla,
super aliquid licoris pollulum. Voy. ci-dessous, col. 171, juillet 1100. Voy. Dom Féroti.n, Recueil des Chartes de
fol. 125 du manuscrit. l'abbaye de Silos, p. 112).
149 LIBER ORDINVM. 1Г.0

marum, lacrimabiliter quesumus , ut nostras nunc tomen diacones siue cirrus albis induli in choro sta-
pius orationes exaudías, et fámulo tuo requiem eter- liuni, cœceptis Ulis qui cum cruce ante regem pre-
nam lucemque perpetúan» apud te cum Sanctis ressuri sunt.
omnibus féliciter obtinere concedas. Sicque animam In primis, rum inijressus fuerit rex in ecclcsia et
s eius nunc splendoribus reple in regione uiuentium proslratus in orntionem, tjuum ei uisum fuerit ul а и
ut tempore iudicii, sumlo corpore quod hoc de- terra se ab orationeerujere uelil, inpunilur uersus iste :
tinetur in túmulo, a te se gratuletur suscipi ce- Sit Deus in itinere ucstro, et ángelus eius comi-
lesti in regno. Ossa quoque eius, que modo casu Iclur uobiscum.
corruptibilitatis hoc in sepulcro iacent recóndita, Post hec dicitur her oratio :
10 supremo examinis die reuirescentia resurgant in Oratio. 10
gloria inmortalitatis induta : atque ab exilio mortis
Deus exercituum, fortitudo uirtutum et uirtus po-
secunde ereplus, gaudium uite perpetué potiatur
tentium, propugnator hostium, uictoriahumilium,
securus, ut electorum numero insertus, angelorum
propagator uictoriarum, sublimitas regum, admi
cateruis unitus rura paradisi uernanlia mereatur
nistrator regnorum : esto presentí religioso prin-
ir, ingredi letus. Ibique ei uiuere liceat sine fine, ubi
cipi nostro Uli cum subiectis sibimet populis due- is
tecum omnes gloriantur sancti, uultus tui fulgore
tor salutaris ilineris, uia pacis, inspiratio bone
inluminati. Et ita illi felicitatem perpetuam tribuas
dispositionis. Habeat, te concedente, Domine, exer-
possidere inter agmina beatorum in celis, ut et nos
roi. ют benignus / exaudías ad te nunc proclamantes e 1 Cod coro * Cod ante rege.
*> terris : Pater noster. du depart d'un roi wisigoth pour la guerre, à la tête de
son armée. Le prince arrive à la porto de l'église : deux
Benedictio. diacres vêtus de blanc l'encensent : tout le clergé est
Christus Dominus, qui pro nobis omnibus iniu- debout dans le sanctuaire. Entré dans l'église, le roi se
prosterne ot prie en silence. Il se relève bientôt au chant
riam sustulit crucis, fámulo suoianuam uite celestis
d'une antienne, qui implore la protection céleste sur
clementer aperiat, et nostrorum uincula scelerum son entreprise. L'évéquc prie à son tour, mais à voix
» miseratus absoluat. — Amen. haute. Il demande pour le roi la victoire ; pour l'armée
Illum suscipiat celesti in patria, ubi dulce gau et ses chefs dures) la force, la confiance, la fidélité, la
dium fruuntur omnes electi, ab omni corruptione concorde des cœurs; pour tous enfin, le retour triom
phal dans cette même basilique des saints apôtres Pierre
mortalitatis exutum, nobisque cum eo concédât
et Paul, d'où ils vont partir pour le combat.
post transitum perfrui regnum sine fine mansurum. Un diacre prend alors une croix d'or, qui renferme
.to — Amen. une relique du bois de la croix du Seigneur. II la donne
Sicque illi inportiat gratiam sue uisionis in re à l'évoque, qui la présente au roi. Celui-ci la passe aus
sitôt au prêtre ou au diacre, qui a mission de la por
gione uiuorum, ut nobis potioris uite conuersatio-
ter devant lui pendant toute la durée do la campagne.
nom, elindulgenliam tribual peccatorum. — Amen. La croix sera ainsi l'enseigne royale par excellence.
Prestet ipse Dominus et misericors, qui cum Deo Aussitôt ce « signum » arboré, au chant d'une antienne
35 Pâtre et Sancto Spiritu unus Deus glorialur in sé et de versets appropriés à la circonstance, les porte-
cula seculorum. enseignes s'approchent de l'autel : chacun à son tour
reçoit un étendard des mains de l'évoque et sort du
In nomine Domini nostri Ihesu Christi, cuius
sanctuaire, à la porte duquel tous se trouvent bientôt
conmemoratio facta est, anima eius requiescat in réunis. Le diacre élève alors la voix : • Humiliamini
pace. benedictioni », et l'évéque prononce la longue formule
de la bénédiction. 11 espère les revoir un jour, cou
40 XLV1II. — INC1P1T ORDO QVANDO REX CVM ronnés par la victoire, à cette place où il leur donne le
EXIiRCITV АП PRELIVM EGREDITVR «. baiser de la paix. Puis le diacre reprend : « In nomine
Domini nostri Ihesu Christi ite in pace ». Le roi em
Quando rex ad ostium ecclesie accesserit, duo dia- brasse l'évéque, monte à cheval, toute l'armée se met
eones albis induli rrr/i incentum offrrunl. Omnes en marche et l'on part pour la guerre.
In passage particulièrement intéressant de ce texte,
3 Cod ;iput te T Cod se gratulatur suscipere n Cod est celui où il est dit que cette fonction solennelle avait
caterbis " Cod celeste 4* Cod osteum ecclesie. lieu dans Г с église des saints apôtres Pierre et Paul ».
Ce ne peut être que la célèbre « ecclesia » ou • basi
1. Ce chapitre est sans contredit un des plus cu lica praetoriensis sanctorum apostolomm Petri et Pauli »,
rieux de notre Rituel. On y voit prise sur le vif la scène dans laquelle se réunirent, de 653 à 702, six au moins
15! LITVKGIA MOZARABICA VETVS. 152

rol. ios citus fortes, / duces fldos, concordes ánimos, quo Sit ductor idem uestri itineris, qui uia uoluit esse
ualeat uirtute superare aduersos, ualitudine defen nostre salutis. — Amen.
deré suos, expugnare aduersa, defenderé propria. Vt, qui per fiduciam fidei uestram conscientiam
Da e¡, Domine, de spiritu tuo et cogitare que de- Deo uouistis, eius auxilio protecti uiam salutaris iti
5 cent, et que conueniunt adimplere : ut manus tue neris euoluatis. s
protectione munitus, cum subiectis populis gra- Auxiliante ipsius misericordia Dei nostri, qui in
diens, et ab hinc de presentía ecclesie apostolorum Trini ¡late ...
tuorum Petri et Pauli procédons, ita munitus cu- Post hec non statim absoluitur; sed mox accedí l
stodiis angelicis, acta belli ualenter exerceat : ut do diaconus ad altare, el leuat crucem auream, in qua
io hostibus tibi semper inherens triumphator existât, lignum béate Crucis inclusum est, que cum rege sem- «>
et nobis te precantibus ex hoc remcans cumulum le- per in exercilu properal, el adducil earn ad episco-
titie salutaris restituât. — Piissime... pum. Tune episcopus, lotis manibus, Iradil eam régi,
Benedictio. et rex sacerdoti, qui earn ante se portaturus est. —
Mox lamen episcopus ut eandem crucem in manu re
Spiritus bonus Dei per diuinitalis ineffabilem gra-
<s tiam deducat uos in uiam rectam. — Amen. gis tradiderit, inponunl liane antiphonam, decan- is
lando cum uersibus :
des grands conciles nationaux de Tolède (les conciles Ant. : Accipe de manu Domini pro galea Judicium
8", 12e, 13e, 15e, 10e et 18') et le concile provincial de cerium, et armetur crealura ad ultionem inimi-
084. On ignorait jusqu'ici d'où lui venait son titre dY- corum tuorum. — Versvs [I] : Sume scutum inexpu-
glise prétorienne. Le Rituel nous en fait connaître le
gnabile equitalis. Ad ultionem. a)
motif : c'était l'église officielle de l'armée, plus particu
lièrement de la f,rarde royale, la seule véritable année II. — Quoniain data est uobis potestas a Domino
permanente des monarques wisigoths. On sait la manie et uirtus ab Altissimo. Ad ultionem.
qui portait la plupart des conquérants barbares à s'affu Hoc secundo uersu explícito, accedentes unusquis-
bler des titres et à adopter les noms et toute la termino que accipiunt de post altare a sacerdote bandos suos;
logie de la vieille Rome. Les Goths ne firent pas ex
el statim j egrediuntur foras, cantan tibus clericis in rol. w<
ception. Comme les Romains, ces civilisés d'hier, vain
queurs de l'Empire, qualifiaient volontiers de Barbares choro eandem antiphonam cum his uersibus : *o
les peuples auxquels ils faisaient la fiuerre : et notre III. — Benedictus Israhel : quis similis tibi, po
Liber Ordinum s'est fait l'écho discret de cette vanité. pule, qui saluaris a Domino? scutum auxilii tui et
Le praetorium était, chez les Romains, la tente du gé gladius glorie tue. Ad ultionem.
néral en chef de l'armée. A partir d'Auguste, les Préto ПН. — Negabuntle inimici tui, et tu eorum colla 3u
riens devinrent les gardes du corps des empereurs. Il y
eut donc, à Tolède, comme à Rome, un praetorium et calcabis. Ad ultionem.
des Prétoriens. V. — Non det in conmotione pedem tuum, ne-
Wamba, qui avait reçu, en 072, l'onction royale dans que dormitet qui custodit te. Ad ultionem.
l'église prétorienne (voy. à la fin de ce volume l'Ap
VI. — Ecce non dormitabit neque obdormiet
pendice sur VOrdinatio regis), voulut pour en relever
qui custodit Israhel. Ad ultionem. x<
l'importance lui donner un évëque particulier. Il eût
été, en même temps que l'évêque de la cour, quelque VII. — Dominus custodiat to, Dominus prolectio
chose comme le grand aumônier de l'armée wisigothe. tua super manum dextere tue. Ad ultionem.
Le canon IV du 12'' concile de Tolède (réuni dans cette VIII. — Per diem sol non uret te, neque luna
même basilique en 081) condamne cette prétention en
per noctcm. Ad ultionem.
termes très durs pour le malheureux prince, alors
déchu du trône et retiré au monastère de Pampliega. Villi. — Dominus custodiat te ab omni malo : *"
L'église prétorienne était située dans un des fau custodiat animam tuam Dominus. Ad ultionem.
bourgs de Tolède (in suburbio Toletatio, dit le canon X. — Dominus custodiat introituin tuum et exi-
mentionné ci-dessus). Son emplacement ne nous est pas lum tuum. Ad ultionem.
autrement connu. On a vu plus haut (col. 53) la for
Poslquam omnes bandos suos leuauerint, el foris
mule de l'ordination du Primiclericus de cette église.
— Disons enfin que le G'' concile de Tolède (038) ap ostium ecclesie egressi fuerint, statim Gloria in pre- «
pelle aussi praetorium la basilique de Sainte-Léocadie. dicta antiphona inponunt. Nam etiamsi uersi de-
Peut-être les rois wisigoths avaient-ils là, à cette date, * Cod uobistis » Cod uia... euolbatis ы Cod inex-
une partie de leur garde : peut-être aussi y possédaient-ils pugnabilem "Cod uerso forma anliq. -^ Cod coro
un palais ou une * villa », le mot de praetorium ayant 17 Cod Srahel " Cod Srahel " Cod leb;tuerint *5 Cod
eu cette triple signification. osteum.
153 LIBER ORDINYM. 154

ficiant , lamdiu singulariter ipsa sola cantabitur,


XLVIIII. — ITEM ORATIONES DE REGRESSV
quamdiu omnes qui ipsos bandos portant foras egre-
REGIS'.
diantur. Vbi, postquam Gloria fueril finita, rt ipsa
antiphona a capile rrpctita, stalim, dicente diarnno : Rex Deus, a quo regum regitur regnum, quo gu-
s Humiliate uos benediclioni, diritur ab episcopio hernante sublime, quo deserente fit fragile, fámulo
benedictio ista : luo régi sollers moderator adsiste. Da ei, Domine, s
lidei rectiludinem iirmam, et legis tue custodiam
Benedictio. indefessam. Ra morum honéstate prepolleat, ut tue
Signum salularis claui et ligni, quod deuotis Maiestati conplaceat. Ra nunc presit populis, ut
manibus, sacrate princeps, suscepisli, sit tibi ad coronetur post transitum cum electis. — Quia te iu-
to tutelam salutis et incrementum perpetué bene- bente dicimus : Pater. ю
dictionis. Benedictio.
Egressum tuum in pace directurum excipiat, et Omnipotens Deus, qui gressus uestros ad nos re-
per uiam tuis exercilibus crux Christi semper duxit in расе, animas uestras perducat ad eternam
adsistat. hereditatem. — Amen.
is Religiosa uobis consilia référât, et fortia bellice Et qui nos hic redire fecit clementer, ad se uos is
promtionis ■ preparet instrumenta.
Lignum quoque hoc, per quod Christus spoliauil 1. Il s'agit ici du retour du roi et de son armée, à
principatus et potestates triumphans eos in se- la suite de l'expédition dont il a été question au chapitre
précédent. — Pendant toute la durée de la campagne,
metipso, cum fiducia efficiatur uobis ad singularis
on priait dans les églises pour le succès de l'armée du
io glorie uictoriam propugnandam. — Amen. prince. Nous avons sur ce point le témoignage du ca
Vt per uictoriam sánete Crucis et ceptum abhinc non ш du concile de Mérida, tenu en Ш5 sous le règne
foi. no 'ter féliciter peragatis / et florentes ad nos trium- de Récesvinthe : « Instituit sanctum concilium, utquan-
phorum uestrorum tilulos reportetis. — Amen. documque cum (regem) causa progredi fecerit contra
hostes suos, unusquisque nostrum in ecclesia sua hunc
Qualiter in ósculo pacis, quo uos abhinc uale fa-
teneat ordinem : ita ut omnibus diebus per bonam dis-
a-i cientes deducimus, feliciori reditu in hoc loco cum positionem sacrificium omnipotent Deo pro eins suo-
uictoriarum uos laudibus receplemus. — Amen. rumque fidelium atque exercitus sui salute offeratur et
Prestante Domino noslro lliesu Christo. diuine uirtutis auxilium impetretur, ut salus eunetis a
Post hanc benedictionem, absoluit diaconus : In Domino tribuatur et uictoria illi ab omnipotent! Deo
concedatur. Tamdiu hie ordo tenendus est, quamdiu
nomine Domini noslri Ihesu Christi, ite in pace. —
cumdiuino iuuamine ad suam redeat sedem ».
so Deo gratias. La guerre terminée, le roi revenait à la tète de ses
El sic rex episcopum uale facit, uel caleros quos troupes dans cette même église des Saints-Apôtres. Le
iusserit. Et siatim imponitur hec antiphona ab his Rituel nous offre ici le formulaire des prières faites en
qui cum illa cruce ante regem ambulant : cette circonstance, mais sans les rubriques qui donnent
tant de vie à la cérémonie du départ. L'entrée du prince
Ant. : Domine Deus, uirtus salutis mee, obumbra
à Tolède se faisait parfois avec un appareil imité du
3» caput теши in die belli. triumphus des généraux ou des empereurs romains.
Et canianl earn ante regem eun tes, quamdiu rex Saint Julien de Tolède nous a laissé la description de la
foras ostium ecclesie egrediatur. Hie tarnen sacer- pompe militaire déployée par Wamba, à la suite de son
dos uel diaconus, qui crucem ipsam a rege acceperit, expédition victorieuse contre le comte Paul. On peut
lire le récit de cette rentrée triomphale, décrite par un
ante regem semper, quamdiu in equo ascendat, pre- témoin oculaire, dans l'histoire de la rébellion de Paul ■
w cessurus erit. contre ce prince. (Voy. Liber de historia Galliae, P. /..,
Sirque ingrediuntur iter. t. XCVI, col. 795-798.) — Sur les fêtes religieuses qui
suivaient l'annonce d'une victoire des armées royales,
9 Cod sacre princeps У Cod seniedipso 31 Cod os-
lire pour le sixième siècle le récit de celles célébrées
teum.
à Mérida en Т)8Я, après la défaite des rebelles de Nar-
1. Le mnt promtio, quo je ne trouve dans aucun bonne par Recarède. 'De uilis /'/'. Emerit., in Act. SS.
lexique latin, est évidemment dérivé du verbe promere Holland., t. I Nov., p. 337.) Il n'est pas sans intérêt de
produire au dehors, faire sortir ). Bellica promptio doit noter ici que. d'après un calcul du P. Tailhan (L'A
signifier ici une manifestation guerrière, une sortie mili nonyme de Cordoue, p. 107). l'armée réunie autour du
taire, la marche en avant d'une armée, plus simple roi, pour une campagne en temps ordinaire, pouvait
ment une expédition, une campngiA*. s'élever jusqu'à cent mille soldats environ.
155 L1TVRGIA MOZARABICA VETVS. 156
faciat quandoque peruenire féliciter. — Amen. gnitatis consilia, uota innoxia, disposilionem tibi
Vt cui pro reditu ucstro hie lacrimas fundilis, ei in omnibus placituram : ut pie subditos regendo, et
pro conlato nobis muñere eterno perennes gratias cum subditis béate uiuondo, celesli mereatur cum
peragatis. — Amen. Sanctis omnibus adunari consortio. — Piissime.
к Oratio. Benedictlo. в
fol. 111 / l'eus, cui subiacent omnia, cui famulantur Ingressuin gloriosi principis nostri Illius Trinitas
cuneta, temporibus ûdelissimi famuli tui Illius beata sanctiflcet, et cor eius diuini muneris ubertale
principis concede pacifica témpora, et amoue cle Ietificet. — Suspendat ab eo quicquid est noxium,
menter barbárica bella : ut, quem prefecisti tuo et preces pro salute eius effusas exaudiat singulo-
io populo prineipem, te duce in eunetis gentibus obti- rum. Vtcum omnibus béate uiuens in seculo, / pre foi. m
neat pacem. omnibus mereatur conlelari in seculo post futuro, и
Oratio. — Amen.
Prestante ipsius misericordia Dei nostri, qui in
Te inuocamus, Domine, preeibus nostris esse pro
Trinitate unus Deus gloriatur in sécula seculorum.
prium, qui es Rex regum et Dominus dominan
ts tium, ut prineipem nostrum Шит de sede tue LI. — EXORGISMVS DE HIS QVE IN «
Maiestatis benignus] aspicias, et cui dedisti subdi- SANCTVARIO DEI 0FFERVNTVR'.
tam in regimine plebem, tribuas etiam in omnibus
tuam faceré uoluntatem. Adiuro te, nequissime spirilus et inmunde, per
diuine Maiestatis insuperabile nomen, ut discedas
[Benedictlo].
ab hac deuoti famuli Christi oblatione üdeli : qua-
»о Christus Dominus preces fidelissimi famuli sui tenus ea que usibus templi Domini preparantur, so
Illius principis nostri sereno uultu intendat, et re- nulla tue uesanie contagione polluantur. Sed sacro-
gnum eius in pace cuslodiat. — Amen. sancta Domini benedictione suscepta, et ipsa per-
Thronum eius iustitia flrmet, et populum in pace cipiant sanctitatem, et offerenlibus subsidium con
muUiplicet. — Amen. férant et salutem. — Amen. Per Dominum.
is Sit in salutem terre et in defensionem patrie sue.
— Amen. Item Benedictio. is
Sánete Domine, qui in sanctuario tuo offerri tibi
L. — ORATIO DE SVSCEPTIONE REGIS muñera precepisti : non quod ipse egeres aliquo
QVANDO DE VICINO REGRED1TVR1. dono, sed ut offerentium acceptum tibi redderes
Rex regum, cuius adminislratione reguntur qui uotum : réspice a summitate celorum, el quod luis
m gubernandi ceteros potestatem aeeipiunt, ingres- 1 Cod uota nnoxia n Cod Exorcismum de his qui
sum gloriosi principis nostri illius ubertate bene- ä3 Cod sumitate.
dictionis tue perlustra, et desideria eius semper in
1. On sait que les offrandes faites à l'église par les fi
bonis adenmula. Inspira ei, Domine, placide beni- dèles consistaient avant tout en pain et en vin, matière
* Cod amobe " Bencdictio ipse sujipleui n Cod Tro- du sacrifice. On offrait encore, pour l'usage des clercs
num... populus. et des pauvres, de l'huile, des fruits, etc. Le canon xiv
du concile de Mérida (C>(i6) parle aussi de dons en ar
1. 11 est question dans ces prières de la rentrée du gent (Tertullien en fait déjà mention, Apologética adu.
roi dans sa capitale , après une absence dans le voisi Gentes, с. 30; /'. /,., t. I, col. 533) et ordonne d'en faire
nage, ou dans quelque province de ses États. Je retrouve trois parts égales : l'une pour l'évêque, l'autre pour les
sous le titre de Oratio de susceptione Regis, ces mêmes prêtres et les diacres de l'église, la troisième pour les
formules dans un manuscrit mozarabe du Musée bri sous-diacres et les clercs inférieurs. Pour les détails,
tannique (mss. addition. 30851, folio 180), qui renferme voy. Martène, De antiquis Ecclesiae Ritibas, t. I, p. 385,
des cantiques et des hymnes. — On peut voir dans le 300, 313, etc., et un résumé dans la Dictionary of Chri
Bréviaire mozarabe publié par Lorenzana (p. exi ;P.L., stian Antiquities, au mot Oblations. Saint Augustin
t. LXXXVI, col. 018) une hymne intitulée : Ymnus de nous apprend (Retract., lib. II, cap. xi) qu'il avait écrit
proferí ¡one e.rercilus, qui usque in reuersione dicendus un livre, aujourd'hui perdu, pour justitier l'usage, ré
est diebus letnniarum. Elle commence par ces mots : cemment introduit à Carthage, de chanter des hymnes
» О uerum regimen Christo fidelium ». Voy. aussi dans tirées du psautier, avant l'offrande et pendant sa dis
Blvme, Ilgmnodia golliica. p. 269. tribution au peuple«
l.-)7 LIBF.R ORDINVM. 158

inspirasti lidelibus ut olTerrent, benedictionis tue sanctum tuum qualiter edificaret inslituisti, sacra
sanctiQca largitale. Sit itaque, Domine, tuis oculis quoque uasa que inferri altario tuo deberent ad in
acceptabile quod offertur, et offerentibus, te par star uasorum celestium docuisti : precamur, ut
éente, remissibile quod erratur. Atque ita, qui hoc hune calicem in quo celebraturi sumus sacrosancta
s offert in conspectu tue glorie gloriosus existât; ut misteria, emissione Sancti Spiritus tui celesti bene- s
féliciter in presentí polleat, et ad béate uite gaudia dictione sanctilices, gratumque et acceptabile ha
post diuturna témpora sine confusione perueniat. beas atque benedicas, ac digne sociatum uasculis
— Amen. Te pres[ tante] . tuis, et acceptabilem déférât famulatum, et dignis
tuis misteriis consecretur. — Amen.
LU. — ITEM ALIA ORATIO FHO VASIS
10 ALTARIS, VEL VESTIMENTIS ET VELIS LV. — BENEDIGTIO SVPER MVNVS QUOD m
EXORCIZANDIS ET SACHANDIS'. QVISQUE ECCLESIE OFFERT'.
Omnipotens sempilerne Deus, a quo omnia in
Deus, cuius uerbo et potentia facta sunt omnia,
munda purgantur et in quo omnia purgata clare-
cuius dono percipimus que ad uite remedium pos-
scunt : supplices famuli tui tuam Omnipotentiam
sidemus : te supplices nixis precibus exoramus, ul
•s inuoeamus, ut ab hoc uaso uel uestimento, que tibi
de sede Maiestalis tue huic oblationi fidelium sane- ,;i
roi. us offerunt famuli tui Uli, omnis / spiritus inmundus
tiöcator accedas. Suscipe de manu famulorum tuo-
confusus longe discedat, et per fidei benediclionem
rum Illorum munus oblatum, quod a tua dementia
huic sancto altario tuo sint perfecta et utilia, et ad
benedictum, in huius sanetuarii tui / usum maneat M. u*
opus ministerii tui, te iubente, sanctificala perma-
consecratum. Sinthec in conspectu tuo libenter ac
*> néant. — Amen. Te pres[tantej.
cepta, sicut quondam Abel famuli lui uel Melehi- *'
LUI. — BKNEDICTIO PATENE». sedee muñera tibi placuerunt oblata. Et quia, ob
honorem lui ainoris, ecclesiam tuam summis nitun-
Domine Deus omnipotens, qui per Moysen famu-
tur decorare obsequiis, tu eis, Domine, magna pro
lum tuum tabernaculi tui altare et uasaomnia diuino
cultui mancipasti :cleinentiam tuam supplices exo- äu Coil condam.-.Melcisedec " Cud decorari obsequis.
ю ramus, ut hoc uas abtum cultibus tuis dignumque
montent à l'époque où la liturgie mozarabe était encore
altaribus reddas; ut sanctiiicata in nomine tuo cor en usage et qui ont sans doute été consacrés avec la
poris tui ¡ad] pretiosum ferculum deputetur. — formule de notre Rituel. Je mentionnerai les suivants :
Amen. Io Celui de la cathédrale de Braga, qui peut dater du
neuvième ou du dixième siècle. M. Bohault de Flcury
L1III. BENEDIGTIO CALICIS : en a donné un dessin dans son ouvrage : La Messe, t. IV,
planche 314. Il le croit, bien à tort pensons-nous, du
зо Deus, qui Moysi fámulo tuo, in Horeb monte
douzième siècle. — 2° Celui de Léon , offert au onzième
seruanda populo tuo precepta disponens, templum siècle à la collégiale de San Isidoro de cette ville par
l'infante Urraca, fille de Ferdinand le Grand. Il est en
1 Cod Offerent 9 l'.od pro nasa altaris, uel uestimenta
et uela exorcidianda et sacranda K Ley. sanctiiicata agate montée sur or et orné de pierres précieuses. On y
[patena] uel sanctificatum *" ad ipse addidi. Melius lit cette inscription : In nomine Domini. Vrracca Fredi-
legerelur pretioso ferculo 30 Cod in Orep A in Coreph. nandi. Voy. un dessin de ce calice dans Rohault de
Fleury. Ibid., pi. 312. etdansQvADRADo. Asturias y Leon,
1. Le Rituel A, fol. 35-30, renferme la môme for p. 486. — 3° Celui de Silos, calice ministériel, offert vers
mule de bénédiction, sous ce titre : Oratio /ira itas/i 1050 par saint Dominique à saint Sébastien, patron de
altaris uel ueslimenla exorcidianda. Kilo est suivie d'une l'église de cette abbaye. Il conserve encore sa patène,
seconde oraison intitulée : Alia, identique à la « Bene- ornée de filigranes et de pierres précieuses, qui est
nedictio super munus, quod quisque ecclesie offert • du vraisemblablement d'une date un peu postérieure. On
Rituel H, ])ubliée un peu plus loin (col. 158). A la fin, lit sous le pied du calice : In nomink Domini on honorem
au lieu de с Amen. Tua protegente... •, on lit : » In no- sancti Sauastiani Dominico auras fecit. On trouvera un
mine Trinitatis sanctiiicata et benedicta maneat in расе. dessin du calice et une héliogravure de la patène dans
— Deo fgratiasj ». Dom Kovi.in, /.'Ancien trésor de Сabbaue de Silos, plan
2. On lit le même titre et la même formule dans le ches V et IX. Voy. aussi Dom FÉrotin, Histoire de l'ab
Rituel A. fol. 30. baye de Silos, p. 337, et planches IV et V.
3. Le même titre et la même formule se retrouvent 1. Voy. ci-dessus, col. 157. note 1. — Dans cette nou
aussi dans le Rituel A, fol. 36. velle formule, il s'agit plus particulièrement d'objets
On conserve plusieurs calices espagnols, qui re- offerts pour le culte et la décoration du sanctuaire.
1.7.1 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. Kin

paruis reconpensa : ut deuotionem eorum accipiens, expiatum, qui operalus est uerbo quod suis in
peccata dimittas, fide repleas, indulgentia foucas, ministeriis formatur fauore et intellectu.
misericordia protegas, aduersa destruas, prospera
Bénédictin einsdem.
concedas. Habeant in hoc seculo bone actionis do-
Omnipolens Domine Dcus, qui precepisti Moysi
cumentum, karitatis studium, sancti amoris affec
fámulo tuo opus formare ductilium tubarum, qui- ■'■
tum, et in futuro cum Sanctis angelis adipiscantur
[bus] perstrepenlibus certo discretoque sono, Is-
perpetuum regnum. — Amen.
rahelitici populi cognosceret multitude quo se in
Tua prolegente misericordia.
sollemnitalibus letabunda curreret, quandoque ad
LVI. — EXORGISMVS AD CONSECHANDVM terram / repromissionis gradiens, quod ceperat foi. i<s
m SIGNVM BASILICE*. iter perageret, uel aduersus bella gentium perdita- ю
rum armata prosiliret : figurans per hec omnia quod
Adiuro te, nequissime spiritus ct inmun.de, per
melius in Ecclesia que nunc est catholicaperficeretur
diuine Maieslatis insuperabile nomen, ut uotum
sub gratia. Réspice nunc propitius pietate sólita, et
nostre humilitalis confusus agnoscas, et Christi a
hoc uas, concretum generibus melallorum, sancti-
nobis inuocata uirtute precipitatus abscedas atquc
fica more tubaruni illarum, quibus precedentibus <s
is fugias ab hoc métallo, cui Deus condens indidit
Israhel tuus ad heredilatcm perducilur, quam ei
sonum et fortitudinem. Sicul te nôsti nicil contulisse
parauerat tua diuina pollicitatio; earumque uerita-
creando, ila ab со cum omnium tuarum euanescas
tem habeant, quam in ueste summi ponliflcis Aaron
contagiis pollutionum : ut2 eius cultibus seruiat
lintinnabula habucrunl innexa. Vt his sonanlibus,
1 Cod fobeas 3 Cod dextruas * Cod Exorcismum que tibi dedicamus, domus tue pandatur ingressus, a>
10 Cod uaselice 15 fugias ego addidi Cod coudions clad laudandum ac deprecandum te fidelis adunelur
18 Cod contagia pollutuin. conuentus : quibusque tinnientibus hoc tua uirtus
1. Nous avons vu ci-dessus (col. 140), que l'on annon conférât audiloribus, ul cordis secretum timor pene-
çait par le son des cloches la mort d'un évéque. Il en tret tuus.
est aussi question col. 112 pour la sépulture ordinaire Sánete crucis signáculo aduersus inpugnationes *■;
des fidèles. Les présentes formules sont destinées ;'i
diaboli totus uictor muniatur homo, et ad cape-
l'exorcisme et à la bénédiction d'une cloche assez puis
sante pour se faire entendre au loin. Elle devait, en scendam in celcslibus hereditatem pollicilam mens
effet, nous dit le texte du Rituel, avertir les tidèles de spei robore suffulta alacriter currat : fialque legis
l'heure des réunions dans la basilique, leur rappeler tue recordalio,etremernoretur preceptorum tuorum
dans leurs occupations journalières l'observance de obseruatio; et, ut non a mandalis tuis deuientur, sit зп
la loi divine, remplir les Juifs et les hérétiques (/lerfidi) hic fidelibus tuis semper in signum sonus. Torpor
d'une terreur salutaire, consoler et soulager les affligés
et les infirmes, éloigner enfin les fléaux. En (>4C, le roi el pigredo buius fugiant conçusse sono; libidinum
Cindasvinthe donne au monastère de Complutum (par euanescant incendia; ira absistat mortiticata et
un acte qui nous semble authentique pour le fond, omnia uitiacontabeseant : ut purificata corda et cor
quoique altéré au neuvième ou aú dixième siècle) un pora sacerdolum et ministrorum, et omnis Ecclesie as
« signum fusile eneum bone modulationis, demulcens membra, tempore orationis ad promcrendam indul-
auditum ». (Voy. Yepes, Chroniques de l'Ordre de saint
gentiam corde contrito genua flectant, et indul 'gen- r0i. wn
Benoitt, t. H, Appendice, escrit. XIV, p. 18.) Dans la
règle écrite vers la mémo époque par saint Fructueux, tiam quam deprecati fuerint obtineant.
il est dit que « la cloche était mise en branle » pour le Sit etiam signorum istorum sonitus, Domine,
réveil dos moines : signum moiiealur (Hegula, c. 2; P. L., ludeis et perlidis terrificatio ualida resipiscenda a «o
t. LXXXVII, col. 1100.. malitia; languidis et meslis consolalio et releuatio
A remarquer que le seul mot pour désigner ici une
cloche est celui de signum, d'où notre vieux mot fran oblata. Et qui posuisti signum tuum arcum in nubi-
(;ais sfint et notre moderne tocsin. bus, pollicens ne ultra per diluuii aquas humanum
Ce texte est peut-être le plus ancien que nous con genus deleas, in his que offerimus propitius ad-
naissions pour la bénédiction des clocles d'une église. lende et misericordie tue non abnuas pietalem : ul «
11 diffère de toutes les formules publiées ou manu cum ista tibi in suo seruieiint tinnitu, omnem pla-
scrites que j'ai rencontrées. Celle du Pontifical d'Egbert
(huitième siècle) est totalement différente. 1 Cod faboi'e e Cud prestrepentibus 7 Cod Sraheli-
2. La dernière partie de cette formule est évidem tici... qua -se '" Cod Srahel '" Cud qua in ueste a5 Cod
ment altérée. signaculum *' Cod hoc... sonus lI per ipse addidi.
ICI LIBER ORDINVM. 1R2

gam omnemque flagellum , quod oxcipere pccca- nos culpa nostra dicitur, a to nobis clementer in-
tores merentur, proueniente misericordia, sic tua dulgentia recitetur.
operelur pietas, ut omnia aduersa üdelis populus Disrumpe, Domine, uincula quibus nos ipsi de-
euadat, et gratie tue muneribus se percepisse con- uinximus. Dilue maculas, quibus nos inquinauimus.
gaudeat. — Amen. Per tua. Remoue ab oculis tuis quicquid maie fecimus, et '■•
misericorditer tribue que rogainus. « Cor mundum
LVII. BENEDICTIO NOVI FONTIS crea in nobis, Deus, et spiritum rectum innoua in
Quantum superat uires nostras misterii magni- uisceribus nostris ». Omnis ab animabus nostris
tudo, quantum (tantum) nobis augetur, conscientia culpa praue cogitationis, gratia subueniente, de-
lestante, formido. Mullum quidem metuimus, Do- pereat, et ad le munda oratio nostre humilitatis u>
10 mine Deus nosler, ne dum luis obtutibus corda ascendal.
maculosa deferimus, iusti furoris in nos uerbera Fac, Domine Deus, in bac bora, qua te supplices
concitemus. « Si enim dixerimus quia peccatum exoramus, extincta inuidia, animositale subíala,
non habemus, ipsi nos seducimus, et ueritas in no- expulso liuore, in cunctis fidelibus tuis Ormo kari-
bis non est. Si autem conliteamur peccata nostra, tatis robore cor mundum atque animam permancre. 1:i
'•'• íidclis est et iuslus, ut remittal nobis peccata et Redemturus captiuos, quesumus custodias iam
mundet nos ab omni iniquitale ». Vorumtamon redemtos : ut dum familie tue renascentium nume
nee coniiteri possumus, nisi confessionis affectum rus adicitur, renascentium cetus tua obpitulatione
tuo muñere suroserimus. Tu itaque, Domine, qui seruetur. Sicdeperdilorum inuentione sánela mater
ad te potes humana gratis corda dirigere, prauum letelur Ecclesia, ut de inuentis nulla umquam per- *>
foi. 117 germen a nostris / cordibus noxie presumtionis feral detrimenla. Ouo euneti in Christi tui corpore
« cuelle, et gratiam nobis humillime confessionis in permanentes, a dominio morlis et iniquitale erepti,
funde ; et dum nos conscientia nostra in conspectu nostrorum mereamur capiti in future beatitudinis
tue Maiestatis accusât, misericordie tue dono pie elernitate coniungi. — Amen. Te prestante.
remissionis absoluat : ut, cum a nobis aduersum
ITEM ALIA BENEDICTIO NOVI FONTIS. «
6 Cod nobi » Cod berbera ,3 I loan., i, 8 » Cud Omnipotens sempiterna Trinitas, Deus une, to-
absolbat.
tius auclor mundi / el creature conditor uniuerse, M. ne
1. Les deux formules suivantes, dont la seconde qui maieslate omnia semel, hominem uero bis pic-
surtout a un parfum d'antiquité vraiment remarquable, late fecisti, dum eum et formando creas, et inspi
sont celles de la bénédiction, non pas de l'eau baptis rando sanctiíicas, dum et nascendo producís ad ui- м
male (on l'a vue plus haut, col. 29), encore moins d'une
fontaine ordinaire ou d'un puits (Voy. plus loin. col. 172), tarn, et renascendo perducis ad gloriam. Cui per
mais du baptisterium lui -môme, particulièrement peccatum originale deceplo, quo uelus ille coluber
du bassin (puteus, dit notre texte) destiné à recevoir ianuam clauscrat paradisi, celi portam palere ius-
l'eau du baptême, dans laquelle seront plongés les néo sisti, quando in illa Crucis arbore Medialore confixo
phytes. Du quatrième au huitième siècle, les baptis deeepta, mors perdidit hominem rcum propter :«
tères formaient ordinairement des édifices isolés, ayant
parfois les proportions d'une basilique, mais presque hominem Deum. Te oramus et quesumus, te obse-
toujours de forme hexagonale. Ils étaient consacrés cramus et poseimus, ut super hunc fontem Spiritu
comme les autres églises, d'ordinaire sous le vocable septiformi inlapso benigne tribuas que rogamus.
de saint Jean-Baptiste (v. g. с In Antissiodoro, ûedicatio Iste sit ille puteus olim mistice figuratus, ad
baplisterii, qui est iuxta basilica sancti Germani », Mak- quem spiritualis Rebecca semini Abrahe, in quo w
tène, Thesaurus Aneed., t. Ill, p. 1570). — En Espagne,
le canon II du 17cconcile de Tolède ordonne que le bap benedieunlur omnes tribus terre nuplura, id est
tistère soit fermé, au commencement du Carême, de la Ecclesia Christo socianda descendat.
main même de l'évêque, et scellé de son anneau. On ne Iste sit ille puteus, ad quem oculi Agar ancillule
l'ouvrait pas de nouveau, à moins d'une grave néces pateûant, ut Ismael suus sitire désistât : quo uide-
sité, avant le jeudi saint. (Cf. Sancti Ildephonsi, Decui/n.
licet legalis obseruantie sinagoga deposito famulatu, «
Ifnptismi, с evil, P. /.., t. XCVI, col. 156 ) Sur les pis
cines baptismales remplies miraculeusement la veille 5 Cod remobe 6 Psalm. 1., 12 7 Cod innoba " Cod
de Pâques, surtout en Espagne, et qui ont donné lieu à libore ,ü Cod captiuos и Cod deeeptum 38 Cod sep-
bien des controverses, voy. Ibid., col. 150-150, et Dv- tiformis (forsitan Spiritu septiforinis gratiae) i0 (U>d
CUESNE, Les Origines du culta chrétien, p. 30У. seminis Abrae '•' Cod Smael.
I.1BEH OUDINVM. 11
ig:! LITVRGIA MOZARABICA VETVS. Ш

hic uideat lidei oculis aquas gratie, quibus iilium, giris famulis luis unde ad laudem Nominis lui
id est populum suum, confortatura uiuificet. debita tibi oblata persoluant, cuiusque prius of
Iste sit ille puteus, a paire multarum gentium ferendum fides conplacet, deinde sanctificatur
fossus, a filio repromissionis eruderatus, quem Ber- oblatio : consecra / tibi munus hoc famuli tui, foi.no
•, sabe, id est Longitudinis, conpulit nuncupari uoca- tropheo scilicet uictorie tue, redemtionis noslre. a
bulo, gentium per aquas credituraruni prefigurata Accipe hoc Signum crucis insuperabile, quo et dia-
diffusio. boli exinanita potestas est, et mortalium restituía
Iste sit ille puteus, de cuius labro superpositum libertas. Fuerit licet aliquando in pena, nunc uersa
lacob lapidem tulisse narralur, quuni dilecte sibi est in honore per gratiam ; et que quondam reos pu-
in Rachel osculis iungeretur, Christum non sermone niebat supplicio, nunc obnoxios absoluit a debito, to
foi. и» sed agnitione prenuntians, qui / legis in lapide Vnde et serui lui per hoc Ubi placeré nisi sunt, per
scripte remouendo duritiam, sponse sue gregem, quod tibi placuit nos redimere. Nullum tibi. Do-
circa uesperum niundi huius ad babtismi curren- mine, dilectum amplius munus est, quam quod
te m profunditatem roserati misterii, suliauit. tui corporis dicauit aflixio; nee tibi est magis fami-
«s Iste sit ille puteus, de quo Madianitarum pa liaris oblatio, quàm que manuum tuarum exlentione «
stores Moyses uictor expellens, Kthiopissam sibi Se- sacrata est.
foram iunxit uxorem, Ihesum Christum Dominum In illis ergo manibus hanc accipe, quibus illam
conubio uaticinantc significans, qui pastoribus in- amplexus es, et de sanctitate illius hanc sanctifica.
probis, id est hereticis doctoribus effugatis, nigram Ac sicuti per illam mundus expiatus est a reatu, ¡ta
*o sibi de gentibus coniugem non aspernatur adiun- offerentium anime deuotissime huius signi mérito, *
gere. Que tamen putei huius perfusa liquore, rece- omni careant perpetrato peccato.
pil pura confessione quem perdiderat duenda nati- Si crux lanlum simplex est, usque hie legilur her.
uitate candorem. orado. Si autem cum ornato esl, usque in fi/iem le-
Hinc transeant, Domine, (luenta Yordanis ex gitur.
ai fide qui, Ihesu nostro duce, terram merebunlur Rulilet huius muneris auro ignita sinceritas of- *•'•
repromissionis intrare. Ulo se gurgite hic renati ferentium. In margaritis nitescat fidei candor. In
nouerintchristiani, ubi Christus ad Iohannein, Deus lapidibus iaspidinis bone spei uiror appareat. In
ad hominem, Dominus ad clientem, iudex ad pre- hyacinthinis nitescant celestia, spiritualisque con-
conera, lux ad lucernam, non erubuit properare. s Cod deuita... persolbant • Cod condam " Нале
30 Ad istum puteum ueniant legati ex Kgypto, Kthiopia rubrica in margine eodiris scribilur Cadem manu qua
festinet dare inunus Deo : quo, inûdelium anime et textus. Forma ornato ¡¡errara apud ctassicos inueni-
perfidie nigrore deposito el catholice íidei candorc tur ,8 Cod iacintinis.
recepto, te uerum Deum se reperisse letentur. Ad anciens rois. On conserve encore dans le trésor de la
istum Siloam ueniant al) utero ceci, quibus hec sit cathédrale d'Oviedo (où j'ai pu les admirer en 1897)
ss sanari quod elui, uidcre quod credere, hoc profited deux merveilleuses croix en or, données à cette église,
l'une on 808 par Alphonse le ("haste (la croix dite des
quod nosse. — Amen.
Anges), l'autre en 908 par Alphonse le Grand (la croix
dite de Pelage ou de la Victoire). — Au dixième siècle,
LVI1I. — BENEDICTIO CRVCIS4. Fernán Gonzalez, premier comte indépendant de Cas-
tille, enrichissait aussi l'abbaye d'Arlanza d'une belle
Christe Domine, qui es bonorum conlator mu-
croix en or à double croisillon ornée de filigranes.
nerum et bonorum omnium adtributor : qui lar- Cette croix, que j'ai vue chez Don Manuel Gomez y Sa-
* Cod puteus, pater ' Cod tilio... Versabe 10 Cod lazar, archevêque de Burgos, en 1889. est un joyau bis-
Raeel " Cod remobendo l0 Cod Eziopissam г1 Cod torique de premier ordre. La tradition raconte qu'elle
lieoro 2T Cod noberint 30 Cod Eziopia. fut offerte au célèbre comte, vers 930, par le pape
Jean XI; mais nous sommes ici en pleine légende. Lé
1 . Formule pour bénir les croix votives, offertes à guée par Don Manuel à son frère l'évêque de Léon, ce
une église par les fidèles. Quelques-unes de ces croix, lui-ci en fit hommage, quelques années plus tard, à
dons des rois wisigoths ou autres grands personnages, S. S. le pape Léon XIII. — Le musée archéologique de
étaient, d'après la rubrique du Rituel, en or incrusté Madrid possède un beau crucifix en ivoire donné, vers
de pierres précieuses. Elles recevaient alors une béné le milieu du onzième siècle, à la cathédrale de Léon
diction spéciale. Après la chute des Wisigoths, les pre par le roi Ferdinand I" et la reine Sanche. On y lit
miers princes Asturiens gardèrent les traditions des l'inscription : Fkedinandvs rex. Sancia regina.
165 LIBER ORDINVM. 166

uersalio deinonstretur. Sic enim Iota huius metalli domus lue et tui honore ac ornamento allaris, ac
qualilas spiritalium sacramentorum uirlute orne- cepta hec mimera feras, et de manibus offerentium
tur, ut quod hic uariatur genorum specie multi- respectu hilari et pia benignitatc suscipias. —
moda nflerentium proQciat ad salulem, et omnibus Amen.
uirlutibus bonis presentí in euo repleti, in eternuin
cum Sanctis iiiansionem accipiant a Deo Paire omni LX. — BENEDICTIO SEMINIS*. «
potent, eta te Domino Ihesu Christo simulque ab Creator omnium crealurarum, omnipotens Deus,
Spiritu Sancto'. qui omnium seminum gignendi serendique atque
fructificandi condicionem dedisti : te deprecamur,
LV1IH. BENEDICTIO CORONE ut pius ad precem nostram respicias, et ita demum
10 Ihesu Domine, qui es corona sanctorum, hanc in serendis seminibus amplificatam gratiam tribuas; ю
foi. 141 / coronam benedicendo sanctifica : ut pro decore ut cenlupliciter augmentata magisque recurrentibus
annis reddas fecunda : quatenus dum bonis donis-
11 A (fol. 36) sanctifleando sanctifica. que tuis repleueris, a creatura tua hic et in eter
1. Le Rituel A, folios 36-37, renferme une formule nuin incessabiliter conlauderis. — Amen 2.
semblable ;'i la precedente, quoique moins correcte. La 3 Cod ylari ,3 Cod repleberis.
deuxième partie, qui s'arrête à ces mots : pro/iciat ad
salulem. — Amen, offre les quelques variantes que offeret lvce pivs (lecture douteuse). Sur une cou
voici : « Rutilent in huius muneribus [sic) auro argen- ronne très simple : offeret mvnvscvlvm sancto ste-
toque lucidior Ígnita sinceritas offerentium. In marga- phano theodosivs abba. — Sur tout ceci, voy. Lasteyrie,
ritis nitescant (sic) Hdei candor; in lapidibus parsinis Description du trésor de Guarrazar, 1860; Labarte, Les
[de l'arosl) bone spei uigor appareat » Arts industriels du Moyen Age, t. I, p. 490; La Fvente,
2. Il s'agit ici des couronnes destinées à décorer Historia eclesiástica de España, t. II. p. 283-290; de la
les autels. Voy. plus loin folio 161 du manuscrit.; Ces Rada, Museo Español de antigüedades, t. IV, p. 113, et
couronnes étaient parfois d'une très grande valeur. Il Monumentos arquitectónicos de España, fascic. 21 et
n'était pas rare au septième siècle de voir les rois de 45; Fernandez-Gverra, Historia do España desde la
Tolède et les plus hauts personnages du royaume, ducs invasion de los pueblos germánicos hasta la ruina de
ou comtes, faire hommage de leurs couronnes au la monarquía Visigoda, t. I, p. 437-474, et t. II, p. 64-83;
Christ, à la sainte Vierge ou aux saints, comme pro Peioné-Delacovrt, fíecherclies sur le lieu de la bataille
tecteurs de leurs Etats et de leurs provinces. Plusieurs d'Attila, 1860 très belles chromolithographies des
de ces couronnes sont arrivées jusqu'à nous. Elles sont 8 couronnes du Musée de Cluny et détails); Hvbner,
toutes en or pur. ornées de perles et d'un grand nom /. H. (,'., p. 50-51, n°" 159-163. Pour la comparaison avec
bre de pierres précieuses (saphirs, rubis, opales, éme- d'autres monuments du même genre, voy. Dictionary
raudes, etc.). La plus ancienne est celle du roi Swin- of Christian Antiquities, au mot Crown.
tila (621-631), aujourd'hui à VArmeria real de Madrid; 1. Presque toute.-, les formules de bénédictions ou
elle porte l'inscription suivante. : + svintilanvs hex de prières contenues dans les vingt et un chapitres
offeret. (Voy. Amador de los Ríos. El arle lalino- suivants sont propres à nos Rituels wisigothiques. J'ex
bisantino, 1861.) La plus remarquable de toutes eat sans cepte le texte d'une Oratio ad consecrandas cellulas
contredit la couronne du roi Réceswinthe (649-672), le fratrum, qui est signalé expressément comme em
plus beau joyau de l'orfèvrerie des Wisigoths d'Espagne prunté aux livres romains, et un ou deux autres. Il est
qui nous soit parvenu. Découverte en 1858 dans un inutile de comparer ici cette série de bénédictions avec
caveau de l'ancien cimetière de Guarrazár (7 kilom. en celles qu'on trouve ailleurs et qui sont bien connues.
viron Л l'ouest de Tolède), elle est aujourd'hui à Paris, Voy. Goar, Rituale Graecorum, 1647, p. 691 et suiv. ;
au Musée de Cluny, avec sept autres couronnes de les Sacramentaires gélasien et grégorien, dans Mv-
moindre valeur, trouvées dans la même cachette. On ratori, Liturgia romana uelus. t. I, p. 742-747; t. II,
croit avec raison qu'elles faisaient partie du trésor de p. 227-233; et surtout le grand ouvrage de D. M xrtène,
la cathédrale de Tolède, enfoui à la hâte en 712, au De antiguis Ecclcsiae rilibus, index, au mot Benedic
moment de l'invasion des Arabes. Au-dessous de la to). Il est presque oiseux de renvoyer aux bénédic
couronne de Réceswinthe on lit : + reccesyintiivs rex tions du Rituel romain. Le plus curieux de ces rituels
offeret. Toutes ces couronnes gardent encore les pour l'intelligence de nos textes wisigothiques est in
chaînettes d"or destinées à les suspendre au-dessus de contestablement celui des Grecs.
l'autel. Presque toutes • couronnaient » une très riche 2. Dans le Rituel .1, fol. 37-38. cette Bencdictia semi-
croix , attachée par une chainette à la tige de sus nis est précédée d'une autre bénédiction, celle, sem-
pension. L'une d'elles porte l'inscription suivante : in ble-t-il , des premiers épis de blé. La voici, avec les
DEI NOMINE OFFERET SONN1CA SANCTE MARIE IN SOH- fautes dont elle fourmille (ainsi du reste que la formule
bu'Es. Une autre : in nomine domim in nomine sancti suivante", et qu'il faut attribuer à un copiste d'une
107 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 16*

/ LXII — BENEDICTIO PRIMITIARVM. fol. lu


LXI. — BENEDICTIO NOVARVM FALCIVM
VINEARVM \ Te inuoeamus, Domine sánete, Pater eterne, omni-
potens Deus, super has primitias terre tue, po-
Deus, qui uineam ex Egypto transtulisti, eiecisti niorum uel quodeumque generis alimenti, quod
gentes et Trinitalis fide plantasti earn : te supplices tibi offerimus famuli tui. Tu enim Moysi fámulo tuo s
K exoramus, eterne inmense Deus, ut quicquid falces locutus es, dicens : « Primitias terre tue olferes
isle per chrisma benedictionis lue peruncte inci- in domo Dei tui, ut benedicat tibi Dominus Deus
dendo tetigerint, tue benedictionis gratiam in tuus super terram ».Proquarepelimusclementiam
germine uitis et pomorum infundere digneris, el lu. mi. Domine Deus noster, ne sol urat, ne grando
propagines radi cesque eorum ubérrimas facias, et cedat, ne tempestas excutiat; sed, le protegente, ad ю
,n palmites eorum extendas in botros, et fructus eorum maturitatem perducas, ut populus tuus benedicat
ubertate repleas. te per omnes dies uite sue.
Vnde neque aeris uiolenlie inteinperantia, neque
a grandinis percussione, neque a radio igniti solis LXIH. — BENEDICTIO DE AREA NOVA.
flagellentur; sed animata rore celesti, ad maturila-
Omnipolens Domine Ihesu et Christe Deus, qui
is teni uindemie, angelo tuo iugi|ter| custodíenle,
precepisli homini ut operaretur terram et satu- «
perducere digneris : ut, dum hec a tc Deo creatore
raretur pane : proinde rogamus sanclam clemcn-
omnia nobis donanlur in terris, Deus noster glori-
tiam tuam, ut sicut illi frumenti, uini et olei uel
flceris in celestibus regnis.
horrei pleni pinguedinc, et cellaria sua dono tue
6 Cod crisma. gratie replere iussisti; ita nobis famulis tuis adesse
digneris, ut descendat angélus benedictionis tue »
ignorance peu commune. Comme le sens se laisse aisé fertilis super hanc aream uel circulum, quam in
ment deviner, il est inutile de corriger. Ici pas plus nomine luo edilîcauil famulus tuus ad preparan-
qu'ailleurs, je ne puis me permettre le Une d'un triple dum frumentationis uictum. — Amen.
étage de notes explicatives.
Per gratiam pietatis.
Benbdictio graneas.

« Domine Ihesu Christe, qui in utero Virginie per- LXI1II. — ORATIO DE MANIPVL1S. ss
uenisti ut ad celos ascenderes, et populus tuus dedisti Domine Deus omnipolens, qui precepisti fámulo
imbrem terre, et dedisti ut gnrminaret terra erbam, et
ad maturitatem perduxisti : sanctifica liane spicarum tuo Moysi, ut post sollemnitatem pascalem seplem
granea famuli tui lllius, ut cursum sibi [injdictum et hebdomadibus rite peractis, manípulos noue mes-
a[nte] eonspectu[m tuum^ sine macula et ruga perue- sis offerret, benedicito hunc famulum tuum, qui tua
niat. — Amen. iussa iniplere ex uoto desiderans, spicarum primi- зо
tiua ex sua obtulit sata1. Sanctifica igitur, que-
BENEDICTIO DE FRVI".V.M SEMISIS.
sumus, hanc nouam frugem, ut omnis qui ex ea
« Te, Domine, petimus et rogamus, ut hoc fructum suinserit acceplabilem tibi déférât laudem. Alque
seminis tui oculis serenisque uultibus aspicere digneris. poscimus, ut cunctorum / fidelium segelcs sic ad foi. ш
Sicut enim testatus es Moysi fámulo tuo in terra Egypti,
di'ccns : Die flliis Srahel, cum ingressi fuerint in terra culmen pleiiitudinis peruenianl, ut tua opilulante з.-;
repromissionis, quam eis Dominus Deus dabit, initium dementia, eas пес grando, пес tempestas deiciat :
fructu[ulm suorum olterant sacerdotibus qui fuerint in qualiler hic sine ofTensione tibi tua seruiaterealura,
tempore illo, et benedicat ea sacerdos et erunt bene
dicta. Ha et nos exoramus, Domine... super hunc fruc " Cod Benedictio area noba M Benedictio de area
tum, quod ad serendum profertur, ut non grando suc noua A Benedictio area noba " M omnipotens Domine
qui ,8 l'.od orrei " Cod circulo " Cod edificabit M he-
cédât, non turbinis subuertat, non uis tempestatis dificauit KCod de manípulos s" Cod post sollemnitate
detruncat, non aeris innundatio exterminet; sed cul pa.scali *8 Cod cbdoinadis rite perhactis... nobe.
men pcrabondanti propter usum animarum et corpo-
rum omnium ad plenissimam maturitatem perducas. 1. Sata, mot de basse latinité, très rarement em
— Amen. > ployé pour l'expression classique salus (semailles).
1. Bénédiction d'un instrument destiné à tailler les Ducange ne l'a pas connu; niais Diefenbach en cite
vignes et les arbres fruitiers. Je n'ai trouvé nulle part plusieurs exemples dans son Glossarium Uitino-germa-
ailleurs une formule analogue. nicuni, p. 513.
169 ÜBER ORDINVM 170
et cum abiindantia bonorum operum ad te per- colore amictum eius in purpuram demutauit, cali-
ueniat in sécula post futura. cemque pretiosum temperans, cunctorum corda
credentium deebriauit. — Amen*.
LXV. — BENEÜICTIO DE PANE NOVO.
LXVIII. — ORATIO DE DECIMIS.
Te, Domine, supplices exoramus, ut hos panes
8 primitiarum fruguin luarum ex muñere diuersorum Venientes qui décimas offerunt, ponunt cas ante s
offerentibus fainulis luis inter sancta libamina be- altare. Venieiis sacerdos uoeat illum qui décimas
nedicere et suscipere atque sanctiflcare digneris; ut dedil, et iuxta se eum facil stare. Et orat tanluni
cernant fructus suos pinguedine celesti letantes, et diaconus. El dicit sacerdos haue oratioiiem :
de laboribus eorum iniquam famem Christus elon- Oratio.
10 get, et adipe frumentorum horrea eorum semper Domine Ihesu Christe, qui per seruum tuum Sa- «o
redundent. — Amen.
lomonem loquutus es populo tuo, dicens : « In
omni mandato hilarem fac uultum tuum, et in exul-
LXVI. — BENEDICTIO AD OMNIA QVE VOLVE IUS.
tatione cordis sanctifica décimas tuas, et septies red-
Benedic, Domine, creaturam istam, ut sit rcme- dam tibi ». Proinde, oblatas tibi has decimas alla-
dium salutare generi humano; et presta per inuoca- ribus luis sereno uultu, tu Deus noster, inluere : ut
is tionem Nominis tui, ut quicuinqueex ea sumserit, bii famuli tui lili, qui te Dominum de suis iustis «
corporis sanitatem et anime tutelam percipiat'. honoriücant laboribus, offerendo tibi decimas fruc-
tuum, auxisse sentiant suarum substantiam faculta-
LXVII. — BENEÜICTIO VVE. tum : ac, sicut promisisti, horrea eorum frumento
reple, et uino torculada redundare concede.
Bespice, Domine, super huius uitis generationem,
Quia, te iubente, dicimus : Pater. *>
quam Ihesu Naue et Caleb serui lui terram rcpro-
30 missionis intrantes propter significantiam fecundi- Benedictio.
tatis in manu botrum retulerant, a quo manantibus Omnipotens Deus, in cuius sanctuario has fru-
racemis humor expressus est. Sanctiflcalam ergo a gum / ueslrarum decimas benedicendas offertis, fot. «s
te uuam nobis ас populo tuo ex uinca Sabaoth di- ipse et has libens suscipiat, et uos propitius bene-
uina largitate distribue. — Amen. dicat. — Fruges quoque laborum uestrorum multi- *•
*'¡ Item alia. plicet, et uos ipsos in celesti promluario glorifl-
candos admitlat. — Vt qui ex uestris opibus eius
Deus, cui et per quem parent omnia seruiendo
sancto Nomini decimas dedicatis, denarium ab eo
mandatis, sanctimoniis, et iustitie uiam tenendo
eterne uite cum Sanctis omnibus potiatis. — Amen.
foi. li'i florescunt, solemni more studioque placendi / has
Per Christum Dominum et redemtorem. :»
tibi uue primitias offerimus ; quia ipse Moysi fámulo
*> tuo locutus es, dicens : >> Primitias non tardabis 1 Cod amietam... demutabit, calicem quem 3 Cod dee-
michi offerre ». Non quod his indigeas, Domine, briabit " Eccli., xxxv, 11 et 13 " Cod ylarem " Cod
substantia ''■' Cod bac... orrea.
quia omnia repies et contines. Accipe ergo in his
salutaribus tuis per Spirilum Sanctum tuum has 1. Dans le Rituel A, fol. 38-39, cette bénédiction est
primitie nouitates, quas in atriis tuis offerunl tibi accompagnée de la belle formule suivante, dont le
texte a été très maltraité par le copiste :
38 tui üdeles. Venial benedictio tua et sanctilicatio in
lias primitias, et fecundum germinis huius fluxum Benedictio pomi.
ideo fertilis botrus erunipat, cuius botrui humor t Tibi enim uirentibus ramis arborum fetus obse-
passionis Christi stolain candidam reddidit et roseo quitur, diuersis coloribus prata pinguntur, et in nouam
uirifacient uarietatem pinture (pictura?) feliciarba mu-
1 Cod habundaiitia * Cod nobo A Benedictio jiane tantur, succideat etas (succédât estas) in frugibus, gra-
nobo l0 Cod orrea 17 Cod übe " Cud Nabe et Caleph
13 Cod ubam *9 Cod übe M Exod., xxu, 29 " Id est uibus racimis palmites [s]arincntorum flectefn]tur, et
prhuitiariim nouitates 36 Cod fluxim. pacifleum uenisse germen fecundis frugibus oliba de-
nuntiat. liane si in oiune diuersitatum g[ener(>] tempus
1. Le Sacramentaire grégorien (Mvratohi, t. Il, agnoscimus, proinde petimus et rogamus ut banc
p. '¿29 renferme une formule de bénédiction Ad omnia poinum a tua benedictum dementia edendum perci-
<¡ue uolueris, identique à celle-ci. piamus. — Amen. »
171 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 17 'J

potum, consecrationem a te consueta gratia perce-


LXVIHI. — BENEDICTIO SVPER ALIQVIÜ
pisse se gratulentur. — Amen '.
LIQVORIS POLLVTVM.

Deus omnipotens, qui omnia nobis uictui noslro LXXII. — ORATIO SVPER HIS QVI MORTICINVM
conlata uerbo tuo credimus esse sanctificata : pre- COMEDVNT VEL SUFFOCATVM».
s camur tuam clementiam, ut si qua huius liquoris Deus clemens, qui trahsgressiones hominum Ion- s
inmunda contagione polluta sunt, per inuocalionem ganimiter toleras, differens ultionem donee repa
Nominis tui, Deus Pater omnipotens, et Ihesu Christi rations tribuas facultatem ; qui peccata uolun-
Filii tui Domini nostri, et Spiritus Sancti, ab omni tatis necessitatisque discernís, et sólita ас paterna
pollutione mundala, omnes in te credentes1 su- Dei miseratione subuenis : quesumus, ut presentí
•o mere mereantur, hoc tuo uerbo sancliflcata. — huic fámulo tuo lili gratuita m misericordiam ю
Amen. tuam donare digneris, quem iinmolatice ac suffo-
catice carnis inpiagentilitatis nécessitas inquinauit.
LXX. — BENEDICTIO DE VASO2.
Da ei, omnipotens Deus, misericordie gratiam, et
Domine Deus omnipotens, qui omnia munda ele tribue «mendationis plenissimam medicinam : ut,
git, hoc uas ab omni pollutione eroundet. — Amen. exutis ab eo maculis et pollutionibus inmunditiis- is
ts Fiat in nomine Domini nostri Ihesu Christi sancti- que coinquinationis, paterna se gaudeat a tua pie-
flcatum, et ab omni inmunditia segregatum. — tate purgatum.
Amen.
LXXIII. — ORATIO VEL BENEDICTIO
Vt spiritus nequam in hoc uas non habeat ae-
PVTEI NOVI.
cesum nee dominatum. — Amen.
Deprecamur, Domine, clementiam pietatis lue, ao
3» LXXI. — ITEM ORATIO SVPER VAS IN QVO ut aquam putei huius celesti benedictione sancti
ALIQVID INMVNDVM CECIDERIT3. fiées, et ad communem uitam concedas salubrem :
et ex eo fugare digneris oinnem diabolice temta-
Misericordiam tuam, omnipotens Deus, supplices tionis incursum, utquicumque exeo abhinc hause-
deprecamur, utdescendat super hoc uas benedictio rit biberitque, uel in quibuslibet necessariis usibus *i
tua et sit quesumus, le concedente, nostris usibus hausta aqua usus fuerit, totius uirtutis ас sanitatis
*•"• abtum : ut si quis in eum miserit oleum, aquam, dulcedinem perfruatur; ut tibi semper sanctificatori
uinum, mel, uel alicuius liquoris, ita sanctiflcatum
sit, ut membra nutriat, non polluât, leniat pectora, 5 M transgressionis 6 M tolerans " tuam deest in M
lb. immolaticie ас suffocaticie l! Cod inpia gentilitas
corda mulceat, recreet uiscera, non sordeat, nicil- necessitatis "' Cod nobi 2V Cod auserit 26 Cod austa.
roi. i«e qUe amarum uel nefarium inueni/atur in eo am-
■Ul plius; et quicumquc ex eo hauserint uel sumserint 1. Le Rituel A. fol. 35, complète comme il suit la
formule précédente : « Post hec accipiat oleum bene-
* Cod licoris ' A colata 5 Cod licoris îs M si quid dictum, el dicit sácenlos : In nomine Patris. et Filii, et
" Cod licoris so Cod auserint .)/ uel perceperint. Spiritus Sancti, sanctiflcatum permaneat in pace. —
Deo gratias ».
1. Avec le mot с credentes » reprend le texte du 2. Il est souvent question des morticinn et des
Rituel de Madrid, fol. 40, interrompu par l'enlèvement suffocata dans les Pénitentiels du moyen âge. « Qui
d'un cahier, depuis P« Oratio ad comendandum corpus manducat carnem immundam aut morticinam autdila-
denote uirginis •. Voy. ci-dessus, col. 147. ceratam a bestiis », dit un canon de Théodore de Can-
2. Il s'agit probablement ici de vases antiques, que torbéry, с quadraginta dies peniteat » (Voy. P. I...
l'on croyait avoir servi à des usages païens. Le Sacra t. XCIX, col. 944, cf. col. 943). A consulter sur tout
mentare grégorien renferme une formule intitulée : ceci Schmitz. /)i> Biisubücher und die Bussdisciplin der
Oratio super uasu in loco nnliquo reperla. Voy. Mvra- Kirche (2 volumes : nombreuses références de la table
turi, Liturgia Romann uetus, t. II, p. 217. des matières, aux mots T/iiere verunreinigte pour les
3. Le Sacramentaire de liobbio (du septième siècle) morticinn ; au mot Ersticktes pour les suffocata). Chez
donne, sous la rubrique : Benedictio ubi aliquid immun- les Orientaux, voy. quelques canons disciplinaires du
dum eeeiderit in uns, une formule qui débute comme même genre dans De.nzincer, Ritus Orientalium, 1863,
celle de nos trois Rituels wisigothiques et dont quel t. I, p. 4Я1, 483, 491. Toutes ces prescriptions s'ap
ques expressions sont identiques. Voy. /'. L., t. LXXII, puyaient sur l'autorité des saintes Ecritures. Cf. I.evit..
col. 571-57'.'. xvii, 15: Act., xv, 20 et 29, xxi. 25.
173 LIBER ÜRDINVM. 171
et saluatori omnium Domino gratias agere merea- tione munili, ad portum tranquillissimum perue-
lur*. nire mereantur illesi. — Amen.

LXXIHI. — BENEDICÏIO PVTEI, VBI ALIQV1D LXXVI. — BENEDICTIO RETIS.


INMVNDVM CECIDERIT3.
Omnipotens sempiterne Pater et Domine, qui es
5 Domine Sánete, Pater eterne, omnipotens Deus,
summe pietatis indultor, eterne gratie contributor s
гы. да qui Abraham, Ysaac et Iacob patres /nos tros, puteos
et placitus clementer tuos dilificas glorioso muñere
eliam federis fodere, atque ex eis aquam bibere pro-
laureandos, nostris precibus fauens pium prebe Stu
pitia diuinitate docuisti : te supplices exoramus, ut
dium, et hoc rete, quod coram sacro tuo deferimus
hac aqua et puteo hoc, uas ubi morlicinum quic
altario consecrandurn, te benedicente officii sui
io quam fuit, omni diabolice temtationis ineursu effu- affatim nobis prebeat alimentum. Non eum sinas ю
galo semper repellas, et putei huius aquam ad com-
aduersantium arte aliqua inligare, nec uerbis in-
muneiu uitam celesti benedictione sanctifiées;
cantanlium pessimis inretiri. Quique beatissi-
ut quicumque deineeps ex ea biberint, totius sua-
mis tuisque Sanctis Apostólas sagenam iactanti- loi. i*
uitatis dulcedine satientur. — Amen3.
bus in mari dedisti copiam piscium a marinis
gurgitibus abstrahere, quo et hic satiarentur pre- is
i:, LXXV. — BENEDICTIO NAV1S.
senti um dape eiborum, et post redderentur captores
Domine Ihesu Christe, qui in simililudinem nauis hominum in futuro : nos quoque ut ¡la reddi iubeas
Ecclesie tue arcam fieri iussisti, ut inundante dilu ellicaces efllagitantes poscimus indefesse. Presta
ido, soli qui in ea inuenti sunt saluarentur, quique nobis, Deus, ut huius retis exhibitione repleamur,
etiam Petro mergenti dexterain de naui dignatus es et gratie tue muneribus gralulemur : qualiler et m
*> porrigere : rogainus clementiain tuam, ut ab hac cibo temporali refecli, eterno in premio débitant
naue omnium uentorum aduersitatem procul auer- tibi semper copiam gratiarum pandamus.
tas, procellas fluctuum tua inuicta uirtute conpescas ; Pater noster.
quatenus in ea nauigantes Maiestalis tue protec- Benedictio.
6 Cod Abraain ' Cod fodiri atque "' Cod omnc Ihesu Deus, in quo est gratie plenitudo et bene- *»
" Cod benedictioni "Cod suabitate u M dulcedinem
'" Cud dilubio ,s Cod salbarentur. dictio copiosa, hoc rete sanctiüca, et nos eterno
muñere dita. — Amen.
1. La formule du Rituel de Madrid, fol. 41, est toute Cunclorum accipe uota, et miseralus concede
différente :
suffragia postulata. — Amen.
Benedictio pvtei nobi.
Vt et in presentí seculo copia satiemur ciborum, .то
« Oratio : Discede, inmunde spiritus et impure, ab et post ad mansiones perducamur sidéreas angelo-
hac aqua, que usibus tuorum (suorum) humanis Maie-
state diuina est adtributa : sicque tua tuorum[que rum.
incursio ab hac (sic) puteo effugata dispereat, ut nul
lius orum qui ex ea biberint nocenti... que piales erit LXXV11. — 1NCIPIVNT ORATIONKS
;pia lex erit?). Amen. In nomine Patris. et Filii, et Spi AD CONSECRANDAS CELLVLAS FRATRVM.
ritus Sancti . regnantis in sécula seculorum. Deinde
adspargil sal in puteo. » Deus, in cuius meditatione nullum suflicit tem- з:;
2. Dans le Rituel M, simplement : Benedictio pvtei. pus, nulla sufficiunt horarum spatia, apud quem
3. Le Sarramontaire de Bobbio nous donne, sous
la rubrique Uenedictio super puteum, une formule sine intermissione orandum, petendum, pulsan-
puisée à la même source que celle de nos deux Ri dumque docetur : petimus itaque, Domine, prece
tuels. La voici : с Domine sánete. Pater omnipotens, qua possuinus, humilitate qua ualemus, ut hoc
aeterno Dens, qui Abraham, Isaac et lacob patres no- tabernaculum, in quo ob honorem Nominis lui a w
stros puteos foederis fodere, atque ex his aquam bibere famulis tuis introducimur, tua benedictione sancti-
propicia diuinitate docuisti, te supplices deprecainur,
ut aquam putei huius ad communis uitae utilitatem * M inlesi e Cad placidus ".I/ fol. 'il) Quique bea-
caelesti benedictione sanctifiées, ut fugato ab ea omni simotis Petro tuisque '* Cod et M sagena " Cod copia
diaboli temtationis sou pollutionis incursu, quicumque u Cod abstraeré M saciarentur '* Cod possuinus M
ex ea deinceps biberit, benedictionein Domini nostri recle poscimus ,9 Cod exibitionc ■" M angeluruin.
Iesu Christi percipiat. Per. » Amen 3i Cod nullus 36 Cod aput quem 39 Cod ut hune.
175 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 17(1

lices. — Sit eis in loco isto iugis meditalio man- Cubilibus uestris quietem securitatis infundat,
datorum-tuorum : hie spirilali exercitatione, apum ut in nullo uos aduersariorum l'ormido delerreat.
more, diuini eloquii mello editicentur : hie latum
concupiscenlie, quod in pialéis huius seculi occa- LXXVIIII. ORATIO IN INTROITV DOMVS1.
sione fragililatis colligitur, lacrimarum ablutiono
Habitanlibus, Domine, in hoc tabernáculo, pacis
foi. i» purgetur : hie per iugem / meditationein sancta ad-
lue largirc solacium : quo et omnia sinistra ab ipsis s
quiratur karitas; sine intermissione orando pellatur
repellas, et temporum prosperitatem cum abun-
discordia : hic nuniquam uel leuis fraterna sit ob-
dantia rerum eis adtribuas. — Amen.
trectatio; sed dulcis ac iugis apud teDeum premit-
<o tatur oratio, per quam non solum gaudeant se la-
LXXX. — ORATIO AD CONSECRANDVM
queis diaboli libéralos, sed et glorientur eliam in
INCENSVM-.
regna celorum fuisse Iranslatos. — Amen.
Adgredimur aduersum le, inmunde spirilus, ю
LXXV1I1. — ITEM ALIA ORATIO EX Odentes per insuperabile nomenomnipotenlie Dei-
ROMANO COLLECTA1.
8 Cod introytu 4 Cud Abitantibus .tabernaculum
is Deus, qui renuntiantibus seculo mansionem pa 6 Cod habundantia.
ras in celo, dilata huius sánete congregationis tem 1. Cette formule est à rapprocher d'une inscription
porale habitaculum celeslibus bonis : ut fraterne récemment découverte à Mérida et qui date du sixième
teneantur conpagine karitatis, unanimes continentie siècle. Elle se trouvait très probablement sur la porte
precepta custodiant, sobrii, simplices et quieti, d'entrée de l'hospice élevé (vers 572) par Masona, près
de la basilique de Sainte-Eulalie.
2» gratis sibi dalam gratiam fuisse cognoscant. Con-
cordet illorum uita cum nomine : professio senlia- +
IIANC DOMVM IV
lur in opere.
BIS TVI 1Ч.АСЛТЛ P0SS1DE
Benedictio. MÁRTIR EVLALIA
Benedicat uobis Dominus ex Syon, et bealum VT COGNOCESS 1NIMICVS
CONFVSVS ABCEDAT
*'¿ propositum uestrum spirilali bencdictione conser-
VT DOMVS ИКС CVM НАШ
uet. — Amen. TATORJBVS TK PROP1TIANTE
Tuti semper ab infestationibus mancatis, et in KLORESCANT
habilationibus uestris pax iugiter quieta permaneat. AMEN
— Amen. Fita, Boletín de la Academia, t. XXV (1894), p. 80.
3 Cod mella cdiflcetur " Cod per iugi ineditatione Hvbner, [nscrip. Hisp. Christ., Supplementum (1900;,
9 Cod aput 23 Haec Benedictio referri debet ad rap. n° 334.
LXXYll; nihil enini ex Romano habet M Cod pre- 2. Cette Oratio est remplacée dans les Rituels A,
positum. fol. 30, et M, fol. 4, par les bénédictions suivantes, dont
le texte (je donne celui de A) est très altéré :
1 . Nous retrouvons la prière suivante, à l'exclusion
Benedictio incensi.
de la Benedictio qui l'accompagne, dans plusieurs
livres liturgiques anglais du huitième au dixième siècle, « Eternam bac iustissimam pietatem tuam depreca-
tantôt dans le cérémonial de la vêture d'un novice, mur, Domine sánete, l'ater omnipotens, eterne Deus
tantôt dans celui de la profession monastique. (Voy. (M Pater eterne, omnipotens Deus), ut benedicere di-
MaktÈne, De anliquis Eeclexiae ritibus, éd. de 1788 gneris hanc speciem timiamatis, uel qualibel species,
t. II, ]). 1G2-K13.) On y remarque toutefois quelques va ut sit incensum Maiestatis Hie in odorem suabitatis
riantes assez notables. La formule (p. 165) qui se rap acceptum et a te. Domine, benedictum; ita ut, ubicum-
proche le plus de celle de notre Rituel (on y lit : que odor eius peruenerit, stricetur (stringatur) et efl'u-
« dilata huius conuersalionis habitaculum temporale », getur omne genus demoniorum, sicut fumus gecoris
au lieu de : « dilata huius sánele congrega! innis tem il/ iecoris) piséis, quam Rafael arcángeles tuus Tohie
porale habitaculum ») est empruntée à un Pontifical fámulo tuo docuit occidi at M ad) Sarre liherationem.
espagnol de la fin du douzième siècle, ayant appartenu Descendat super hanc speciem M/ hac specie) incensi
à l'église de Cuenca. — Voyez pour les livres romains plena benedictio (.1/ bencdictione) tua, ut sit tibi ac-
le Sacrainentairo gélasien (Muratori, 74vi ; Wilson. 290) ceptus sicut ¡Ile de со Dauid propheta tuus cecinit,
et le Grégorien de Pamélius, p. 440. Quelques variantes dicens : « Dirigatur oratio mea sicut incensum in con-
du premier texte montrent que nos manuscrits wisigo- spectu tuo ». Sit nobis odor consolationis, suabitatis et
thiques ont puisé à la source grégorienne. gratie, ut fumus (A/ eius) eiï'ugiet omni fantasic mentis
177 LIBER ORDINYM. 17*

foi. im» tatis, exorcizantes te, / hostis humani generis, ut quam speciosam sine reprehensionc [in] ornamento
discedas ab hac creatura incensi cum omni uiolentia suo Salomon conlaudat, et odor unguentorum
tua omnique aduersitate uirtulis tue, et cum omni suorum affatus est sicut odor Libani et super
inuelerata malitia fantasiisque omnibus tuis, et omnia arómala : elfice hunc incensum Libani siue
s effugias confusus cum actibus tuis prauis; qualiter Urns, uel cuiuslibet sit generis, sanctificatum ex 5
eiliciatur in ministerio altaris benediclum et omni tburibulis Ecclesie tue redoleré ut Bale aromatum,
ecclesie odorem redolens congruum, ut odoran- et cum eo populi preces ut fumus thymiame boni
libus sit omnibus in preparatione consequende sa- odoris ad te usque peruenire. — Amen.
lutisanimarum et corporum, remissionem omnium Sit ita Libanus / iste eleclus et a te, Domine, be- Ыш ш
m peccatorum, per signaculuin gloriose crucis Domini nedictus fumo incensi, odoriûcans et delectabilem 1U
noslri Ihesu Christi, rognantis cum Deo Pâtre et myrrham uel thus thymiamaque redolens bonis
Sancto Spiritu in sécula seculorum. odorilius, et lex tua de corde cunctorum fldelium,
Alia. sicut propago uitis in sacrilicium tibi odorem emit-
tat. — Amen.
Domine Deus omnipotens, cui adstat exercitus
Obmulescant in nos omnes actus maligni hostis ls
is angelorum cum tremore, quorum seruatio in uento
[Cuiulheresibus suisauraincensihuiusa te, Domine,
et igni conuertitur : dignare, Domine, respicere et
sanclificali, ul cuín Zacaria Sánelo Spiritu repleti,
benedicere hanc creaturam incensi, ut omnes lan-
benedicamus le sanguine tuo redemti, dicentes :
guorum insidie odorem ipsius sentientes effugiant,
Benedictus Dominus quia prospexit et populum
et separentur a plásmate tuo, quod pretioso san
suum redemit. — Amen. M
io guine redemisti, ut numquam ledantur a morsu
Sit in I linii Imlis sanclum et in populi salutein
anliqui serpentis.
abliim. — Amen.
Alia1. Fiat hoc incensum i la a te, Domine, benediclum,
Deus, qui decora<ti Ecclesiani tuam ut lurrein, ut animas sanctified et corporibus fomentum salu-
' Cod hodorem... hodorantibus 1T Cod langorum in lis inperliat. — Amen. *>
sidias s3 A et M ut turre Dauid quam. Sit offerenti ad graliam, et odorantibus ad medel-
lam. — Amen.
et corporis, ut simus Pauli apostoli tui uoce (M uoeem) Sanctificetur gralie lue dono, suauiterque redo-
boni odoris Deo. Effugiet a facie incensus omnifs] de
monmii incursus, sicut puluis a facie uenti et sicut leat in sanctorum luorum domum.
fumus a facie ignis. — Presta hoc. piissime Pater, per
Vnigenitum Filium tuum . cum со regiians (.1/ cum LXXXI. - OHDÜ IN HAMOS PALMARVM ¡»
(|U0 régnas) cum Sancto Spiritu infinita semper sécula AD MISSAM '.
seculorum. — Amen. »
Ambulat omnis populus ad ecclesiam unde palme
Лил.
leuanlur, el psallendo ad aliam ubi et missa conple-
« Domine Dens omnipotens, cui adstat exercitus an
gelorum cum tremore. quorum seruitio adinuentum 1 r.Wad quam :t verba et super omnia... Libani déniait
est (M quorum seruatio in ueiito) et igné conuertitur; in M s Cod tus uel quolibet II/. M ex tura timiama...
dignare. Domine, respicere et benedicere ad odorem et liale ' Cod timiame boni hodoris '' M />ro bene
(.)/ ex odore) hanc creaturam incensi ; ut omnes lango dictus habet benientis ,0 Cod hodorificans " Cod mirra
rum M omnis diaboli) insidias odorem (.1/ ex odore; uel tus timiameipie n M de corda ,3 Cod hodorem
ipsius sentientes effugiant, et separentur a plasma tua, 15 Cod omnis hachis maligni hostis hères suos ora A
quos (.1/ a plásmate tuo quod) pretioso sanguine rede Obmutescat... actos... hostis cum ereses suos. '* A be-
misti, lit numquam ledantur a morsu antiquo serpentis nedicimus *' Cod turibulis... populis " Cod corpora
[et] pereant : semper [ley. sed per Dominum nostrum Sli M adorantibus 28 M donuin... in sanctorum domino
I hesum Christum in odorem uius incensi salbentur et nun. Oratio super eum. Amen ?, !0 Cod lebantur.
uibant atque laudent seeulis sempiteruis (.!/ a morsu
antiqui serpentis, sed uiuant teque laudent seeulis sem- fert de l'incurie des copistes dans nos trois manuscrits
piternis). — Amen. » wisigothiques. Le sens général est aisé à saisir; mais
je ne vois pas qu'il soit possible de reconstituer , avec
Alia. quelque chance de succès, le texte primitif.
t Deus, qui decorasti Ecclesiani tuam. ut turre Da 1. Le titre Ad missam veut dire simplement que la
uid, quam, » etc., ut in cod. II. cérémonie des Palmes et la tradition du symbole avaient
1. Toute la formule suivante a particulièrement souf- lieu à l'heure de la messe. La messe proprement dite.
LIBEll 01III1NVM. 12
I7'i LITVRGIA M0ZAUAI1KA VETVS. 180

bilur peraccedunt. Dum uero omnis populus adgre- mus ac petimus, ut uiriditatis arhuscule ramos
gali fuerinl unde palme ramique leuantur, tunc palmarum, salicum uel oliuarum tua uirtute bene-
Ingrediens episcopus aut sacerdos in ecelesiam el dicere ac sanctificare digneris, ut eorum exemplo,
pomintur palme ramique super aliare, el benedicel qui tibi Iherosolimam properanli occurrentes cum
s eos ila : ramis palmarum, conplenles ualicinia ac prophe- *
Orationes ad benedicendas palmas. tarum laudihus gloriam concinuerunt, nos quoque
mente eorum innocentiam possidentes, accepta-
ÜRKHVs : Domine sánelo, Paler cierne, omnipo-
biles tibi noslrarum mereamur oll'erre sacrih'cium
lens Deus, qui per Ihesum Christum Filium tu um
laudum : ut quum [ad] iudicandum ueneris mun-
Dominum nostrum cuneta ex nicilo procroasti, el
dum, adipiscentes cunctorum ueniam delictorum, |0
io uirtute Sancti Spiritus uariisacmultimodis crealuris
sicul nunc coram te horum tenuerimus ramuscula
miindi machinant perarmasti,ut homo a le conditus
frondium, ila mereamur percipere palmas uicto-
actueeternilalis lumineinlustratus, tuorum intuens
riarum. — Amen.
loi. tas opera mirabilium / Ubi laudes pro cunctis persoluc-
Te preslante, summe Deus, qui in Trinitate unus
ret conditori omnium rerun» : te supplices inplora-
Dens gloriaris in sécula seculorum. '•'•
1 Cod lel)antur " Cod macinam "Cod persolberot.
Alia oratio.
qui venait aussitôt après, ne s'y trouve pas. Voy. la Oremvs : Aime Paler, omnipolens Hex. omnium
rubrique finale.) Sur le rite de l'onction et de l'ouver creator et domine, cuius super ethera sedis est,
ture des oreilles ou lï/fetatio, qui avait lieu en ce jour
quem nullus cernit, el omnis laudat in excelsis cé
dans une réunion matutinale. pour préparer les caté
chumènes à la réception du symbole, je renvoie à ce lica dulci f'ragore potestas : qui, ul genus huma- sn
qui a été dit ci-dessus (col. 27, note; cf. col 73) et au num a crimine mortis enteres, et paradisi gaudiis
traité de saint Ildephonse, De coynilione /laplismi, participent faceros, Vnigenitum Filium tuum Domi
c. XXVII-XXIX. num nostrum Ihesum Christum ineffabili pictale
Si cette partie de notre Rituel wisigothique est de la plenum ad terras millero es dignatus, ut prisce le
même date que l'ensemble des formules précédentes,
ce qui ne parait guère douteux, nous avons entre les gis sacramenta el profolica adimplens, sedons super ¿-;
mains le cérémonial le plus ancien de la bénédiction pullum asino Iherusalcm ciuilatem inlraret, et ah
et de la procession des Palmes. On ne connaissait jus omni populolaudis concentum consona uocc Osanna
qu'ici, se rapprochant sensiblement de cette date, qu'un clamantis audiret : oh hoc et nos indigni laudes
texte incomplet du Sacramentaire de Bobbio, qui date oius omni cum leli/tia concinenles, te supplices roi. <зз
de la fin du septième siècle. (Voy. /'. Л., t. I.XX1I,
quesumus, to humiles flagitamus, ut nos adminu- ;ю
col. 57'2, lienedirlio palme et olirae super a/lario.) Saint
Isidore De ecelesiasl. Ofpriis, 1. I. с xxvili mentionne culo doxtere tue a cunctis malis libéralos ab omni
« la célébration du jour des Palmes » et l'ait allusion etiam desiderio auerlas erroris, el sulïragiis lue
d'une façon assez claire à l'usage de porter des rameaux. gratie circumseptos perenniter iubeas conseruare
D'après notre Rituel, l'évoque bénissait les palmes ou timoris. — Amen.
les branches de saule et d'olivier dans une église de la
Per te, qui es pius et misericors, Domine Deus as
ville; puis la procession s'organisait et, accompagné de
tout le peuple portant des rameaux, il se rendait dans noster, uiucns et regnans in sécula, seculorum.
une autre église, où avait lieu la tradition du symbole — Amon.
aux catéchumènes, suivie de la messe, à l'ordinaire. — Alia oratio.
Les rubriques et les formules que nous publions sont
presque toutes différentes de celles du Missel im Oremvs : Domine Deus omnipolens, qui cuneta
primé, (es dernières sont empruntées en partie aux regis, contines et disponis, le supplices quesumus, *»
manuscrits wisigothiques de la cathédrale de Tolède ut in hac tue plobis deuota sollomnitate lu subli-
codex 35.5), en partie au missel romano-espagnol, en
missimo tue diuinitatis intuitu dementer adsislas,
usage dans cette église vers la fin du quinzième siècle.
Les éditeurs, qui ont fait ce singulier amalgame, ne et fidelis turbe celebrilatem, quam in lui Vnigoniti
nous donnent malheureusement aucune indication pour ueneralinne dependunt dignanter accipias, haneque
distinguer le texte wisigothique du texte plus moderne. lui oflicii creaturam, quam lipica legalis obseruan- »•»
Le docte P. Lesley lui-même, qui n'a connu que le lie preflguralione oxultationis et letitio preconiis
Missale mixtum imprimé, ne sait la plupart du temps
comment retrouver son chemin dans ce dédale de s Cod nostrarum... laudis '*" Cod dulcium " Cod
pièces liturgiques de dates et de mérites si divers. inelïahile " ('.ml te suhlimissimo " Cad et lideli.
lsl LIBER ORÜINVM. \кг
dedicasti, sólita propitiationis lue misericordia be- gnatus es, et adpropinquante passionis tempore
nedicas : ut sit nobis tuis famulis sacre lidei stigmala, lhcrosolimam passurus ingrederis, ut turba que ad
prosignatis uera letitia, sempiterna iucunditas, in- diem festum uenerat gaudens tibi occurreret cum
morlale gaudium et perenne deuicta uitiorum ho- ramis et palmis, et ueslimenta prosternèrent cernuo
» stilitate triumphum. Atque ila interna nostrorum affectu mentis, sirnulque conclamarent : « Osanna! к
pectorum arcana pu rificans indesinenteripse custo (ili Dauid, benedictus qui uenit in nomine Domini »,
dias, ut sicut palma nos in conspectu tue Maiestatis uocibus conlinuatis : ad inslar illorum, huius nostre
florere precipis, et uota nostra equalia Ulis He- obsequdle suscipe uotum et spiriluali nos dita
braicis pueris concedas, qui olim tcnerrimis adbuc gaudio indefesso; ut sollemnem diem correptis uite
'° lidei uocibus Ihesu Christo Domino nostro religiose mentis celebrantes ad te, qui es eminens cornu al- io
laudationis ollicia corporaliter detulerunt : nosque taris, accederé mereamur oiiantes, et celestibus
fldei operibus et eastis actibus decóralos, omnique adunali cum lurmis glorie ymnum tibi promamus
roí. ш delictorum labe / purificatos in illo superne curie uocibus indefessis. — Amen.
senatu glorifico ita miseratus adscribas, ut ad lau- Annuente dementia diuinitatis tue, Domine Deus
ís dandum te perpetim ualentes eílicias quos tua, Pa noster, (jui omnia regis in sécula seculorum. is
ler aime, misericordia regas ас iugiter protegendo Deindc dicil diaconus, qui ipso die ad missam mi-
custodias. — Amen. nislrat, hanc prccem :
Alia oratio. Oremus, ut hos ramos palmarum, salicum uel
oliuarum dextera diuinitatis sue propitius sanctifi-
Domine Deus, Pater omnipolens, qui ueteris legis
care dignetur. Presta. — Kirie. Kirie. Kirie. *o
¿о ad Moysen famulum tuum promulgans precepla,
Colligilur ab episcopo hec oratio :
instituisti ut in sollemnitate feriarumsanctarum su-
merel plebs Israhelitica fructus arboris pulcherrime Oratio '.
spatulasque palmarum et ramos ligni densarum Domine Ihesu Christe, qui ante mundi principium
frond i um, ас letarenlur in te Domino üeo suo : qui- cum Deo Pâtre et Spirilu Sancto régnas unus, et
ю que etiam Filio tuo, Domino noslro, lherosolimis regni lui unis est nullus; qui per legem et prophe- *s
in adsumtam humanitalem descendisti, et llebreo- tas predicatus es uenturus, et in plenitudine tem-
rum pueris inspirasti, ut cum ramis et pnlmis ei oc porum pro mundi salute uenisti incarnatus; qui
cupèrent clamantes : Osanna in altissimis! quesumus asellum residens ad diem festum in ciuitale Iheru- •
adclines, ut nos fámulos tuos tide uberiori te Deum salem iussisti uenire; cui Hebreorum pueri cum
зо Patrem cuín Verbo et Spirilu Sancto in unilale
ramis floribusque palmarum et frondibus densarum зо
essentie et substantie permanere et glorifica Maie arborum / occurrerent in uia clamantes : « Osyanna fol. lio
state regnare fatemur, atque incunctanter credimus, (ilio Dauid! benedictus qui uenit in nomine Do-
misteria Domini nostri Ihesu Gbrisli Filii lui nobis mini » : tuam supplices inploramus Maieslalem,
celebrantibus ac tropheum triumphi eius, quo ae- ut precibus nostris placatus digneris adesse, et pe-
3o lias potestates debellans obtinuit. alacriter predi- titionis nostre iubeas effectum prestare. Peccato- as
cantibus, miserationum tuarum copiam prebe pro- rum nostrorum uincula benignus résolue, aduersa
pilius, cunctaque nostra delicia dele benignus, et cuneta procul remoue et prospera omnia tribue.
orationum nostrarum preces exaudí placalus : ut Aerium temperiem frugumque ubertalem dispen-
Resurrectionis eius festiuitatem, mundati a nostra salor largus conceile. líos quoque ramos et llores
mo rum delictorum sordibus, cumulation letitia ccle-
palmarum, quos in ecclesia lua asportari conspicis «o
bremus et ad palmam superne uoculionis, te obpi- pro huius diei festi consuetudine, benignitale sólita
roi. ia« tulanle, / perueiiiamus inlesi. — Amen.
Tua nos prolegente gratia diuinitalis tue. 11 Cod obantes 19 Cod olibarum -* /'errara imtenies
arcusrttiuiiin post uerli. resideo 31 Osyanna forma aici-
Alia oratio. nior hebraicae pronuntiationi '" Cod remobe.

v> Orkmvs : Christe Ihesu, redomptor humani gene 1. L'auteur de cette prière s'est certainement in
ris, qui Yerbum caro factum in mundo apparere di- spiré de la même formule, dont s'est servi l'auteur de
la prière analogue du missel mozarabe imprimé. Quel
8 Cod precipias a Cod illius Ebraycis и Cod Sraheli- ques courts passages sont même identiques. Voy.
tica... pulcerime '"-32 Sententia imperfecta t3 Cod gratie. /*. I... t. LXXXV. col. 389.
I S3 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 184

benedicei'o etsanctificare digneris; populum quoque uictorie reporlcmus : ul perenni iubilo, oflicio inde-
tuum, qui ob amorem Maiestatis tue, per manus fesso, gloriam decantemus. — Amen.
seruitutis nuslre id cupit accipere, ab omni malo Te prestante, summe Deus.
deferido et tibi placitum efflce, nosque omnes, qui Post hec legitur lectio h'xodi : Suscepi uos '.
» ministerii ordine hoc peragimus opus, cum fideli Deinde i'sallendvm : Venite, lilii a. s
populo tuo a cunctis insidiis inimici défende placa- Poslque APOSTOLVM : Karissimi, qui dicit se.
lus, et ad diem sacre Resurrectionis tue mundalos Deinde EVANGELivM : Proximum erat.
a crimine inlesos facito peruenire. Atque post legitur hic sermo, cum Símbolo Apo
Quia, te iubente, dicimus : Pater. stólico :
* Sermo. io
m Benedictio.
Karissimi, accipite regulam lidei, quod Simbolum
Benedicat uobis Dominus lhesus Christus, qui ad dicitur; et cum acceperitis, in corde scribite et co-
redimendum genus humanuni ex uirginali utero tidie dicile apud uosmetipsos. Antequam dormiatis,
homo nasci uoluit gloriosus. — Amen. antequam procedalis, uestro Símbolo uos munile.
Et qui pro uobis uoluntarie uenit ad passionem, Simbolum enim nemo scribil, ut legi possit; sed ad «s
^:> ipse uos gratie sue dono locuplelet. — Amen. recensendum, ne forte' deleat obliuio quod non tra-
Quique uos peruenire fecit ad huius diei festiui- didit lecLio 3. Sit uobis codex uestra memoria. Quod
tatem, ipse uos ad sánete Resurrectionis sue leti- audiluri estis, hoc credituri; et quod credituri,
tiam cum gratulationis nolo facial peruenire. — hoc etiam lingua reddituri. Ait enim Apostolus:
Amen, « Corde creditur ad iustitiam, oris autem confessio «•
«о Ipso Dominus et misericors, qui cum Deo Paire et fit in salulem. »
Sancto Spiritu uiuil et regnat in sécula seculorum. Hoc enim Simbolum quod credituri / estis et red- roi. ш
— Amen. dituri1. Sígnate ergo nos et respondite :
Salutanle episcopo, couplet diaconus, dieens * :
* Exod., xix, 4 6Ep. I loan., u. 9 7 Euang. loan., xi,
55 u In margine Cod legitur : [uestro Simbolo uos] cir-
cumdate u Cod oblibio 19 Cod ayt s" Rom., x, 10.

loi. ist .. . / huniililatis nostre ascendonli obuiatn- cum 1. Les trois lectures de l'Ancien et du Nouveau Tes
tament indiquées dans notre Rituel sont les mêmes
" ramis .olearum, salicum atque palmarum digne
que celles du Liber comieus de Silos, aujourd'hui à la
Osanna clamare uoluisti, memores eorum mirabi- bibliothèque Nationale de Paris (fol. 211-215; p. 134-138
30 Hum tuorum ad hodiernam festiuitatem perduxit : de l'édition de Dom Morin). Les lectures du Missel mo
exultantes precainur Omnipotentiam tuam, ut nos zarabe imprimé, sauf pour le texte de l'Évangile, sont
Maiestatis lue uirtute respicias el dulcedine gratie entièrement différentes.
2. Voy. cette formule et le Sermo suivant dans le.
et benedictionis tue respergas, iinmo uiriditale et
Missel mozarabe, P. /,., t. LXXXV, col. 394.
flore uirtutum repleas : quatenus tibi in olearum 3. Saint Ildephonse parle de cet usage très ancien
as fascis pinguedine, Sanctis desideriis el orationibus de confier le symbole non au parchemin, mais à la
offeramur; in salicum specie, pulcritudinis stabfli- mémoire : « Sancti Patres hoc [symbolum] non mem-
tate decoremur, atque in palmarum dactilis, friictus branis, sed memoriae commendare iusserunt; ut non
hoc lectio teneat, quae ad ipsos etiam infideles solet
M Cad ymmo :1Ii t'.uil t'aeis -,T Cod ilaptilis. idipsum aliquando déferre , sed ex ipsius sanetae apo-
stolicae definitionis traditione commendatum semper
1. Une feuille du manuscrit a été déchirée en cet maneat fldelibus tenacitate memoriae » (De cof/nil.
endroit. D'après les fragments qu'il en reste, on voit Ilnplismi, с XXXiii). Voyez aussi les formules du Missel
qu'elle renfermait quatre antiennes, au moins, et quel gallican (dans P. L., t. LXXII, col. 349 et 356), du Sa
ques autres formules : c'est-à-dire, ce qui a trait à la cramentare gélasien (Ibid., t. LXXIV, col. 1089) et du
procession des Palmes, dont il est question dans la ru Sacramentaire de Bobbio (Ibid., t. LXXII, col. 489).
brique du commencement de ce chapitre, et à l'arrivée Plusieurs sermons des Pères mentionnent aussi cette
dans la seconde église, où devait se poursuivre la so pratique bien connue. Voyez surtout saint Augustin,
lennité de ce dimanche. Le texte du manuscrit reprend sermons 212-214, et saint Pierre Chrysologue, sermons
vers le milieu d'une oraison, dont les paroles indiquent 51) et 61, cf. serm. 57 et 58.
une formule très belle, par laquelle se terminait la pro 4. Cette première partie" de l'allocution est emprun
cession des Rameaux. tée presque littéralement au début du sermon de saint
is:, LIRER ORDINVM. 18fi

Credo in Deum Patrem omnipotentem '. Carnis huius resurrectionem, et uitam eternam.
Et in Ihesum Christum Filium eius unicum, Deum — Amen.
et Dominum nostrum. Vt facilius memorie uestre possint innerere que
Qui natus est de Spiritu Sancto et Maria Virgine. dicta sunt, textuin Simboli ordinemque repetamus :
в Passus sub Pontio Pílalo, crucifixus et sepultus. Credo in Deum Pulrem omnipotentem. s
Descendit ad inferna.
Tertio quoque texlum Simboli recenseamus; ut
Tertia die resurrexit uiuus a mortuis.
quia fldem diuine Trinitatis Simbolus in se continet,
Ascendit in celos, sedet ad dexteram Dei Patris
ipse numerus repetitionis cum sacramento conue-
omnipotentis.
niat Trinitatis :
10 Inde uenturus est iudicare uiuos el morluos.
Credo in Deum Patrem omnipotentem. 1u
Credo in Sanctum Spiritum.
Sanclam Ecclesiam Catholicam. Hanc sánete fidei regulam, quam nobis nunc tra-
Hemissionom omnium peccalorum J. didil sánela mater Ecclesia, iirmissima mentis ue-
slre retínete sententia, nec aliquis in corde ueslro
Augustin, De symbolo ad Cateehúmenos />. L., t. XL,
dubitationis scrupulus oriatur. Quia si, quod absit,
col. 827;. — On voit par notre Rituel que la tradition
in hoc uel tenuiterdubilatur, omne iidei fundamen- '•'•
du symbole aux catéchumènes avait lieu le diman
che des Palmes dans les églises d'Espagne. C'était tum subruitur, et anime periculum generatur. Et
aussi la pratique du rite gallican, d'après lo texte du ideo si aliquem uestrum indequippiam mouet, sibi
Sacramentaire de Bobbio, du Missel gallican et du Mis- reputet quia hoc intelligere non possit; uera tarnen
sale ijolhicum. (Voy. P. L.,t. LXXII, col. 487-348 et 263.)
esse credat omnia que audiuit.
A Milan, d'après le témoignage de saint Ambroise lui-
/ Deus autem oinnipotens ita cor uestrum inlu- f"'- Me
même, on suivait- le même usage. Voy. Epist. XX ad
Mareellinam sororem [P. L., t. XVI, col. 1037 . Le Ca minet, ut credendo et intelligendo que diximus, et и
pitulare Euangeliorwn d'Aquilée (vin" s.), qui repré lidemrectam custodiatis, et Sanctis operibus fulgea-
sente sur ce point le rite ambrosien, appelle ce diman lis : ut per hec ad beatam uitam peruenire possilis.
che In símbolo. (Voy. Revue bénédictine, janv. 1902,
Ipso auxiliante, qui in Trinitate unus Deus glo-
p. 6.) Quant à la fíedditio symboli, ou récitation par
cœur du symbole dans l'assemblée des fidèles, elle avait riatur in sécula seculorum. — Amen. «
lieu le jeudi saint. Saint Ildephonsc le dit expressé Deinde dicuntur Lavdes. PosIijuc Sacrificivm.
ment : « Hoc symbolum, quoi! competentes in die une- In prima quoque petitione misse dicendum est :
tionis accipiunt, aut per se, si maiores aetate sunt, aut Agie, Agie, Agie, Domine Deus.
per ora gestantium, si paruuli sunt, quinta feria ante Et quando Nomina O/jferenlium recitan tur, re
Pascha sacerdoti recitant atque reddunt » (Decogn. Bap
spondendum est к clero. Hoc solum cusloditur, ut зо
tistin', cap. xxxiv; cf. с. xxvn). Voy. aussi le concile de
Braga, canon xlix : « Qui bapti/.andi sunt symbolum
,5 Cod tenuiter dubitauter " Cod mobet.
discant, quinta feria nouissimae septimanae episcopo uel
piesbytero reddant >. Cf. Concilium Laodic., canon XLVi.
1. Je n'ai pas à faire ici une étude comparative des t. XCVI, col. 900), lequel parle ici du symbole donné
divers textes du symbole des Apôtres. On peut voir sur aux néophytes. Vers 420, les Pélagiens ayant accusé les
ce sujet le troisième volume de Caspari, Quellen zur catholiques de croire que le baptême ne remettait pas
Geschichte de* Taufsymbols, Christiania, 1875; Kattes- tous les péchés, saint Augustin les réfuta par son écrit
bvsch, Das Apostolische Symbol, Leipzig, 1894-1900. et Contra duas Epístolas Pehiyianorum (l. I, xui, 20; xxiu,
les notes de Lesley sur le symbole du Missel mozarabe. 41 ; 1. III, m, 5, dans /'. L., t. XLIV, col. 502, 570, 590).
Disons seulement que le texte de notre Rituel se rap L'Eglise d'Espagne voulait-elle ainsi protester contre
proche beaucoup plus que celui inséré au Missel moza des calomnies de ce genre, dirigées contre la pureté de
rabe du symbole commenté par saint lldephonse dans sa doctrine par les hérétiques? Je ne saurais le dire.
son traité du Baptême (c. xxxvi-lxxxiii) et de celui Mais il est remarquable de voir avec quelle insistance
transcrit par Ethérius et Beatus dans leur lettre à Elipand les formules de notre Liber Ordinum reviennent sur
de Tolède (P. /.., t. XCV1, col. 900; on lit un mot de plus l'expression omnium peccatorum. Voy. col. 23 deux fois:.
dans notre Rituel : « Carnis huius resurrectionem »•. 26, 28, note, 99, 102, 104. 110, etc. — Les deux passages
2. L'addition omnium peccatorum) se retrouve deux du Rituale untiipiissimum auxquels je renvoie ci-dessus,
fois (aux fol. 35 et 51 dans le manuscrit de Silos in se lisent parmi les formules liturgiques de deux offices
titulé : Rituale antiquissimiim, que je cite plusieurs fois du matin intitulés : Ordo peculiaris (cf. l'Introduction,
dans ce volume; au dimanche des Rameaux dans le Mis chap, il, § 4) et : Ordo ad recitandum Prima et Secunda.
sel imprimé (P. L., t. LXXXV, col. 395); dans les actes Le premier nous donne le symbole de Nicée, le second
du 1 1" concile de Tolède an. 075 : dans Ethérius (P. I... le symbole de Constantinople.
1*7 L1TVRGIA MOZARABICA VETVS. IKS

Simbnlum non dicatur*. Oratio wro Dominica ab quamini uesligia eius. Qui cum malediceretur, non
omnibus sicut cotidie recitatur. Et missa legitime ce- remaledicebal; qui cum pateretur, non commina-
lebralur. batur. Tradebat autem se / iudici iudicanti iniuste. foi. i*o
Qui peccata nostra portauit in corpore suo super
LXXXII. - INGIPIT OFFICIVM QVOD DICENDVM lignum, ut a peccatis mortui iustitie uiueremus, s
s EST PER TITVLOS IN CENA DOMINI'-. cuius liuore sanati sumus. Eratis enim sicut oues
errantes, sed conuersi estis nunc ad pastorem et
Lectio libri Iheremie prophète.
uisitatorem animarum uestrarum.
In diebus illis locutus est Iheremias, dicens :
Lectio sancti Euangelii secundum Iohannem.
Dominus mecum est quasi bellator t'ortis. Idcirco,
quipersequunlurmecadentetinfirmi erunt. Confun- In illo tempore, loquuli sunt discipuli ad Domi- 10
10 dantur uehementer, quia non intellexerunt obpro- num Ihesum, dicentes : Ecce nunc palam loqueris
brium sempiternum, quod numquam delebitur. Et et prouerbium nullum dicis. Nunc scimus quia seis
tu, Domine exercituum, probator iusti, qui uides omnia, et non opus est tibi ut quis te interroge!. In
renes et cor, uideam, queso, ultionem tuam ex eis; hoc credimus quia a Deo exisli. Respondit eis Ihe-
tibi enirn reuelaui causam meam. sus : Modo creditis; ecce ueniet hora et iani uenit, »H
15 Psali.e^dvm : Domine, oralionem meam exaudi. ut dispargamini unusquisque in propria el me so
— Vers. : Quia persequutus est inimicus animam lum relinquatis. El non sum solus, quia Pater me
meam, uelociler exaudi me. cum est.
Lavdes ' : Fortitudo mea et laus mea Dominus;
Epístola Petri apóstol! ad Gentes. factus est mici in salute. — Vkrs. : Inpulsus sum *•
Karissimi.inhocuocali eslis, quia Christus passus ut caderem, et Dominus suscepil me. In sa[lute|.
io est pro nobis, relinquens nobis exemplum, ut se- Sacrikicivm : In simplicilate cordis mei, Domine,
■ 1er., xx, 1 1-12 .!/ profete ' M loquutus K .1/ uellator letus offeram sacriflcium tibi. — II : Domin«? Deus
10 Cod ueementer ,8 I Petr., и, 21-2Г). meus, custodi populum istum cum ingenti gaudio,
ut ego letus offeram jsacrificium tibil 2. и
1. C'est-à-dire que le dimanche des Palmes on ne
disait pas le symbole de Constantinople avant l'Oraison Missa eiusdem '.
dominicale, comme cela se pratiquait les autres di Diligamus et sequamur, fratres karissirni, iu-
manches de l'année. (Voy. le canon n du 3e concile de
stitiam senipiternam, manducare cupienles Domi-
Tolède.) Le symbole des Apôtres, récité trois fois un
peu auparavant, le remplaçait en cette circonstance. • M sanati estis " loan., xvi, 29-32 ,: M mecum est.
Ce fait va à rencontre de l'opinion de M. Harnack, qui Amen B M tibi. Versvs : Domine.
pense que dès Je sixième siècle on livrait aux catéchu
mènes non pas le symbole des Apôtres, mais celui de 1. Antienne notée dans les deux manuscrits В et I/.
Constantinople. Voy. Kattf.nuvscii, Das Apostolische Quant au Sacriflcium qui suit , il est seulement noté
Symbol., t. II, p. 802, note67. dans le manuscrit B.
2. Le titre du Rituel M, fol. 42, est plus complet 2. Le Rituel M ajoute les antiennes suivantes :
et explique fort bien la rubrique per títulos : с Incipit « III. Ascendit sacerdos in domum Domini. et pandens
officium, quod dicendum est in Cena Domini ante mis inanus suas ad Dominum, dicens : Deus Abraam, rex
sam principalem per titulos, sine longe positas eeclesias, celi, letus offeram... — Sacrifie iuni : Sacriflcium Deo
quundo altaría extienda sunt. ». Voici ce que dit saint spiritus contribulatus ; cor contritum et humiliatum
lldephoiise, en parlant des églises paroissiales (tituli, Deus non despicit. — II : Benefac, Domine, in bona
cf. Ducange. à ce mot) assez éloignées de l'église épis uoluntate tua Syon, ut edificentur muri Iherusalem.
cópale pour qu'il fût permis d'y célébrer le baptême à Cor con[tritum]... — III : Acceptauis sacriflcium Justi
Pâques et à la Pentecôte : € Per parochiarum autem ee cie, oblationes et olocausta. Cor conftritum]... — Sa
clesias longe positas conuenienter licet ut fiat » {De criflcium : Meinor ^esto] sacrificii nostri, Domine, et
cognit. Baptismi, c. cviu). Le Liber cómicas de Tolède olocaustum nostrum pingue flat. — II : Exaudiat nos
éd. Morin, p. liX) donne, à la suite du « Legendum in Dominus in tribulationis die : protegat nos потен Dei
Cena Domini ad missam », le t Legendum in Cena Iacob. \t olocaustum », etc.
Domini per titulos », dont les trois lectures de l'Ancien 3. Cette prière et les suivantes (sauf la formule Ad
et du Nouveau Testament sont les mêmes que celles de orationem dominicain, qui est différente se retrouvent,
notre Rituel, avec quelques variantes de texte. Voy. mais beaucoup plus longues, dans le texte imprimé du
sur les lituli, ci-dessous, Y Ordo die sabbato celebra n- Missel mozarabe. L'éditeur de ce missel les a emprun
dum, fol. 153 du manuscrit. tées ainsi que l'antienne Ad confractionem panis :
IS'.) LIBER ORIHNVM. I '.HI

nicam Cenam. Sacriflcium penitenlie iciunantes Benedictio.


orantesque soluamus, ut sccuri semper ad celeste
Christus Dominus, qui pro salute hominum ho
conuiuium feslinemus.
die se tradi permisit, ipse uos sue gratie dono locu-
Alia. pletet; et qui per bucellam panis suum prodidit
к Occurrentes cum celu lolius populi, ut sollemne traditorem, ipse uos sui panis perceptione sibi fa- :;
Pasche celebremus initium, expurgatos nos ab omni ciat complaceré. Quique discipulorum pedes eluere
loi. im cibo malilie / in nouam eonuerle prosapiem : ut dignatus est hodie, ipse uos ab omnibus delictis
cum tua gratia, et uictu terreno, et celesti pane me- emaculet, et celui discipulorum adsociet. — Amen.
reamur in tuo salurari conuiuio. Explicita missa, statu presbiter ante altare inponit
10 Post Nomina. hanc an tiplu i na m ' : ю
Ant. : Ecce uenit hora ut dispargamini.
Pit'tatis tue, Christe Domine, rogamus clemen-
Et pro uersu lotus Mr psalmus sine Gloria recita-
liam, ut hec ad altare tuum nomina recítala liber
tur : Vers. : Deus, laudem meani...
uiteobtineat. Fiatque hoc Cene tue sacriflcium de-
Explícito psalmo, repelit rundem antiphonam :
l'unctis ad requiem et uiuentibus ad salulem.
Tristis est anima mea ualde. i»
i;i Ad Pacem.
El decantantur al/ omnibus semel aut tribus uici-
Pax nostra, omnipotens Christe, sincere nobis bus sine aliquo uersu aut Gloria, quousque altare
osculum pacis attribue : ut non cum luda tradi- exualur.
tore rei. sed tue mereamur pacis haberi diseipuli.
Inlatio. ITEM DE EODEM DIE.

ю Uignum et iustum est nos tibi, Domine sánete, Eodem ñero din ud missam omni tempore mourn- so
Pater omnipotens, gratias agere, et Ihesu Christo dum eril sign um ud sex semipedes. Et inripienda erit
Filio tuo : cuius nos humanilas colligit, humilitas lectio legere ad srp[tim]um. — Et eril post latum offi
erigit, traditio absoluit, pena redemit, crux salui- cium expletum, sine altare expolialum, rxiendum ad
fleat, sanguis emaculat, caro saginat; qui seipsum uiginti duos pedes; et acerdendum est ad cenam post
«s pro nobis hodie tradidit, et culpe nostre uincula re- pedes lauatos, sole хат occidente2. »s
laxauit. — Cui mérito. • M faciad " Cod uenit ora ,3 Psalm, cviu " Cod
Post Sanctus. monendus erit signus " Cod ad séptimo (sep0;
Vere sanctus, uere benedictus Dominus noster
1. Avec cette antienne commence la cérémonie du
lhesus Christus Filius luus, qui tradilus ac mortuus
dépouillement des autels, suivie du Mandatum ou lave
an est propter poccata nostra et resurrexit propter ius- ment des pieds. Le canon il du 17° concile de Tolède
liflcationem nostram. — Christus Dominus. (094) parle du dépouillement des autels, comme d'un
Post Pridie. rite bien connu et déjà ancien : « In Cenae Domini
celebritate, quando more sólito altaría assolent deue-
Predicamus, Domine, nee tacemus pro nostra te stiri ». Saint Isidore dit qu'on lavait ce jour-là les autels,
redeinlione tradilum, mortuum et sepultum, ad les murs et le pavé du temple, et qu'on purifiait les
3s celos ascendisse post transilum et ad iudicium in vases consacrés au Seigneur (I>c cedes. Of¡ici is, lib. I,
One uenturum. Vnde petimus ut hec oblata sancti с. xxix). — Quant au lavement des pieds, le même
concile de Tolède consacre un canon spécial (le ca
fiées, el sumentium pectora propiliatus einacnlos.
non ni pour en confirmer la pratique dans les églises
— Amen. qui la gardaient encore et l'imposer à celles qui ne la
Ad Orationem.
connaissaient pas, ou qui l'avaient simplement oubliée.
41 Via que nos duxit ad te, ueritas que nos conflr- On voit par notre Rituel H (le ms. )/ ne les donne pas
mauit in le, uita que nos uiuificauit in te, sacro ore que ces deux rites suivaient le sacrifice de la messe.
fui. i« / consliluit quid petamus a le, piissime Pater. 2. J'avoue ne pas saisir le sens précis de cette ru
brique. Il s'agit d'abord d'un avertissement donné au
3 Cod conbibium .'/ festinemus. Amen '• M Occur
peuple fidèle, très probablement par le son d'une clo
rentes, Domine 6 Cod Pasee '' Cod ciuo 9 Cotí con- che ou Signum (voy. ci-dessus, pag. 1Г>9, note 1;. La
bibio .1/ addil Amen '• .1/ ad oratiniiein dominicam.
messe terminée, l'évéque accompagné de douze diacres
Dominus lhesus misit discípulos) au codex ЗГ>.Г> des portant des flambeaux dépouillait l'autel de ses orne
archives île la cathédrale de Tolède. Plusieurs de ces ments. On éteignait les luminaires fixés à la base de
prières se voient aussi à Tolède dans le codex :iô.:i. l'autel : puis tous se prosternaient, pendant que l'évéque
Ht I LITVRGIA MOZARABICA VETVS 1У?

Igilur in prima petitione miss respondendum est Tristis est anima mea ualde, tristis est usque ad
a clero : mortem. Sustinete hic et uigilate mecum.
Agie, Agie, Agie. Et decantalur ob omnibus tribus uicibus, ita ut sin
Ad Pacem uero, dicenie dinamo : Inter uos pa gulis quibusque uicibus cantatur, altare sanctum si
ss cem tradite, dicitur her. antiphona : militer singulis ueslibus denudelur. Statimque iota
Pacem relinquo uobis. luminaria ad radicem altaris fixa exlinguunlur.
Inlatione quoque, explicita, respondendum est a Deinde, prostrati omnes coram altare, colligit epi
clero : scopus hanc orationem tacite :
Sanctus, Sanctus, Sanclus. Oratio.
iu Ad Confractionem uero punis, dicitur her anti
Occurrentes cum cetu totius populi, ut sollemne m
phona tribus uicibus :
Pasche celebremus inilium, nos propitiatus Deus
Memor esto noslri, Christe, in regno tuo, ht di
adlende, supplicantes humiliter et rogantes, ut qui
gnos fac nos de Resurrectione tua *.
ab huius operis fatigalione cordis amictu sordentes
Postea Simbolum.
ac fermenti ueteris accedimus, a te muleiscati1,
к Ad Accedentes enim dicitur hec antiphona cum
ad luam ut reiieiamus sacratissimam conuenimus
prenota tis uersihus de Euangelio :
Cenam, et expúrgalos nos ab omni malitia in nouam
Desiderio desideraui hoc Pascha.
conuerte prosapiem : ut excluso uiclu terreno in
Explicita missa, nicil de ornamento allons ante
tuo mereamur saturari conuibio.
tollitur; sed arnaium relinquentes altare, uadunt
Perada hec omnia, uadit episcopus cum presbi
¿о omnes in unum precedentes episcopum, usque ad
terio ас diaconibus uel omni clero ad atrium, et se-
preparatorium3. Et acceptis cereis duodecim dia-
dilia iuxla consuetudinem posita, clausis osliis et
foi. i*3 cones, J mnram quoque modicam facienies, pro-
lageis omnibus foras eieclis, succingit se episcopus
grediuntur omnes, precedentes episcopum usque ad
linteo. El inponii abba aut arcliipresbiler, quibus
altare.
pedes lauantur, hanc antiphonam'1 :
»s Dum uero circumdatum a clero fueril allure ex
Ant. : Bone magister, laua me a facinore meo, et
omni parte, slat in medio episcopus et inponii hanc
a peccato meo munda me.
antiphonam :
Pro uersibus autem dieuniur litière3 in ordine,
Ant. : Ecce uenit hora ut dispargamini et me so
id est : Beali inmaculali. Et locis conpetentibus an
lum relinquatis; sed non sum solus, quia Pater
tiphona replica tur.
зо mecum est. Confidite, ego uici mundum. — Vers. :
Ant. : Si ego Dominus et magister uester laui
Deus laudem meam.
pedes uestros, et uos debetis alter allerius lauare.
Hic psalmus in tribus clausulis recitatur, et capul
Ant. : Si hocscilis, beati eritis si fecerilis ea.
antiphone supradicte, iisdem clausulis explicitis, re-
pclilur. Gloria omni/io in hoc antiphona non dicitur. 11 Cod extinguntur " Cod Pasee " Forle ley. ad
ss Нас explicita, item inponit episcopus banc anlipho huiusoperis fatigationem " Corfaccidit leCod nobam...
ut exclusu '" Cod conbibio 1Э Cod perhaeta casus ac
nam : cusal iui absoluli. Alius infra : sedilia posita 2I Cod
6 Cod relinco ,s Cud Criste î8 Coït uenit ora. osteis 2» Cod areipresbiter Ji Cod labantur.

priait à voix basse. Sa prière terminée, le prélat se ren 1. « Attirés, alléchés », de mu/cisco dérivé de mul-
dait avec tout le clergé (les laïcs étaient exclus) au lieu ceo), verbe à peu près inconnu, même des écrivains de
où devait se faire le lavement des pieds. Il semble bien la basse latinité. — Sur cette oraison . voy. /'. Л.,
que c'est dans ce sens qu'il faut entendre les mots ad t. LXXXV, col. 41b.
viginli duos pedes (on excluait le représentant du traî 2. On retrouve cette même rubrique dans le Missel
tre Judas) ; mais cette interprétation présente plus d'une mozarabe imprimé, mais avec des variantes qui sont
difficulté et semble au premier abord un peu subtile. parfois des fautes de lecture manifestes, et en dénatu
Après la cérémonie, c'est-à-dire vers le coucher du so rent complètement la signification. Voici, par exemple,
leil, on pouvait enfin rompre le jeune. comment est transcrit le passage du Liber Ordinum :
1. Cette antienne et les six suivantes, c'est-à-dire « et imponit ablia aut areipresbiter... hanc antipho
jusqu'à la lin du chapitre, sont notées en neumes. nam ». L'éditeur du Missel a lu et imprimé : « Et impo
2. Lieu où les prêtres et les ministres de l'autel nit albam, et presbiteri... cantant hanc antiphonam ».
avaient coutume do с se préparer » pour les cérémo 3. L'expression littere désigne le psaume alphabé
nies liturgiques. tique cxvui.
193 LIBER ÜRDINVM. 194
In has anliphonas Gloria non dicitur; sed subsal- Hora huius din lertia, lignum sánete Crucis in
matur : Beati eritis. ecclesia principali in patena ponilur super altarit
Qui uero pedes lauerit, episcopus aul abba, cxler- aram. Exinde leualur a diácono hoc ipsum lignum.
git eos alque deosculatur. Similiter et cui pedes la- Crux áurea cum reliquiis clausa portatur et ad-
o uantur caput lauatoris osculatur. ferlur ad Sande Crucis ecclesiam, decantando : s
Ad ultimum uero qui post priorem fuerit, priori* Ant. ' : Signum habentes salutis ad commemo-
ipsius, qui alionan pedes lauit diligenter lauel. El rationem mandali legis tue, exiguo ligno credimus
tunc omîtes singillatim osculanlur manus et pedes animas nostras, ut transeúntes mare liberemur per
eius, el Ule omnium capita. te omnium Saluatorem.
w Hoc cxpletum, dicit episcopus banc oralionem : Ant. : Her faeimus, ligno portante nos, inuocan- io
les te, Paler, ut transeúntes mare per lignum libe
LXXX1I1. ORATIO POST PEDES LAVATOS. remur.
Domine IhesuClirisle, Filius Dei, qui in tempore Ant. : Benediclum est lignum, per quod fit iusti-
nunliatus et ante omnia témpora ex Pâtre es geni- tia. In hoc autem ostendisli, Domine, inimicis no-
tus; quique etiam post multa sécula nasci dignatus slris, quia tu es qui liberas ab omni malo. ig
is es de Virgine Maire Maria; qui formam serui ad- Et ibi similiter, decanlantibus episcopis, presbi-
sumens in simililudine hominis, qui nunquam teris, et diaconibus, cleris vel eunclis fidelium popu-
defuisti de sinu ingeniti Palris; quique non es de- lis, sanctum ipsum lignum osculanlur.
dignalus pedes lauare discipulorum, qui es etiam Versvs : / Ecce lignum gloriosum, in quo dudum rol. ue
Deus angelorum : quesumus igitur Omnipotentiam pensa sunt Christi Saluatoris membra mundum io
io tuam, clemenlissime Dcus, ut nostrorum deleas redimenlia. Fletu producentes omnes preces hic
facinora peccatorum : quatenus abluti delictis, prosternite2.
mereamur eorum effici participes in regno celorum. Hymnus.
Alia. Crux fidelis, inter omnes arbor una nobilis.
Te deprecamur, Domine sánete, Paler eterne, Nulla talem silua proferí, llore, fronde et germine, и
a-; omnipotens Deus, ut nos fámulos tuos, quos per Dulce lignum, dulce clauum, dulce pondus susti-
passionem Filii lui redimere et uiuiflcare dignatus [ncl3.
rol. i to es, inlelleclu instruas, opere confirmes. / Sit ani 1 M Item ad nia ' M cum reliquis l7 Haec rubrica
mus eorum ad obedienliam promptus, ad humili- deest in M 19 Versus legitur in M ,0 Cod Cristi ю Ti-
luliis Hymnus ex M ri M fronde, germine KCod cla-
latem mansuetus, ad misericordiam largus. Sequan-
bum.
M tur Ahrahe üdei gloriosa uesligia; ¡mmitenlur lob
inexpugnabilem paticntiam; discant Tobie imila- 1. Les trois antiennes suivantes sont accompagnées
bilem misericordiam. Sint in temtalionibus fortes, de la notation musicale dans les Rituels В et .4.
in necessitate magnanimes, in tribulationibus pa 2. A rapprocher de cette formule l'inscription sui
vante, trouvée à Cordoue et qui semble dater du temps
tientes. Maioribus honorem prebeant, coequales
des Wisigoths :
38 diligant, minoribus tribuant exempla uirtutum. A
delictis mundialibus ad celum oculos tollant; festi-
nent ad paradisum, properent ad regnum, et per
Шсо
te illic, Domine, mansiones obtineant angelorum. CRVX VKSKIUNDA IIOMINVM KEDEMI'Tln
SEMPER IN QVA CIIRISTVS PENDENS
HOMINES REDEMIT CVNCT0S TEQÜE IN
LXXX111I. — ORDO DE VI" FERIA IN
GESTANTES POSSIDENT CAELVM NVNC
« PARASCEVE.
MELIVS 0AVDEMVS CHRISTI MORTE REItEMI'TI

Die VI* feria ad Matulinum signutn non monitur; DVM COEI.VM ET PAHADISVM SINA AC1PIT HOMO

sed Matulinum silentio celebratur, sieul in libro An- Hvbner, Inscrip. Hisp. christ., n° 125: Siipplemcntum
tiphonarum conlinelur. (1900), p. 58; cf. ci-dessus, со). 117, note 3, une autre
inscription en l'honneur de la croix.
3 Cod laberit 5 Out labantur... labatoris 10 Casus
acrusatiui absoluti " Cod labatos 18 Cud labare 30 (j>d 3. Voyez la meilleure édition critique de cette hymne
Abrae 31 Cod ymitabilem 34 Cod quoequales V1 Cod Ordo de Venance Fortunat dans les Monumenta Gcrmaniae :
vi feria in Parascefen SI Cod in libro antipbonarium г Fortunati Opera poética », éd. Kr. Leo, Berlin, 1881.
M recle antifonaruiu. p. 28-29. — Cette strophe (la VIII') et toutes celles de
LIDER OHDINYM. 13
195 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. ни;
Beata uirtus celestis,
Versus de Ligno Domini '.
Que suscepit fragüe
Ab ore Verbum prolatum, Corpus, ut ruentem sursum
Nuntiante angelo, Eleuaret hominem,
Alti Genitoris sacrum Quod male priscorum culpa s
Inlustrauit uterum Parentum proslrauerat.
Marie Virginis alme
Cesus iclu flagellorum
Ad salutem gentium.
Sustulit opprobria,
l'hymne alphabétique qui suit sont notées en ncumes Sputis uultum sorditatus,
dans le Rituel В. Laureatus uepribus, ,u
1. Cette hymne me parait inédite : du moins ne la Deputatus cum iniquis
trouve-ton dans aucun recueil de poésie liturgique.
Ad mortem crudeliter.
Elle n'est pas mentionnée non plus dans le grand Be-
pertorium hymnologicum de M. le chanoine Chevalier. Delicia tulit et cuneta
Les strophes sont placées dans un ordre rigoureuse
Diluit facinora
ment alphabétique, la première commençant par un
A et la dernière par un Z. A remarquer, toutefois, une Xristus Redemtorque pius, ^
strophe intercalée entre la lettre X et la lettre Z. La Dei Patrisunicus,
première lettre de cette strophe est une F, par laquelle Per crucis alme tropheum
l'auteur a voulu évidemment traduire le 4' grec, qui Lauit omne seculum.
occupe cette place dans l'alphabet hellénique.
A la suite de cette hymne, le Rituel de Madrid, Exaltatus Ihesus Christus
fol. 47, ajoute une pièce poétique de Venance Fortunat, In crucis palibulo, ao
entièrement notée en neumes. Il y manque le titre et Austu fellis et accli
le premier vers, que j'emprunte à l'édition des œuvres
Propinatus póculo,
de Fortunat par Fr. Leo (p. 27), ainsi que les strophes 3,
6, 7 et 9, omises dans le manuscrit. Celui-ci, par Lancea latus perfossum
contre, enrichit ce petit poème d'une strophe (la Xe) Produit miraculum.
jusqu'ici inédite et qui me parait bien authentique. Notre
Fugiens sol obscuratur »•;
texte fournit aussi quelques bonnes variantes.
Cernens mortem Domini
De Crvce Domini. Luctuosam, infert mundo
[I]. Crux benedicta nitet, Dominus qua moite pependit Ténèbre caliginem :
Atque cruore sus uuluera nostra lauit. Monumenta patuerunt,
— Crux benedicta...
Velum templi scissum est. м
[II]. Milis amore pio pro nobis uiclima factus,
Traxit ab oro lupi que васег Agnus oues. Gaudium fessis laturus,
— Crux benedicta... Fregit portas inferí,
[III]. Translixis palmis ubi mundum a ciado redemit Antra Erebi inlustrans
Atque suo clausit funere mortis iter : Spoliauit tártara,
[IV]. Hic maims illa fuit clauis coníixa cruenlis, Eruit uicto serpente за
Que [o]ripuit I'aulum crimine, motto Petrum.
Beatorum animas.
— Crux benedicta...
[V]. Fertüitato poteiis, o dulce nobile lignum, Hebrei tune a Pilato
Quando Ulis raiuis noua poma gens! Postulant custodiam
— Crux...
8 Cod oprobria ,7 M trofeum «■ Cod Cristus 30 Cod
[VI]. Cuius odore nouo defuncta cadauera surgunt scisum i3 Cad hereui M ereui 3" Post Hebrei tune in-
Et redeunt uito qui caruere diem. lerrumpilur M, cuius utium folium est ablulum.
[VII]. Nullum uret estus sub fiondibus arboris huius, [X]. Tu benedicta inanes; super omnes ualde refulges
Luna nee in noctcm sol neque in meridie. Arbores, et signo tiios a morte saluas.
[VIII]. Tu plántala micas, secus est ubi cursus aquarum, — Crux benedicta...
Spargis et órnalas llore recente coma«. El ibi. similiter respondent ibas Ecce lignum et Crux
— Crux... fidelis episcopis, jiresbiteris et diaconibus, clerivis uel
[IX]. Appcnsa est uitis inter tua brachia. de qua eunctis fidelium populis, sanctum ipsut lignum osculan-
Dulcía sanguíneo nina rubere fluunt. tur. — Hoc нет » etc. (comme dans le Rituel В, fol. 148).
107 LIliER ORDINVM. IOS

Militum, qui ad sepulcrum Prebentes obsequia,


Excubarent uigiles : Terrore concussa ruet
Quos terruit et fugauil Cuneta mundi machina.
Visio angelica.
Quum terribili clangore
s Illico, surgente Christo, Tubarum uox celitus
Omnis terra tremuit, Sonuerit, ut extinctos
Mortuos olim sepultos Terra reddat mortuos,
Tunc uiuentes reddidit : Reddituri rationem
Nuntius celestis inquit : Christo Regi Domino :
to Resurrexit Dominus.
Radiis solis ad instar,
Karorum discipulorum Christus iudex ueniet,
Corda mulcens loquitur; Conlaturus piis regnum,
Hortans pie ac benigne Inpiis supplicium.
Sacris mulieribus, Crux nos tunc alma protegat
is Vt irent in Galilea Et ab ira eruat : i :i
Viderentque Dominum.
Sanctis ut simul uniti
fol. H7 / Leti cernunt Regem regum Euadamus tártara,
Magistrum discipuli, Proculque leua deserta
Quos per dies quadragenos Toneamus dexleram :
¿it Visitauit sepius : Vt cum Christo potiamur ¿и

Demumque regna celorum Infinitum gloriam.


Ascendit in gloriam.
Terram uiuorum ingressi
Munus inde mittens suis Cum choro angélico,
Spiritus Paracliti, Liberi a maledicto
4-¡ Cuius accensi calore Erebi supplicio,
Loquuti discipuli Exules effecti procul
Cunctis gentibus stupenda A mortis exilio.
Diuina magnalia.
Vitra nee mortem passuri
Nostris ipse Ihesus Christus Nee doloris stimulos,
30 Finem ponat scandalis, Nulla restabit mundana 30
Qui pro nobis dira probra Fragilis occasio,
Suslulit ab inpiis : Nee supererit antiqui
Omne facinus explodat Hostis conluclatio.
Hic a nobis miseris.
Xristus erit salus nostra,
35 Orrida procul remota Xristus gloriatio,
Auerni supplicia, Xristus uita atque regnum
Adepturos nos adsumat Dulcisque refectio :
Paradisi gaudia, Qui pro nobis semelipsum
Potiri ut mereamur Tradidit supplicio.
M) Celi habitúenla.
Fixis genibus prostrali,
Preferente signum crucis Adoremus inclitam
Angelorum agmina Crucem, quam ascendit olim
Cernui uenturo Regi Pro mundi ncquitia :

9 Cod inquitl " Cm! ortans -' Cud Cristus 1 Casus 3 Cod machia " Cod ueniat î0 Cod Cristo M Cod
iirrusnliui absoliili "Cod uenturo resrni. coro ** Cod semedipsum.
199 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 200

Vt contrita lederetur quando temporánea, seu quando serótina puscha '


Zahuli superbia. fuerit, hora legitime None ingrediendum est ad offi
cium, quando legimus Christum in cruce posilum
Zelo draconis subaclo,
emisisse spiritum. Et discinctis religiosis omnibus,
Polorum fastigia
lignum sánete Crucis leuatur a diácono in patena ad
в Penetrauit, secum ferens
preparatorium, precedendo episcopum ante Euan-
Electorum agmina :
gclium sine cooperturio.
Cum quibus nobis concédât
Max aulem [ut\ ipsum lignum posilum fuerit su
Viuere per sécula.
per altare, episcopus cum presbileris et diaconibus in
Ы. «8 Hoc itero obseruandum est, ut unusquisque / an- pulpilum2... — Et inponitur ab episcopo cum dia
ю tequam sanctum lignum osculetur, hanc orationem conibus hic uersus :
infra se tacite dicat : Popule meus3.
Oratio. Et dicuntur omnia per ordinem, usque dum Euan-
gelium perlegatur.
Domine Ihesu Christe, gloriose Conditor mundi,
Post hec, dicit episcopus hunc sermonem : i'i
qui cum sis splendor glorie, equalis Patri Sancto-
is que Spiritui, carnem inmaculatam adsumere digna- Sermo '•.
tus es, et gloriosas tuas sanctas palmas in crucis
Karissimi, hodie Dominus Deus nosier in statera
patibulum permisisti configere, ut claustra dissipa-
/ crucis prelium noslre salutis appendit, et humana foi. ■«
res inferni et humanuni genus liberares de morte :
morte uniuersum mundumredemit. Sicut omnium
miserere mei oppresso [nostri oppressis! facinorc
conditor, ita hominum reparator absoluit. Denique *>
ao sordidalum [sordidalosj peccatis. Non me (nos| di-
inter redemtum et redimentem dispensalio fuit,
gneris derelinquere, piissime Domine, sed dignam
conpensatio non fuit. Plus enim ualuit quod dedit,
indulgentiam de malo quod gessi [gessimus] michi
quam ualuit quod redemit. Dedit cnim sanguinem
¡nobis] tribue. Exaudi me prostralum [nos pro-
stratos] coram adorandam sanctam gloriosissimam 1 Cod pscha M pascua1 ° Cod lobatur s Cod ipsud.
» tuam Crucem : ut in his sacris sollemnitatibus me-
rear |mereamurj coram te adsistere mundus 1. On trouve dans quelques classiques latins le mot
« pascuum » avec la signification d'aliment, de nour
I mundi].
riture pour l'homme. Pascha et pascagium ont aussi
Qui uiuis cum Deo Pâtre et Sancto Spiritu, unus au moyen âge le sens de conuiuiiim, refectio (Voy.
Deus regnans in sécula seculorum. Dvcange, Glossarium, aux mots Pascha et Pascagivm}.
so El max ut omnes explicuerinl , discedunt exinde. C'est probablement cette signification qu'il faut don
Clerus tiero de ecclesia Sande Crucis in eodem die ner aux mots puscha et pascua de nos deux Rituels.
ante Nonam ipsum lignum psallendo déportant ad — Le 4' concile de Tolède ordonne par son canon vin
de ne pas rompre le jeune du vendredi saint avant la
thesaurum principalis ecclesie. lin des « preces indulgentiae ».qui se terminaient tard
Eo uero die{, hora nona, signum sonat. Et, siue dans la soirée. C'est à cette réfection qu'il faudrait ap
2 Cod superuia 5 Cod penetrabit s9 V.od Deus rognas pliquer les termes de « pascha serótina « de nos ma
30 ut ipse addidi** Cod ipsud M ipsut M Cod tesaurum. nuscrits ; tandis que ceux de la с pascha temporánea »
se rapporteraient au repas de none, que la rubrique
1 . Avec cette rubrique commence le rite Pro Indul- semble ainsi autoriser, du moins pour une certaine
gentia ou réconciliation des Pénitents, qui se pratiquait classe de fidèles.
le vendredi saint dans l'Église wisigothique et proba 2. Le Missel mozarabe imprimé, si différent de notre
blement aussi dans celle de Milan. (Voy. sur ce der Rituel, porte toutefois la rubrique suivante : « Mox
nier point Мь'г DvciiESNE, Les Origines du culte chré cum episcopus cum presbyteris et diaconibus decincti
tien, 2e éd., p. 426-428.) t Oportet, dit le canon vu du iuxta consuetudinem ascenderint ad sedes, et leuilae
4e concile de Tolède (638), eodem die [feriae sextae in ordinem suum... steterint : a clerico incipiatur pro-
Passionis Domini] mysterium crucis, quod ipse Domi phetia » (P. /... t. LXXXV, col. 421).
nus cunctis annuntiandum uoluit, praedicare, atqiie 3. Voyez dans le Ilréviaire mozarabe [P. /_., t. LXXXVI.
indulgentiam criminum dura noce отпет populum po col. 610; la suite de ce tSono. Comme au Missel, cet
stulare : ut paenitentiae compunctione mundati, uenn- office y est intitulé : Ad nonam pro Indulgentia.
rabilem diem dominicae rosurrectionis, remissis ini- 4. Le canon vu du 4e concile de Tolède ordonne de
quitatibus, suscipere mereamur, corporisque eius et « prêcher le mystère de la croix i, le vendredi de la
sanguinis sacramentum mundi a peccato sumamus. » passion du Seigneur.
201 LIBER ORDIiWM. 202

innoxium, et redemit hominem peccatis obnoxium. riat ianuam paradisi, qui confregit portas inferni.
Qui ergo non habebat peccata propria, digne tulit Ipse perducat ad arborem uite, qui eruit de lacu
aliena. Kl quidem, si quis hominum in amicitia Dei miserie. Ipse populum suum eruat a flagello, qui
sanguinis effusione preeleclus est, carnis sue iac- se leneri permisit a Pontio preside Pilato. Ipse in
5 turam ac uite temporalis expensam in salutem suam regno suo perducat confitentes, qui pati dignatus »
tantum contulit, atque in propria lucra consumsit. est pro inpiis innocens. Nos autem, Fratres, ea que
Solus Christus uictima pro omnibus cecidit, ut diximus cum gemilu repetamus :
omnes roleuaret; et qui debitum solus non habuit, [Resp. :] Memento mei, Domine, dum ueneris in
recte pretium sui sanguinis pro debitoribus eróga regnum tuum.
lo uil. Porpendile ergo, Fratres, qui lalem pro nobis Pont que descendit / episcopus de pulpito. El inpo- fol. ■
dedit pecuniam, qualem a nobis sit exacturus usu- nil ita : и
ram. Hodie itaque, fidelis profetice adnuntiatio- Tu pastor bone '.
nis uox inpleta est, dicentis : « Corpus meum dedi Igiluv, omne officium et penitentium preces ex
percutientibus et genas meas uellenlibus. Faciem píelas, mox ut diaconus dixerit el omnes una uoee :
is meam non auerti a feditate sputorum ». Suscepit Indulgentiam a Domino postulemus, statim alter »s
mala nostra, ut tribuerel bona sua. Agnosce ergo, diaconus inponil clara uoee, dicens ita :
homo, quantum ualeas, et quantum debeas; et dum Indulgentiam.
tantam redemtionis tue prospieis dignitatem, ipse Et omnis populus simul conclama t :
tibi indicito peccandi pudorem. Ecce pro impio Indulgentiam, non plus quam sepluqginta et dua-
*> pielas flagellatur, pro stulto sapienlia inluditur, pro bus uicibus L. и
rol. кю mendacio neritas abnegalur. / Damnatur iuslitia His explicitis, tilenlium dalur. Et accedens episco
pro iniquo, cruciatur innocentia pro reo, moritur pus aut senior presbiter ad altare, oral silentio hanc
uita pro mortuo. Nam, quid de pietale illius loquar, oratio пет :
qui ut nemo desperare deberet, latronem iam mo-
Oratio post Indulgentias *.
a-; rientem et se confitentem in paradiso suscepit?
Cuius lalronis si socii esse uolumus, nos quoque Ingeniti Patris Vnigenite Christe, qui pro nobis n
similiter cum gemitu proclamemus, atque ita dica- inpiis hodie occideris innocens : lui sanguinis re-
mus : miniscere pretium et lolius populi dele peccatum.
Resp. : Memento mei, Domine, dum ueneris in Quique pro nobis perferre dignalus es sputa, pro-
.to regnum tuum '. bra, uincla, colaphos, alapas et flagella, crucem,
Deinde quinquagesimus inponilur psnlmus, el clauos, amariludinem. morlem, lanceam, ac nouis- .то
prout spatium temporis fuerit, aut explicitis uersi- . "Cod officio '* Casus accusatiui absolut i M Cod со-
btts, subsalmalur, aul etiam capul singulis uicibus lafos í0 Cod clabos... nobissime.
iti'vntw. Explícito islo uersu : Ne proicias me, capul
35 itrrum a diaconibus replicatur. 1. Le Bréviaire et le Missel imprimés complètent
cette formule : « Tu Pastor bone, animam tuam pro
Exinde iterum repelil episcopus sermnncm ab hue
ouibus posuisti ».
loco. El dicit : 2. D"après les livres mozarabes imprimés, il y avait
Hanc ergo confessionem sancti illius lalronis, trois séries d'exclamations. Pour la première on pou
karissimi fratres, quam decantando protulirnus el vait crier Indulgenlia! jusqu'à trois cents fois, pour la
40 respondendo propriam fecimus mentionem, deuo- seconde jusqu'à deux cents, et pour la troisième jus
qu'à cent fois seulement. Notre Rituel s'en tient au
liono promlissima proferainus. Et sic dicamus ut
n'ombre de soixante-douze, ce qui est déjà un chiffre
audiamur, sic confiteamur ut saluemur. Fide ergo raisonnable.
dicamus, corde clamemus. Ipse autem Dominus 3. Nous retrouvons cette oraison dans le Bréviaire
Deus noster audiet profecto uocein nostri clamoris, mozarabe, mais à l'office de Tierce, tandis que le Li-
v. si intogram deuotionem probauerit mentis. Ipse ape- bcllus Orationum de Vérone, publié par Biancbini, le
donne sous cette rubrique : t Oratio dicenda in Para-
8 Cod relebaret 9 Cod deuitoribus " Cod nobis sic sceben post Indulgentias explicitas ». Cette prière est
" [sai. . i., 6 " Ccd disperare V5 Cod prouaberit. suivie (dans le Libellus) de la courte oraison « Exaudí,
Domine, supplicum preces », identique à celle que
1. Ce répons est noté en neumes dans notre Rituel notre Rituel donne un peu plus loin, sous le titre de
visigothique. « Oratio super penitentes ».
203 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 204

sime sepulturam, nobis miseris, pro quibus hec est, ut nos eternitati uile donaret. Sol refugit in
passus es, celestis regni tribue beatitudinem infl- tenebras, eternam noctem sécula cruenta timue-
nitam : ut qui passionem tuam uenerando proster- runt; uelum templi scissum est, ut occulta preteri-
nimur, Resurrectionis tuegaudiis ad celestia subie- tis temporibus apparerent Sancta Sanctorum, et
в uemur. uelamine spiritalis / scientie reserato, celestium sa- fol. ira

Alia Oratio. cramenlorum pateret agnitio. Terra contremuit, ut i;

Dominum suum generatio terrena cognosceret :


Quas tibi, Domine, pro cruce lacrimas, que pro
per quem annuntiatam Domini nostri Ihesu Christi
sanguinis effusione lamenta uel suspiria rependi-
Filii lui pro nobis inenarrabilem claritatem, prout
mus? Que premia, que uota reddimus? Ecce nunc id
possumus morlali ore celebrantes, te, Pater sánete
io caperis pro nobis penis cruciandus indebite, seu ca-
omnipotens, deprecamur, ut in Spirit u uiuiflces
peris expuendus expueris, flagellandus flagellaris,
humiles et in carne destruas aduersantes.
cruciflgendus crucifigeris, deridendus derideris,
aceto propinandus propinaris, morilurus moreris, Oratio super penitentes.
mirabiliter resurrecturus. Exaudi, Domine, supplicium preces, et tibi con-
v, Parce nobis, Christe Domine, parce, rogamus per fitentium parce peccatis : ut quos conscientie rea-
admirabilem sánete Passionis ac Resurrectionis tue tus accusât, indulgentia lue miserationis absoluat.
uirtulem : ut, sicut paradisi einem hodie fecisli la- In his supradictis orationibus nemo respondí t :
foi. ш tronem intrare, ita / per Cmcis uictoriam, uniuer- Amen.
sam a te conditam redimas creaturam; ac nos mi-
2o seros, quos conscientiarum obscuritas prostrauit in Sabbato ingrediente, ad Malulinum sic in eo or-
luctu, Resurrectionis tue clarilas suscitet in gau- dine celebrandum est : sileniio, sine lumine et salu-
dium sempiternum. latione aut responsione, sicut et die sexta feria.

Alia Oratio. LXXXV. — ORDO DIE SARBATO


Maiestati tue, omnipotens Dens, salutari obse CELEBRANDVS1.
ss cratione famulantes, ralionabile seruitutis nostre
Si nécessitas exegeril, unie Vigilie sollemnilalem,
presentamus obsequium, qui Dominum nostrum per títulos infra ecclesiam principalem constituios,
lliesum Christum Filium tuum, apud te ante sécula
seu per ecclesias in conuicinilate principalis ecclesie
nerum Deum, eumdemque postea hominem uerum
sitas, accedens presbiter ad ecclesiam ubi altare ue-
ad redemtionem noslram uenire uoluisti, ut humi- sliendum est, incipit dicere leclionem. Et dum lectio
ao litate sublimi humanum genus eueheret ad celos.
legitur, aut psalmus canitur, induit altare ueslimen-
Propter quod nostre carnis suscepit obprobrium :
lis suis, et sic missa in ordine suo complelur. 3U
qui alapis cesus est, ut nobis delicia operum no-
slrorumpatientie sue uirlute dimitteret. Sputis sor- Lectio libri Apocalipsin lohannis.
didatus est, ut humilitatis gloria cecorum oculos In diebus Ulis, ego Iohannes seruuslhesu Christi,
35 aperiret. Flagellis uerberatus est, ut nos plagarum fui in spiritu, et audiui uoeem de celo dicentem
suarum liuore sanaret. Spinis coronatus est, ut spi
nas et tribuios nostrorum euelleret peccatorum. * Cod cruenta tenuenmt Mus. Br. timuerunt ,г Cod
destruas Mus. Br. uiuifkes supHces... dextruas ad
Exaltatus est in ligno et cruris pertulit passionem, uersantes. Per gra|ti;im] 31Apoc, I, 0-10. 17-18.
ut cruci nostra peccata conligeret. Cum iniquis de-
40 putatus est, ut nos ab iniquilate saluaret. Amari- 1. La messe qui suit devait se célébrer avant la so
tudinis nostre feile et acelo polatus est, ut nos sa- lennité de la vigile de Pâques, • lorsque la nécessité
l'exigeait », dit la rubrique. Elle ne se lit pas dans le
lutare sui sanguinis póculo propinaret. Mortificatus Missel imprimé, non plus que dans le Libellus Ora-
tionum; mais on la trouve dans nos deux Rituels В et
,0 Cod indeuite " Cod expuendus cxpuens " Cod .)/ (en partie seulement dans ce dernier, mutilé à cet
cibem 2I suscitet ipse conieci '" Oratio post Indul-
gentias explicitas (ex códice Orationcs sánete, Mus. Bri- endroit). Le Liber amicus (p. 100 de l'édition de Dom
tan., n° addit. 3<).Ho'2, fol. 77) ,v Cod maiestatis Mus. Morin) donne aussi de cette messe les trois lectures du
Br. mniestati 2~ Cod aput 3S Cod quia hipis cesus Nouveau Testament, sous la rubrique : « Legendum
,6 Cod libor 38 Mus. Br. pertulit penas M Ibid, salu- die Sabbato per títulos ». Sur les tituli où se disait cette
taris... eternitati donaret. messe, voyez ci-dessus, col. 187. note 2.
•ж> LIBER ORDINVM. 206

mici : Ego sum primus, et ego nouissimus : et / Sacrificivm : In simplicitate '. fol. i:î
uiuus, et fui mortuus, et ecce sum uiuens in sécula Missa eiusdem.
seculorum.
Deum, generali cunctarum rerum operatione
Psallendvm : Deus nosler in celo et in terra :
factorem et speciali miseratione hominum redem-
s omnia quecumque uoluit fecit. — Vers. : In exitu
torem, omnis cetus sánete Ecclesie concord i ter exo- s
Israel ex Egyplo, domus Iacob de populo bárbaro.
remus; ut qui cuneta creauit in genere, saluet
Omnia ¡quecumque uoluit fecitj.
specialiter homines in adsumta humanitatis specie.
fol. 151 У Epístola Pauli apóstol! ad Colossenses. Alia.
Fratres, si consurrexistis cum Christo, que sur- Deus omnipotens, qui creando cuneta uirlule
lo sum sunt querile, ubi Christus est in dexlera Dei prétendis, et redimendo homines inmensam mise- ю
sedens; que sursum sunt sapite, non que super rationem ostendis, da nobis et redemtorem habere
terram. Mortui enim eslis, et uita ueslra abscondita propitium, et redemtionis nostre digne percipere
est cum Christo in Deo. sacramenturm
Post Nomina.
Lectio sancti Evangelii secundum Matheum.
Conmenda tibi, Deus Pater, sacrificium singulare, is
is In illo tempore, Dominus noster Ihesus Christus
in quo tanl uni te conlidimus nobis posse placari :
loquulus estmulieribus, dicens : Nolite timere. He,
precantes, ut sicut unicum dilectum Filium tuum
nuntkite fratribus rneis uteant in Galileam. lbi me
singulariter propilialionem fecisti pro peccatis no-
uidebunt. Que cum abiissent, ecce quidam de custo-
stris, ita specialiter sicut liliis nobis miserearis,
dibusucneruntin ciuitatem, et nunliauerunt princi
cunctis oliensionum nostrarum inimicitiis abolitis. ¿o
po pibus sacerdolum omnia quecumque facta fuerant.
Et congregati cum senioribus, consilio accepto, pe- Ad Pacem.
cuniam copiosam dederunt mililibus, dicentes1 : Deus, qui per sanguinem crucis Domini nostri
Dicite quia discipuli eins nocte uenerunt, et furati Ihesu Christi Filii tui dedisli pacem hominibus in
eum, nobis dormienlibus. Et si hoc auditum fuerit celestium collegio angelorum, da nobis et tue pacis
*> a preside, nos suadebimus ei, et securos uos fa-*
6 Cod salbet.
cicmus. Atilli, accepta pecunia, fecerunlsicuterant
docti. Et diuulgatum est uerbum islud apud lúdeos pinguedine rcpleatur anima mea, et labia exultationis
usque in hodiernum diem. Vndecim autemdiscipuli laudabunt te, Domine. — Lavdes : Gaudcbunt labia
mea dum cantauero tibi, Deus, laudem tuam. Vers. :
abierant in Galileam, in montem ubi constituerai Et ego confltebor tibi : in uasis psalmorum, Deus, lau
зо Ulis Ihesus : et uidentes eum adorauerunt; quidam dem tuam. — Lavdes : Benedic, anima mea, Domino,
autem dubitauerunt. Et accedens Ihesus loquulus et omnia interiora mea nomini saucto eins. Vers. : Be
est eis, dicens : Data est mici omnis potestas in nedic, anima mea. Domino, et noli obliuisci omnes re-
celo el in terra. Euntes ergo, docete omnes gentes, tributiones eius. — Lavdes : Cantabo Domino in uita
mea : psallam illi quamdin ero. Vers. : Suabis sit
babtizantes eos in nomine Patris, et Filii, et Spiri- elaudatio mea, ego uero delectabor in Domino. — Lav
:« tus Sancti. des : Laúdate pueri Dominum; laúdate nomen Domini.
Lavdes : Laúdate Dominum, qui timetis eum, in Vers. : Sit nomen Domini benedictum, ex hoc nunc et
medio ecclesie. — Vers. : Laudabunt Dominum qui usque in seculum. Laúdate... — Lavdes : Contitemini
requirunt eum, in [medio ecclesie] *. Domino, quoniam bonus, quoniam in .seculum miseri
cordia eius. Vers. : Confitemini Deo deorum, quoniam
' Cod Srahel »Col., in, 1-3 Cod Colosenses "Matth., tonus, quoniam in seculum misericordia eius. —: Lav-
xxviii, 10-19 ,e Cod nuntiaberunt 30 M eis pro illis. dbs : Laúdate Domino, quoniam bonus est psalmus :
Deo nostro iucunda sit laudatio. Vers. : Qui sanat
1. Avec le mot dicentes reprend le texte du Rituel omnes contritos corde et alligat contritiones eoruni ».
de Madrid, interrompu, par l'enlèvement d'un ou de A remarquer que tous ces morceaux sont accompagnés
plusieurs folios, depuis les mots emixisse s/iirihuii (Voy. de la notation musicale.
ci-dessus, col. 200. ligne 4 . 1. Dans le Rituel M on lit : с Sacrificium : Serbia-
2. Le Rituel M, fol. 47, ajoute sept autres Laudes mus Domino Deo nostro, et iuris nostri sit offerre olo-
avec leurs versets : « Lavdes : Labia mea laudabunt causta et uictimas pacificas et hostias. — 11 : (,'onfor-
te, Domine. Sic benedicam te in uita mea, et in no tamini et estote perfecti; ut custodiatis cuneta que
mino tuo leuabo inanus meas. Versvs : Sicut adipe et scripta sunt in uolumine legis Moysi. Et iuris... »
■мп LITVRGIA MOZA RÁBICA VETVS. 2(18

libértate repleri,. et angelice societatis imitate lc- Benedictio.


tari. Chrislus Dominus, qui pro nobis suscepil iniu-
Inlatio. riam crucis, letilia uos innouet sue resurrectionis.
Debituin satis est premio salualionis humane, et — Amen.
s dignum mérito laudationis diuine, te, omnipolens Et qui pendenti secum in cruce latroni omisit .->
Domine lhesu Christe, in excelsis glorificare, in delictum, uos soluata cunclis nexibus peccatorum.
terris amore pielalis amplcctere, et omnium rerum — Amen.
Dominum unius imperii potenlia predicare. Qui VI redemtionis ueslre mislerium et digne consor-
singulariter miseratus humanam naturam, que a le uetis in opere, et locupletius eterna fruamini mer-
foL t56 bene / condita et a te male dissociala, recesserat cede. to
11 post perditionis casum, tibimel in imitate persone
LXXXVI. — ORDO DIE SABBATO IN
conectis, in ueritate carnis adsumis, in polentia di
VIGILIA PASCHE'.
uine operationis exerces, in humilitale passionis
exaltas, in uictoria crucis sublimas, in sanguine Die sabbato, ingrediente uigilia, hora diei nona
18 abluís, in morte uiuificas, in resurrectione clarifi signum sonal. Et congregatis omnibus, induunt se
cas. Per cuius miserationis oblentum, petimus, Iri- diacones uelclerici albas; et sedens episcopus in sede 15
bue nobis, ita his noslre redemlionis inherere mi- ad consecnsorium*, accedunt presbileres, diacones,
sleriis.ulletemur in gloria resurgentis, et habentcs clerus omnisque populus ad episcopum et aeeipiunt
partem prime resurrectionis, exultemus in hac uo- ab en cérea. Et stanles in locis suis, ingredilur epi
80 catione remunerantis, quum pauendi terror adue- scopus, cum presbiteris et diaconibus tanlum, in Ihc-
nerit iudicis. — Cui me|rito tibi omnes]. murum3. ю
Kl clausis oftiis uel fenestris a uelis, ut nee mo
Post Sanctus.
dicum guide m lumen foris uideatur, offerlur epi-
Vere satis preelarum et satis est (lignum, om- scopo a thesaurario pelra, el esca, et excussorium
nique dcuotionis inlenlione iueundum, tibi, lhesu ignis. Hl mox ut ipse manu sua ignem e.rcusserit,
¿a Domine, grutiarum actiones persoluere, tibi gloriam accenditur sluppa, exinde teda, ex ca iterum lucerna ; «
et honorem perenniter dare, qui hec celestium sa de hac quogue lucerna cereum. Et, nemine suum ce-
cramenta misleriorum, dum in te consumas, in reum accendente, accedit episcopus benedicere lucer-
nobis conmendas : et ita per resurrectionis gloriam nam, léñenle earn diácono, gui earn in choro postea
in le clarifícala conseruas, ul in nobis clarificanda benediclurus est.
au semper intendas. Da ergo, ut sicut his sacrificiis Et dicit episcopus benedictioncm hanc ' : so
officio ministrationis inneclimur. ita horum sancli-
3 Cod ¡nnolret c Cod solbat "' Libvarius ¡irimum
ficationibus pietatis remedio misceamur.
scripsit et clcriei ; postea emeiitltuiit : uel elerici 15 Cod
Christe Domine. sedens. ..in sedem " Cod in thesauro... osteis " ut ipse
atlteci 26 Cod suo céreo n Cod coro.
Post Pridie.
1. Ici commence l'office du soir, c'est-à-dire le véri
x, Damus tibi, Domine Ihesu Christe, gloriam et
table office de la vigile de Pâques, qui à une époque
honorem in palerna equalitatc cl in Sancti Spiritus plus ancienne se célébrait pendant la nuit. Cet office
imitate manenti : qui nos tam potentialiter rede- diffère beaucoup de celui du Missel imprimé, avec
misli, ut in sanguine luoa cunclispcccatis elueres, lequel il est très intéressant de le confronter, surtout
et in resurrectionis lue consortio eterne beatiludini au point de vue des rubriques. Voy. P. /.., t. LXXXV.
col. 436-478.
40 sociares. — Amen.
2. Le mot t conscensorium », que je ne trouve pas
Ad Orationem Dominicain. ailleurs, signifie évidemment dans ce passage l'estrade
sur laquelle était placé le siège de l'évèque.
roi. 157 Omnes qui redemtionis noslre mislerium / coli-
3. C'est-à-dire la sacristie, ou du moins une des salles
mus, iniquitalum pondera deuiteinus; et qui ahluli de la sacristie, où se trouvaient gardés les objets les
sumus uulnere crucis, predicemus gloriam resur- plus précieux {thesaurus) de la cathédrale. Les rubri
♦^ gentis. Quo fide mundalis cordibus nostris, excla- ques du Missel mozarabe imprimé, du Libellas Oratio-
memuse terris : [Pater]. num de Vérone et de celui de Londres (cité ci-dessousi
portent « in sacrario », au lieu de € in thesauro ».
¿1 rito tibi omnes ex M ts Cod persolbere. 4. Dans le manuscrit wisigothique (addition. 30.852
LI HER ORDINVM. 21(1
309

in ipso cereo epiteopus hanc crucem ,


Benedictio lucerne in sacrario.
benedicit eum benedktionc isla :
Exaudí nos, lumen indeficicns, Domine Deus
Benedictio cerei in sacrario ' .
*чР
nosier, unici luminis lumen, fons luminis, lumen
auctor luminum, que creasti et inluminasti, lumen Offerimus tibi, Domine, cerei lnuus rutilantis
Angelorum tuorum, Sedium, Dominationum, Princi- speciem diuino igné succensam, quam per muí- !i
paluum, Potestalum et omnium intelligibilium; qui limodam materiam nutui tuo produci iussisti api-
creasti lumen sanctorum tuorum. Sint lucerne tue bus. Eum indignis manibus nostris oblalum accen
foi. к» i anime nostre ; accendantur a te et inlumjnentur dimus : precanles bonitatem tuam, ut emissione
abs te. Luceant uerilate, ardoant caritate. Luceant Spiritus Sancli tui, qui quondam in simililudinem
to et non tenebrescmt; ardeant et non cinerescant. ignis diuisionemque linguarum in Apostolorum n»
Benedic hoc lumen, о Lumen! quia et hoc quod luorum corda perspicuus fulgensque apparuit, eum
porlamus in manibus tu creasli, tu donasli. Etsicut benedicere et sanctificare digneris. Et, sicut hic
nos per hec lumina que accendimus de hoc loco cereus exuberans larga uisiono, noctis huius iugulat
cxpellimus noctem : sic et tu expelle lenebras a cecilatem, et deuotissime plebis lue resplendet
is cordibus noslris. Simus domus lua lucens de te, oblutibus : ita et nos, Domini noslri Ihesu Christi »s
lucens in te. Sine defectu luceamus, et te semper Filii lui splendore repleli, inlernis menlibus fulgea-
colamus. In te accendamur, et non extinguamur. mus; ut peccalorum noslrorum cecitate detersa, lux
Post hec accedit alter diaconus ad episcopum, por in nobis sempiterno íidei perseuerot. — Amen.
tons eum quem benedicturus est cereum. El faciens Нас explicita, iiwndit episcopus cereum suum de
cerco benedicto, et ingrediens ¡ occulte clero» in sa- Го', i-чо
8 Codex Mus. fírit. el Lib. Oral. Venn, accédant ad to erario, ut пес modicum quidem [oris dç incensis lumi- n
et inluminenlur. ''•' Cod eum quod Nolandum est quod
codex nosier nunc cereum (neutri generis) nunc cereus nibus uideatur. Et accendunt presbiteres et diacones
mase, д.; hübet. a cerco benedicto cerca sua ¡ similiter el omnis clerus.
El mox til tola perincensa fuerinl, slat episcopus
du british Museum), intitulé Oraliones sánete et qui iuxla ostium, cl diaconus ante cum, leneiis ipsum ce- й
date au plus tard du dixième siècle, cette bénédiction
est précédée (fol. 78 v°) d'une prière que je n'ai pas reum, quem postmodum benedicturus est. Et subito,
vue ailleurs : « Oratio ante benediclionem lucerne, in leualo uelo ostii, inponit episcopus :
sacrario : Cuncti Dominum pariter denota mente pre- Deo grafías.
eemur, etiam unanimes coniuncto lumine pacis certo Et sie ab omnibus non plus quam tribus uieibus
uinculo, fratres. eterni Patris preclari. excelso, et
metuendum nomen purgatis fldei sentibus inuoeemur : replica tur.
ut exclusa exanimis nostris obseni temtationis iraperf... Et postmodum inponit haue anliphonam:
seculi tristes semperque improuidas ardor secedat ani- Ant. 3 : Lumen ucrum inluminal omneni homi-
mis, ut uacet tempus orandi. Quisquis in ira fuerit,
5 In códice Veron. succensum quem e Cod et Veron.
deponat peccatoris ignem, nec frater fratri insimulet, iussisti a quibus • í.'orf condam u Ojoí exuberens "forte
nee proximo quisquam. Sed magis intrépido germano leqendum : et ingreditur lv ut ipse conieci 1! Cod os-
seminato cordis amore puro sectantes muñere laudis, teum í7 Cod lebato.
magnum et metuendum nomen Domini summi poten-
tis, sincere mentis studio premissis fletibus exoremus; 1. On remarquera que dans notre Rituel il y a deux
ut Dominus semper, qui Deus pietate placandus, in bénédictions : Io celle d'une lampe lucerna), dont la
nostras miserando preces adeominodet aurem. » Après formule se trouve un peu plus haut; 2° celle du cierge
cette oraison (dont le texte est malheureusement pascal (cereus). Toutes deux étaient données dans
très altéré , vient YOralio lucerne in sacrario dicenda : la sacristie par l'évéque; tandis que les bénédictions
< Exaudi nos, lumen indeficiens ». etc.. On trouve à qui avaient lieu ensuite dans l'église, en présence des
la suite, fol. 79, une Oratio post lucerne henediclio- fidèles, étaient chantées par deux diacres. On voit par le
nem, particulière à ce manuscrit. En voici le texte : canon IX du 40 concile de Tolède que cet usa.ïe remon
t Desideratum lucerne splendorem obtutu corpóreo tait en Espagne à une haute antiquité. Sur l'usage de
conspicientes , magnificas grates nomini sancto tuo , tirer le feu nouveau de la pierre le samedi saint et sa
omnipotens Deus, referimus. Te deprecamur itaque. signification mystique, cf. Prudence, Calhemerinon,
splendorem tue Maiestitis perpétue, ut nos ministros hymne T> : « Inuentor rutili, dux bone, luminis », vers
tuos et hic populum tuum peruigilesin tua laude esse 7 et suivants. Voy. aussi les annotations de Bianchini
concedas, et sponsum de tálamo monumenti aduenien- au Libellas Oraliunumde Vérone, p. ccxxi-ccxxxiv.
tem cum cereis et lampadibus expectare ». 2. Antienne avec notation neumatique.
I.IIIER onniNVM.
211 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 212

nem in hunc mundutn uenienlem. — Vers. : Quo- His diclis, inponil diaconus benedictionem lucerne:
niam apud te est, Domine, tons uile, et in lumine Dignum et iustum est... Et per ordinem benedictio
tuo uidebimus lumen. Gloria el honor. usque in finem consummalur '.
El post Gloriam, antequam ad chorum perueniant, [Dicat presbiter : Dominus sit semper uobiscum.
r. dum hec antiphona fuerit cxplicata, accedttnt séniores lliisp. Et. In nomine Domini nostri Iesu Christi, s
populi et accenduni a cerco benedicto cérea sua. Et uotum uestrum sit acceplum cum pace. Resp. Deo
sic unus ab alio, lolius populi cerei inluminanlur . gratias. Post hec uadit episcopus post altare et sedet
Cum autem peruenlum fucril ad altare, dicil ipse in sella, presbijteri uero iuxta cum stantes. Ac deinde
diaconus qui lucernam benediclurus est : diachonus (leg. diachones) ante uestibulum iuxta can-
io Erigile uos. — In nomine Domini noslri Iliesu cellos adstanl \et\ in ordinem suum silenlium admo- ш
Christi, lumen cum pace. tient seplies. Post her, accèdent diachones et benedi-
Respondit cirrus : Deo gralias. cent lucernam hac benedictione. Benedictio lvcerne.
Post lumen leuatum, dicil episcopus hanc oralio- Dignum el iustum est : uere dignum et sanctum est
nem : nos tibi semper gratias agere laudesque referre,
is Oratio. Domine sánete, Pater omnipotens et Curiste Deus; i"¡
Prima tibi et principalia Deus, Pater omnipotens, quo mihi tribuas, ut in tuis laudibus semper reso-
hec luminum muñera in exordio uenerande huius nent fauces meae : qui erigis a terra inopem et ab
noctis obtulimus, et ob honorem Dominice resur- stercore exaltas pauperem. Da directum el bene
reclionis lucernam et CEREUM ' claritalis aptauimus, sonantem in ore meo ministrari sermonem. Omnipo
20 que Vnigenitus luus Dominus nosler aduentus sui tentem Deum, substantiae uitalis cordium, crea- *o
facial misteriis luminala. Per quem te, Deus, sup lurae uniuersalis auctorem Dominum, Saluatorem
plices exoramus, ut hoc sanctum munus libens ac- opiflcem, uocalisEcclesiaepersonet canora laudatio :
cipiens, his famulis tuis quos ad enarrandam lan ut ipsi rependat lingua myslerium, de cuius im
dein destinauimus luminis, propitius ac benignus perio sumpsit officium. Dignum est, ut Sponsi co-
ruscantis aduentum accensis prestoletur Odelis turba *•;
*-; adspires, efliciasque tibi placila que in honore tuo
eorum fuerint sermone prolata : in nobis quoque luminibus : ne nuplialis habilaculi respuat habere
foi. ico peruigilem / deuotionem ilagrantia spiritali suc- consortes, quos sub ueterum umbráculo peccatorum
cendens, oinnes tetre noctis insidias lucis tue can- inuenerit dormienles. Quid dignius, quidue subli-
dore discutías. — Amen, mius, quam ut tibi uigilet in spe eternitalis resu-
so Post hanc orationem, dicit diaconus : Aures ad scilata mortalitas? cui lotum ex origine, totum de- so
Dominum. bet ex muñere, uel quod formalur ex nihilo, uel
Respondit clerus : Habemus ad Dominum no quod reparalur ex perdito. Tu, uas quod pronum
strum. culpa dederat in ruinam, figuli miserantis affcclu
Item Ule : Deo ас Domino noslro Ihesu Christo de fauillis cineribusquc collectum ¡per] Spiriturn
3t Filio Dei, qui est in celis, dignas laudes et gratias re- uiuilicantem saluasti : ut faccres ex adoptione li- з.ч
feramus. beros, quosrelineri uideras ex preuaricatione capti-
Responditur a clero : Equum et iustuin est, di- uos. Tu nouelle uilis germina fecunda plantasli, ut
gnum et iustum est. antiquorum tabescerel suauitas amara pomorum.
• Cod aput i Cod corum " Cod lebatum " Concor Nunc de cibo sumitur, uita non labitur. Soluit gra
dant codirrs et ferunl luminata pro illuminata *'■ Codex tia quos uincit inlecebra. De arbore creata nox cri- w
Mus. Brit, destinasti *' Cod fraglantia ,9 Cod Cristo.
I. Le Rituel ne donne que ces premiers mots de la
1. Les mots lucernam et cereum sont écrits au mi Benedictio lucerne, dont le Missel mozarabe nous a con
nium dans le manuscrit de Londres. — Notons ici que servé la formule complète. Je reproduis ci-dessus ce
cette prière est intitulée dans le même manuscrit : passage, avec les rubriques qui le précèdent, depuis
« Oratio ad lumen leuatum • et dans celui de Vérone : la fin de l'oraison Prima tibi. — A noter que cette Bé
« Oratio que in eodem die post lumen leuatum ante nédiction est attribuée à saint Isidore par Elipand de
altare dicitur ». Le titre est plus précis dans le Missel Tolède vin0 siècle), dans sa lettre Ad Albinum : « Nam
mo/.arabe : « Ad benedicendos diachones Oratio •. Les et ipsi canimus in uigilia Paschae, beato Isidoro di-
formules des manuscrits de Londres et de Vérone sont cente : Induit carnem, sed non exuit maiestatem, no-
presque identiques à celles de notre Rituel. Elles sont stram substantiam expetens, sed propriam non relin-
plus longues que celles du Missel mozarabe. quens ». (Voy. P. /.., t. XCVI, col. 875.)
LIBER OHLUNVM. •214
лл
minis, sed de lignogenitalux salulis. Vetuisli opera Chrisle Deus noslcr, qui cumDeo Pâtre etSpiritu
manuum tuarum, demons operator, interfici porpe- Sancto gloriosa diuinitate uiuis et dominaris per
lue mortis excidio. Paradisi ianuam. quam piacu- infinita semper sécula soculorum.
lum letale damnauerat, dexlra mysterii celestis Explicita oralionc, slat Hb' diaconus, qui lucer-
« aperuit : id perfecte indicans esse pietatis, ut quibusнат benedixit in loco suo. Post hune accedit alter
ad uilam fueras largilus introilum, tribueres et re- diaconus, el benedixit cereum ' benedictione hue :
gressum. Morliücantur ex lapsu qui uiuiücantur ex Equum et iuslum est... usque in finem*.
precio : redempti clementius quam creati. Namque Eqiium et iustum est : uere, Domine, satis di-
ibi Deus operatus est ut faceret, hic passus est ut gnum et pulcrum est, in quantum nos muñere tuo
«« prodesset. Induit carnem, sed non exuit maiesta- illustras, tibi semper gratias agere : apud quern est m
tem : nostram substantiam expetens, sed propriam fons uite : in cuius lumine uidebimus lumen. Preuia
non relinquens. Cum corpore edilus, sed intemerato tot tantisque uirtulibus circa tue Maiestatis resplen-
pudore conceptus : temporalis ex Virgine, sed coe- dens altaría seronat lux cerei. Premittunt iudicia
ternus ex Fatre : humilians diuina, utpossit eleuare (indicia?) ignea miracula secura lympharum. Nun-
is terrestria. Cui lanti fuit saluatio, ut ne nos pcrdere-ciatur ex lumine quod nascatur ex fonte : patescunt
mus celum, ille pateretur infernum. Suscepit mors actu quo (que ?) fuerant figurata mysterio. Instar
quem tenere non potuit : amplifícala successu, sed columne ueteris fomes iste prefulget : aquis popu-
euacuata spolio : exultauit in raplu, sed occidit in lum docet esse saluandum, per quas et liberatio
tropheo. In se refusa defecit extremitas, postquam tribuatur ad salutem, et regeneratio donetur ad
¿o uite appetcre tentauit auctorem : et dum ambit in- requiem. Ascendat, Domine, in conspectu glorie tue
licita, pordidit adquisita. Adest nox lumine donata, obsecratio deuota famulorum : uisitentur benodic-
perpetuo Dominicis sanctificata uictoriis. Que reci- lionisdono que sacro dedicantur obsequio. Non hic
diuum mundi sortita natalem, debellata funeris thureis adoletur flamma uirgultis, nee in Sabeicis
regione, triumphos Christi resurgenlisexcepit. Que proscindunlur ligna nemoribus, que suauitatem
cinamomi orantes (rorantis) exhalant. Sed cera fa- ■i.-;
4-i transgressionis maculas fluento lauacri salutaris
abstersit : que ueternosa criminis indumenta tactu mulatur ex lumine, que non polluitur ex parente :
liquidi resoluit elementi : in qua mercedem san cuius natura de llore, cuius ortus ex uirgine. Cui
guinis présentât unda baptismatis, et dum uetus ilia dat genilrix naliuitatis originem, que cor-
culpa decidit nouushomo consurgit.j ruplionisnesciterrorem. Papyrus, cum etiam niueo
adoperta sub tegmine, tlammarum exequitur incre so
эо Post hanc, oral episcopus harte oralionem : mento. Ñeque hoc sine celeslis agilur operatione
Oratio '. uirtutis, quod fauet ignibus res nutrita gurgitibus.
Agnoscunt cuneta te Dominum, tibique se sciunl
Deus, qui Alios Israhel educís ex Iîgypto, palpabi- deberé quod nata sunt. Dedisti, pie opifex, creature
les Egypti lenebras relinquendo; Deus, qui duce sensum, quo suum possit intelligere et honorare
luminis gratia pondus horrende noctis exterminas; factorem. Intende propitius, Domine, ad huius cerei
за Deus, qui precedente angelo tuo in columna nubis deuotissimam seruitutem : ut, qui Hammam gignere
in diem, eodemque in columna ignis in noctem po cernitur, usuali tue benediclionis serenatus ex lu
steriora seruantem, curam nostre salutis exequere. mine, cunctis sit expedibilis ad salutem. Resoluat
Teque nobis in eo presta, in quo lucere nos luminc grauium fomenta languorum : asperitales casuum VII

scienlie iubes. Fac diuinilatis tue fieri consortes, remedii tranquillitale confringat. Omnia uotis lar-
io et larga tua pietatc ex ¡nuisibilibus bonis uisibilia giantur humanis, que de luis benedictionibus sum-
dona concede, que nos et offerre doceanl, et tuam psere officium. Tribue etiam, Domine sánete, Pater
in omnibus conplere faciant uoluntatem. — Amen. [éternel, omnipotens Deus, ut diei huius solemnia

19 Fonitan pro extremitas legendum est extermina- 1. A noter ici que d'après la rubrique de notre Ri
tio. uel iniquitas ;" Cod Srahel " Cod orrende. tuel, transcrite un peu phis loin, le cierge était orné
de feuillage et de couronnes, dont on décorait ensuite
1. Les manuscrits de Londres et do Vérone intitu l'autel pendant la lecture de la première prophétie.
lent cette prière : Oratio que post benedielionem lu- 2. Le Rituel ne donne pas le texte de cette bénédic
cerne aitlc a/tare dieiliir. tion, que j'emprunte au Missel mozarabe.
•215 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 216

sacri paschatis, in qua Redemptoris nostri gloria hanc libri Genesis : In principio creauit Deus celum
• predicatur et gralia, cum antistile nostro A., cum et terram...
gloriosis principibus, cum presbyleris, diaconibus, Dum hec leclio lerjilur, expoliatur cereum benedic-
clero atque omni fldeli populo, sub multorum cele- tum Ulis foliis quibus circumdalus est et coron is; et
5 brare curriculomereamurannorum. Iiesp. Amen. — positis in patena, accedil episcopus et sedet in oslio '•>
Presta per Dominum nostrum Iesum Christum Fi- rhori. Accedentesque presbiteri cum diaconibus, cle-
lium tuum. cum quo tibi est una et coequalis essen rusque et omnis populus ad episcopum, accipiunt ait
tia in unilale Spiritus Sancli, in sécula seculorum. eo cérea benedicta. Sicque iu hac leclione altare ue-
It. Amen. — Amen, Amen, Amen ad te descendat. stilur et corone desuper appendunlur '.
io It. Amen. — Pax in celo. Л. Amen — Pax in terra. Explicita leclione prima, dicitur a sacerdote hec ю
It. Amen. — Pax et plenitudo tua, Domine, super oratio :
nos descendat. It. Amen. — Pax regibus et pote-
Oratio.
statibus fldelibus seculi huius. It. Amen. — Pax Kc-
clesie tue calholice, que est in hunc locum consli- Anniuersaria, Fralres dileclissimi, fesliuilatis sol
ib tula et per uniuersum orbem terrarum in pace lemnia inchoanles, auxilium Domini poscamus e
diffusa. It. Amen.j celis. ul digni habeamur ecclesiastice funclionU u
oHiciis. Inminet enim illi cura pro eunclis, [pro]
Post hanc bcnedictionem, oral cpiscopus hanc ora omnibus supplicemus ei, qui mori pro omnium sa
tion em : lute dignalus est. — Amen.
Oratio l.
1 Gen.. i :' Col in osteo cori lä Codex Mus. Brit.
*> Expeclali temporis, dilectissimi fralres, festiua (fa/. SO) : Orationes que per singulas lectiones in uigi-
sollemnitas el annuum per sécula sacre resurrectio- lia Pasee dicitur (sie). Explicita lectione prima dicitur
hec oratio " Cod Mus. Brit. et Veron. : festa uotis so-
nis arcanum uotiue noctis aduenit. Hoc illud esl, lemnibus incoantes.
quod in perennem memoriam consecratum creden-
fai. lei tibus populis altissima / de celis gralia spiritualis donnent que quatre, tandis que le Missale gallicanum
« adtribuit. Hilares uigilias gloriosis laudibus pre- uetus en compte jusqu'à treize. Le chiffre de douze
est cependant le plus ordinaire. Voy. Martène, De
feramus, diemque uincentes, qua funalibus crebris
antiquis Ecclesiae ritibus, éd. 1788, t. HI, p. 148; cf.
Ecclesia sancta resplendens coruscat in lumine, Mvratori, Liturgia Нота na uetus, t. I, p. 5G6 et t. II,
preconia Dominice passionis indefessis precibus p. 147,586, 737. Voy. aussi /'. L.. t. LXXII, col. 194 et
celebremos. Intendentes audilu lectionibus sanc- t. LXXVIII, col. 87.) — Quant à nos livres mozarabes.
30 tis, ac sedulis obsecrationibus patientiam non ne ils ne sont guère plus d'accord entre eux. Le Missel im
primé porte onze leçons, ainsi que le manuscrit de
gantes : ut ille regalis solii habitator allissimus, a
Londres cité plus haut (col. ¿OS, n. 4) et le Libellas
sede arcis elheree populo suo, qui sollemnia red- Orationum de Vérone (éd. Bianchini, 1741, p. 100). Du
diturus ad hec festa conuenit, per Spiritum suum moins ces deux derniers textes n'ont-ils que onze orai
Sanctum clementer inlapsum placabilis ac propi sons. Le Liber Comicus p. 171-201) en compte douze.
as lialus adspiret- — Amen. Notre Rituel s'arrête brusquement après la neuvième
leçon, plusieurs feuillets manquant à cet endroit. Il est
Post hec, accedunl ipsi duo diacones et adorant
très probable qu'il en avait onze, comme les manuscrits
episcopum oscillantes cum. Ule uero, grullas eis адen s, de Vérone et de Londres, avec lesquels il est en parfait
salulal idem cpiscopus. accord dans le choix des formules. Les oraisons du Ri
Et slalim'1 ascendit diaeonus ledums lee Попет tuel sont identiques à celles de ces deux documents.
(Sur les invitations à prier с Pro pace Ecclesiarum »,
11 Cod annua Codex Mus. Hr. annuum ** Cod llares etc., voy. DvciiESXE, Les Origines du culte chrétien,
31 Cod etherie. p. 187.; Le Missel imprimé s'éloigne beaucoup des re
cueils que nous venons de mentionner, tant pour le
1 . Cette formule est intitulée dans los textes de Lon texte, que pour la disposition des formules. — On trou
dres et de Vérone : Oratio que post bcnedictionem cerei vera dans le Liber Comicus tout l'ensemble de ces
ante altare dicitur. lectures, dont notre Liber Ordinum ne donne que les
2. Ici commencent les Lectures, interrompues un peu premiers mots.
plus loin par l'administration du baptême. Dans les 1. Sur les couronnes qui servaient à la décoration
anciens manuscrits liturgiques du rite romain le nom dos autels au temps des Wisigoths. on peut voir ce qui
bre de ces leçons a beaucoup varié. Plusieurs n'en a été dit ci-dessus, col. 105, note.
217 LIBER ORDINYM. 218

Post hec, clamai diaconus, dicent : plendus est. Denique, post milium supradicle lectio-
Pro solemnitato Pascali precemur Dominum'. nis lertie, progredilur episcopus cum presbiteris et
Post hec dicilur lire oratio 2 : diaconibus lantumad Sanctum Iohannem*, léñenles
omnes cerea sua, sedente 2 chrisma uel sacra com-
[Oratio.]
munione super altare Sancli lohannis. *
s SancliCca, Domine, fámulos tuos, ut sanclificatc El descendentes ad Fonlem, slant diacones in
noctis huius obsequiis seruiamus. circuitu Fontis, el infantibus in agnile 3 per ordinem
Post hec salutat episcopus. Et accedens alius, constilutis, cvurgil episcopus et oral orationem islam :
let/it haue lectionem Genesis :
Lectio II" : — Formauit... Oratio.

io [Oratio] Ad uenerabilem salutis elernc fontem gressibus м


foi. tu* ./ Ecclcsiastica unilale connexi, Dominum Dcum concitis properantes, obsecramus magnificentiam
luam, dominalor omnipotens Deus, ut fontem si-
Patrcm petamus, ut eandem Ecclcsiam concordic
gnalum ' clauibus indulgentie tue nobis reserari
uinculo coherentem atque in diuina claritale fla
grantem nunc studiis, posl promus munerelur. — * Cod crisma " Cod preparantes " Cod clabibus.
is Amen.
Rituel, le baptême avait lieu à la suite de la lecture
Post hec, acccdil item diaconus, dicens :
d'Isaïe : « Omnes sitientes, uenite ad aquas », si admi
Pro pace Ecclesiarum et quiete populi precemur rablement appropriée à la circonstance. — Sur cette
Dominum. lecture et sur l'antienne Sitientes, voyez ce j'ai dit
Oratio. plus haut, col. 19, note 3.
Л remarquer, dans la rubrique suivante, le passage
20 Deus, qui Ecclesie tue lido et utililato lelaris, qui ordonne de puiser l'eau baptismale non dans les
dona ei perfecte religionis affectum, quam sánele citernes, mais dans le fleuve. Tolède, située sur une
congregationis honore donasti. — Amen. hauteur escarpée au pied de laquelle roule le Tage qui
l'entoure de trois côtés, était alors, plus encore que de
Post hanc, salutat. Et accedens alius, legit hanc
nos jours, abondamment pourvue de vastes citernes.
lectionem Esaijc prophète : 1. « Ad Sanctum lohannem », c'est-à-dire au baptis
*> [Lectio III" :] — Omncs sitíenles... tère. La plupart des baptistères formaient dans les
In hac lectione lertia egredilur episcopus ad Fon- temps anciens des édifices à part, parfois de dimen
lem sacrum baltlismum celebrare. sions considérables, placés d'ordinaire dans le voisi
nage de l'église principale. Presque tous étaient sous le
vocable de saint Jean, en souvenir du baptême du Sau
ORDO BABTIZANDI3. veur. 11 en était ainsi du baptistère de Mérida, au
septième siècle; mais il touchait à la cathédrale et un
Fons in hoc die, siue in alio tempore quo babti- même toit les abritait : « Ante gallorum cantum cum
zandum est, non de eitlernis, sed de /luminibus im- laudibus peruenerunt ad ecclesiam Sanctae Mariae (la
'• Titulas in códice Mus. Brit. Alia "Gen., u " Cod cathédrale, ad basiliculam Sancti Ioannis, in qua ba-
conexi u Cod eclesiam " Col coerentem... fraglan- ptisterium est : quae nimium contigua antefactae ba-
silicae, pariete tantum interposito, utraque uno tecti
tem Cod Venn, coherentem, indiuidue caritatis nunc
studiis ,T Cod pro pace eclesiarum et quietem populi tegmine conteguntur ». De uila Patrnm Ementen-
» Isai., i.V. xiiim, apud Acta SS. Bollond.. t. I Nov., p. 32G; P. L.,
t. LXXX, col. 130.
1. Cette invitation à la prière est notée en neuines 2. Le verbe sedere (d'où dérive le mot castillan ser)
dans le manuscrit, ainsi que les suivantes. a ici le sens de « esse » , ce qui se, rencontre souvent
2. La seconde prière après chaque lecture est tou dans le latin de la basse époque. Voy. Diez, Etymolo
jours intitulée dans le Libellas de Vérone, et quelquefois gisches Wörterbuch, 3e édition, t. I, p. 105.
dans le manuscrit de Londres : Collectio eiusdem. Elle 3. Je ne trouve pas dans le Glossaire de Ducange le
ne se trouve pas dans le Missel mozarabe imprimé. mot Agnite avec le sens qu'il a ici. C'est bien le nom qui
3. On a vu plus haut (col. 24) le rituel ordinaire du convenait à l'endroit où se réunissaient les néophytes,
baptême, ("est celui qu'on suivait la vigile de Pâques, dont l'Église dit dans sa liturgie paschale : • Isti sunt
en le faisant précéder des deux oraisons ci-jointes, et agni nouelli... Modo uenerunt ad fontes, repleti sunt
en l'accompagnant de l'imposition des mains particu claritate. In conspectu Agni amicti sunt stolis albis et
lière à ce jour et dont nous avons donné ci-dessus palmac in manibus eorum ».
(col. 30) la formule solennelle, sous le titre : A lia ora 4. Allusion à la pratique très ancienne de fermer
tio mantis ■ imposit ionis in uigitia Pasche. D'après notre et de sceller avec l'anneau episcopal, au commence
219 LITYItGIA MOZARAlHCA VETVS. 220

precipias, et dulcissimum aquo poculum sitien- [Oratio.]


libus inperlias. Inlonet super has aquas uox tue
diuinitatis, et Spiritus tue sanctiQcationis inha- Dona, Domine, sacerdotibus tuis, ut conuenire
bitans in eis medellam ualitudinibus conférât uni- facias fructum operum cum eminentia dignila-
s uersis. Emissiones quoque paradisi nunc ex eo tum : ut mercedem potius habeant de labore, quam
roi. 163 largienter profluant; ul celestium graliarum / mu iudicium de honore. — Amen. ¡>
ñera noui infantes, le propitiante, percipiant. Deinde lectio Genesis :
Lectio IUI" : — Noe, quum quingentorum...
Item alia eiusdem1.
Deum inmortalium inunerum et salutarium gra- [Oratio]
10 tiaruin, Fratres dileclissimi, concordi mente et hu- Pacem Dominicam, pacem quoque nostram,
mili oratione poscamus, ut per Verbum, el Sapien- Deum Patrem omnipotentem, qui pacis est auetor, ю
tiam, et Virtulem suam, Dominum nostrum Ihesum postulemus, ut adsit in ordinalione sua / catholiCis ы. ist
Christum Filium suum, concurrenti ad salutare dueibus et barbaras gentes refrenet : quatenus, re
babtismum plebi sue gratiam noue creationis bus omnibus sua lege conposilis, eius solummodo
•e indulgeat; atque accessum hinc pcnitus maligne imperiis seruiamus. — Amen.
cogitationis auertens, infundat uitali lauacro Spiri- Ht dicil diaeonus : *s
lum suum Sanctum : ul, dum sitiens Odern populus Pro prosperitate prineipum et Iranquillitale tem-
aquas salutaris ingredilur, uere, ut scriptum est, porum precemur.
per aquam et Spiritum Sanctum renascantur; et
[Oratio.]
*> consepulti in lauacro Redemlori suo, in similitudi-
nem saeri dignique mislerii, cui conmoriunlur in Deus, qui íidelium pace letaris, dona seruien-
babtismum, ei resurgant in regnum. — Amen. tibus tibi pacem, omnesque eorum actus, qui tibi *J
Prestet ipse Dominus. seruire cupiunt, placabili miseratione compone. —
Isla perada, babtismum per ordinem celebratur. Amen.
» Post lectionem uero tertiam, id est : Omnes sitien- Deinde. legitur f-Sxodi :
tes, uenite ad aquas, dicitur hec Lectio ¡V"| : — Armati ascenderunt, cum cántica
Canlemus Domino. «s
Oratio.
Past hec dicitur hec oratio :
Omnipotentem Deum, qui sacerdotes suos Eccle-
siarum presules ordinauit, supplici oratione po- [Oratio.]
M scamus, ut fidelis noslre deuotionis obsequio suo Deum Patrem omnipotentem, agentes ipsi gra-
queamus responderé iudicio. — Amen. tias, postulemus pro his, quos seculi nécessitas aut
Post hec dic.it diaeonus : inquietudodetentat, uelpro his, qui secundum car- зо
Pro sacerdotibuselminislrisprecemur Dominum. nis iníirmitatem diuersis egritudinum generibus
6 largienter uox perrara pro largiter : alibi illam far- allliguntur : ul in hac sollemnitate pascali, quia
mam uidisse nan recordar 'Cod nobi u Cod nobe Miss, corporibus absunt, animis et ulilitatibus miscean-
gall, pro creationis habet regoncrationis ,e Cod laba-
tur.
cro '" Miss. gall, aquas salutares 20 Cod labacro
11 Miss. gall, sacri diuinique -'' Cod perhacta 2S Cad Mus. Post hec, ac.cedit diaeonus, dicens : x>
Brit, in sanctam ecclasiam presóles Cod eclesiarum Pro his, qui huic sánete sollemnitati interesse non
30 Cod Mus. Br. fideli 31 Ibid, indicio. Cui est. possunt, pre[cemur Dominum].
ment du Carême, la porto du baptistère, qu'on ne de
Oratio.
vait plus ouvrir, à moins d'un cas exceptionnel, avant
les fêtes de Pâques. Saint Ildephonsc parle assez lon Deus, cui ea, que nobis sunt absentia, déesse
guement de cet usage {De rognit. Baplismi, с 107 : non possunt, et que putanlur longe, sunt próxima; и
» Quare et unde fons in Quadragesima clauditur et in
Pascha reseratur «), qui fut confirmé en 694 par le ca
1 Cod Mus. Brit. Collectio eiusdem : Gen., v. 31
non и du 17" concile du Tolède. " Cod Mus. lie. Oratio de ПИ lectione lv ¡bid. seruia
1. On retrouve cette seconde formule dans le Mis- mus. Cuius reg ,7 Ibid. precemur Dominum. Coll.
sale gallicanum uetus. publié par Tommasi (Opera om eiusdem i:l Ex., xni, 18 et xv, 1 a1 Cod Mus. Br. Oratio
nia, t. VI, p. 400-401; et réimprimé dans la /'. /.., de V lectione sî Ibid, afflictantur 34 Idem codex addit
t. LXXII, col. 368. Per Dominum 3" lb. Collectio eiusdem.
22« LI HER «RDINVM. 222

presta, ut famuli tui, quorum necessitates uel infir- quarum uasa oleum, quo lampades sue inluminen-
mitates Ecclesie sollicitudo coninendal, pietatis lur, exuberent. — Amen.
lue muneribus uel remediis perfruantur. — Amen. Lectio VIII Genesis : — Senuil Ysaac...
Post hec legitur lerdo Genesis : Oratio.
Lectio VI" : — Temtavit Deus Abraam...
Pie uolunlatis retributorem Dominum supplice- s
Post her dicilur oratio :
mus, ut Ecclesiam suam bono largitalis accinetam,
[Oratio] per Studium misericordie ad suam misericordiam
iubeat peruenire. — Amen.
Deum fructuum largitorem, aurarum modera- Post her dirit diaconus :
torem, qui in supplemenlum humani usus terras Pro his qui eleemosinas faciunt precemur Domi- ю
io fecundauit, creauit fruges, aerem lemperauit, Fra-
num.
tres karissimi, deprecemur, ut omnia hec, que Oratio.
sponte nostris usibus tribuit, nostris quoque ob-
Deus, qui eleemosinis extinguí peccata doeuisti,
secrationibus largiatur.
dona famulis tuis sanetam largiendi deuotionem;
Post her dirit diaconus :
neque enim non habere poterunt possibilitatem, 11
fol. ios Pro abundantia 1'rugum / et tranquillitate aerum
quibus tu dederis uolunlateni. — Amen.
iu precemur Dominum :
Per ineffabilem bonitatem tuam.
Oratio.] Lectio Villi Exodi : — Dixit Dominus ad Moysen.

Deus, creator omnium bonorum, rogamus in- Oratio.


mensam misericordiam tuam, ut non lam peccato- Certi de promissione diuina pro ingentia peccata го
я> rum, quam precum considerator, muñera tua quibus deflentibus, piissimum Deum, Fratres karissimi, sup
uiuimus et uiuamus non quia non merrmur neges, plices deprecemur, ut indulgentiam mereantur...1.
sed quia precamur amplifiées. — Amen. Oratio de Villi Lect.
Per gratiam pietatis tue, Deus noster, qui omnia
Certi de promissione diuina, que ingentia peccata
regis in sécula seculorum.
deflentibus ¡ndulgendum a se esse promisit, suppli- 45
a-; Post her legitur \lertio] Deuteronomii :
citer Deum rogemus, ut confitentes nomini suo, suo
Lectio VII : — Loquutus est Moyses...
iudicio iudiearinon in bisque [ante commissa sunt,
[Oratio.: sed in his quae fuerint correcta, mereantur.
Quia Deus est misericors, et regnal in saeculasae-
DeumPatrem omnipotentem prosacris uirginibus culorum. 30
et continentibus deprecemur, ut infirmitati corpo- Deinde diät diaronus) :
M rum adsit robur animarum : quo uitam ualeant cu- Pro penitentibus et confitenlibus precemurl Do
slodire uirlulum mortificalione omnium uitiorum. minum.
— Amen. Collectio eiusdem.
Post her dirit diaconus :
Pro uirginibus et continentibus precejmurüomi- Deus, qui mutare sentenliam per misericordiam äs
3.» numl. tuam nosli, cum se peccator emendatione mutaue-
rit; dona his penitentie fruetum, quia ad tuam mi-
Oratio.
1 Ibid. exuberent quia Deus 3 Gen., xxvn, 1 * Cod
Trihue bis, Domine Pater sánele, peruenire ad Mus. Br. Oratio de VI II lectione "' Cod elemosinas
sexagesimi fructus coronam, quibus integritatem 1:1 Cod elemosinis '"Exod., xu, 1 30 Codex male in-
uouerc tu dedisli. Nulla ex his stullis uirginibus dificntia.
ло misceatur, sed sint innúmero sapientiumpuellarum, 1. Plusieurs feuillets du manuscrit ont été arrachés
en cet endroit. Pour compléter en partie cette lacune
s Cod Mus. Br. perfruantur. Quia Deus es "Gen., du Rituel, je donne ici. d'après un codex du ix,! ou
xxil, 1 ' ¡I/. Oratio de VI lectione * Cod husus l5 Cod lia- Xo siècle (manuscrit .40.852 fonds addit. du British Mu
bnndantia " Cod Mus. Hr. amplifiers quia tu es Deus seum), les prières et collectes qui suivent la neuvième
»» Deuter., xxxi, 28 le Cod Mus. Br. Oratio VII Ject. leçon. Les passages entre crochets sont empruntés au
31 Ib. uitiorum. Adiuban. 3i Ib. Collec. eiusdem. codex de Vérone.
223 I.1TVRGIA MOZARABIC'A VETVS. 224

sericordiam conuolanles, recipiendos se in locum BENEDICTIO AGNI l.


reuertentis filii crediderunt. Die него alio, id est Dominico, post celebratam
Quia mulftc misericordie es, Domine, et régnas missam sacre Ilesurreciionis, benedicuntur carnes
in sécula seculorum]. agni his benedictionibus :
g Oratio X Lect. Oremvs : Post celebratam sanctam Pasche sollem- »
Celestium et terrestrium Deum, Fratres dilcctis- nitatem, postquam etiam, transaclis sacris ieiu-
simi, deprecemur, ut [in] fratribus nostris, quicum- niorum diebus, iam animabusspiritualibus dapibus
que peregrinationis necessitalibus subiacent, po- refeclis de mensa tue Maiestalis, ofTerimus famuli
tenti auxilio suo consolator et redux esse dignelur : tui, pro huius fragililate corpusculi aliquantulum
reparandi, hanc usui nostro concessam creaturam ю
to noque ab eo peregrinentur, qui uni Deo et nati sunt
et renati. agni : poscentes, ut eum, ore proprio nobis signanli-
Conceden[te dementia pielatiscius, cuius regnum bus, benedicas ac dextera tua sanctifiées, et uniuer-
manet in sécula seculorum. sis ex eo minislratis munusculis graliam eilici pre
Deinde dicil diaconus] : stes, atque cum graliarum actione percepla, te
is Pro peregrinantibus et nauigantibus prefcemur] Deum, qui es cibus uite et anime noslre, magis «
Dominum. magisque et inhianter desidcremus ct indefesse
fruamur.
Collectif) eiusdem.
Adiuuante dementia...
Supplices tibi, Domine, fundimus preces : ul, qui
Alia2.
per omnia Deus es, nos ubique non deseras.
ío Quia Deus. Uhemvs : Domino Deus, omnipotens Pater, qui *°
Oratio XI Lect. populo tuo, quern eduxisli de terra Egypli in manu
Deum iudicii eterni, Fratres karissimi, pro spiri- robusla el brachio forli per fidelissimum famulum
tibus pausantium deprecemur, ut eos Dominus 6 ,1/posquam 10 M inianter M adiubante " M bracio.
cierne quietis placabilitate susceptos, in illa felici
*-; beatorum sede constituât : qui, sicut ob hoc se 1. La bénédiction des chairs de l'agneau avait lieu,
d'après notre Rituel .1/, à la suite de la messe de Pâ
renatos esse ut resurgerent crediderunt, ita beati
ques, l'n manuscrit très ancien de l'église de Tolède
fícalos se quia resurrexerunt gralulentur. (du iV ou du x° siècle; témoigne du même usage et
Per Dominum fnoslrum lesum Christum, qui ajoute que cette bénédiction se faisait, non pas à l'église,
cum Dec- Paire et sancto Spirilu in unitate gloriatur mais dans le preparatorium ou sacristie. Voici cette ru
so in sécula seculorum. brique: « Missa in Hilaria Pasche : Letetur celum »,etc.
Après la prière intitulée : Benedictio, on lit : < Ante-
Deinde dkit diaconus] :
quam complet dinchonns,uadanl ad preparatorio, mnr-
Pro defunclorum requie et quiete precemur Do tifieenlur agni, et sic complet diaconus : So\emn\n com
minum. pleta sunt, in nomine Domini Ihesu Christi eamus in
Collectio eiusdem. pace ». (D'après la copie du P. Burriel, à la Biblioteca
nacional de Madrid, manuscrit Dd. 65. messe n° 69. Cf.
r. Precamur te, Deus, ut defunclorum anime in le /\ L., t. LXXXV, col. 477.)' L'auteur du Micrologue dit
credentes, ac de tua pietate speranles, sic a delictis de son côté : t Iuxta Romanam auctoritatem, agnus in
Pasca benedicitur, non ad altare, sed ad communem
omnibus absoluantur, ut nulla in eternum confu -
mensain » {P. Л.. t. CLL col. 101(>). C'est comme une
sione obnoxie teneanlur. protestation contre l'erreur des Grecs, qui accusaient
Quia multe [miserationis es, Domine, et régnas avec insistance les Occidentaux d'offrir un agneau sur
io in sécula seculorum | '. l'autel, en même temps que le corps et le sang du Sei
gneur. Nos manuscrits wisigothiques s'élèvent aussi
1 Cod male recipient 7 Cod male potentia 30 lu có contre cette accusation. Quant au Missel mozarabe im
dice sic a delictis omnibus absolbantur, et nulla. primé, il met ce rite, dont la formule diffère des trois
lionnées ci-dessus, à la suite de l'office de la vigile de
1. D'après les Breves ou tables dos matières placées Pâques, mais sans marquer le lieu et le temps où il
en tète du Liber Ordinum, l'office de la vigile de Pâ s'accomplissait.
ques était suivi d'un chapitre (le lxxxvii0) intitulé : 2. Les premières lignes de cette prière (jusqu'au
Benedictio Agni, que nous donnons ici avec ses ru mot immolaret) et quelques autres se retrouvent dans
briques, grace au Rituel de Madrid, fol. 51-53. le S'acramentaire de Bobbio publié par Mabillon : « Be
•гл") LIDER ORDINVM. 226
tuum Moysen, precipere dignalus es, ut Pasche Per tuam magnam [misericordiam, Deus].
solleinnia celebraret; luisque preceptis obtempé Alia.
rons, agnum inmaculatum imaginarie, typice, qui
in figuram sobolis tui Domini nostri, immolaret ac Oremvs : Domine lhesu Christe, Filius Dei, qui
sub umbra typice legis sacrum Pasche haclenus ce es Agnus inmaculatus, qui te pro nobis immolare
lebraret : quatenus nostrum Pascha Agnus ille insons iussisti, ut nos ab eterne mortis interitu eriperes :
immolarinon dedignaretur. Qui pro nostris piaculis qui etiam peccata mundi lulisti ; te supplices depre-
abolendis, Deus uerus, ueraciter cum hominibus camur et poscimus, ut has agni epulas famulorum
conuersatus, nobilissimi uatis digito ostensus et luorum, que pro fouenda fragilitate humani cor
profetico preconio propalatus, cunctis est luce clarius poris nobis famulis ad signandum exhibite sunt,
manifestatus, cum ait : « Ecce Agnus Dei, ecce qui benedicere alque sanctificare digneris; ut quicumque
tollit peccatum mundi. » ex eis sumpserint, tuo adiuti presidio, huius uite
Ob hoc igitur, supplices quesumus, ut, interce témpora ab omni angustia pertranseant, et ad
dente unigénito Filio tuo Domino nostro lhesu eternam uitam, te iubente, sine confusione perue-
Christo, has ferculorum dapes, usibus famulorum niant. — Amen.
Te prestante, summe Deus. ir.
luorum agni carnibus preparatas, celitus benedicere
et sanctificare digneris; ut quicumque seruorum Dexnde dicit diaconus :
luorum uel ancillarum exinde sumpserint, sentianl In nomine Domini nostri lhesu Christi sanctifica-
sibi protinus inlabi Paracliti caritalis donum. tum permaneat in pace '. »
1 M percipere z M ymaginarie * Bob figuram ouis 1 Afper tua magna 8 M quas pro fobenda 9 famulis
tui M nostri ymolaret 5 M actenus ~ M ymmolari...- su/ira nobis legilur in M 1b. M exhibita sunt " M ex
Que hoc nostris ' supra ostensus legilur uox inuentus. ea sumpserint 15 M te deprecante.

nedictio ad Agnum benedicendum in Pascha ». Voy. 1. Avec la € Benedictio Agni » finissait la première
P. L., t. LXXII, col. 572. partie du Rituel ou Liber Urdinum proprement dit.

LIItER OIIDINVM. t.".


ITEM ALIVS LIBER ORDINVM

I. — MISSA SANCT1 PETRI APOSTOLI patriarche nostri Abrahe, etquodtibiobtulitsummus


ROMENSIS«. sacerdos tuus Melchisedec sanctum sacrificium, in-
maculatam hostiam.
Supplices te rogamus, omnipotens Deus, iube
hec perferri per manus sancti angelí lui in sublime
rol. их I et accepta habere2, siculi accepta habere digna- altare tuum, in conspectu diuine Maiestatis tue; ut,
tus es muñera pueri tui iusli Abel, et sacrificium quotquot ex hacaltaris participatione sacrosancluin
Filii tui corpus + et sanguinem + sumserimus,
1. D'après la table des matières de notre Rituel, la
omni benedielione celesti et gratia repleamur. Per
seconde partie du manuscrit, dont il nous manque tout
au moins le premier feuillet, commençait par le titre : Christum Dominum nostrum.
Item ai.ivm Ordinvm. Venait ensuite le premier cha- Memento etiam, Domine, famulorum fainularum-
pitre de cette nouvelle division, intitulée : Missa sancti que luarum Illorum, lllarum, qui nos precesserunt
Petri apostoli Rotnensis. — Je complète le titre général cum signo fidei et dormiunt in somno pacis.
de cette partie, en ajoutant le mot liber, qui se lit au
Ipsis, et omnibus in Chrislo quiescentibus, locum
commencement du volume.
refrigerii, lucis et pacis ut indulgeas deprccamur. 13
2. Le texte du manuscrit reprend vers le milieu du
canon de la messe selon le rite romain. A rapprocher de Per Christum Dominum nostrum.
l'édition du Sacramentaire grégorien, publiée par Me
1 Cod patriarce. Abrae 2 Cod Melcisedhec ' Cod
nard (/'. /,., t. LXXVIII, col. 27). Quelques-unes des
quodquod.
variantes du manuscrit dont il s'est servi se retrouvent
dans notre Rituel, v. g. Agate, Agne, pour « Agata, lisent pas dans le canon mozarabe.) Serait-ce, au con
Agnete ». A comparer avec le Sacramentaire gallican traire, un premier pas vers l'adoption de la liturgie
de liobbio, qui porte une Missa Romensis quotidian* romaine? Je n'en sais rien. Mais le fait que plusieurs
[P. L., t. LXXII, col. 451-4[>8} et le Missale Gothicwn, livres gallicans renferment une messe analogue me
où se trouve un fragment de la même messe {Ibid., permet difficilement de croire à un simple caprice do
col. 318. Cf. le Missel de Stowe, dans Warren, The copiste, qui, ayant sous la main le texte en question,
liturgy and ritual of the Celtic Church, pp. 226-244;. l'aurait sans autre motif inséré dans son recueil. D'au
Le codex wisigothiquc ЗГ>.3 des archives de l'église de tre part, les clercs mozarabes faisaient-ils usage de ce
Tolède renferme aussi une Missa cotidiana, mais pu canon romain dans quelques solennités, pour la fête de
rement mozarabe : « Dominicos dies, dileetissimi l'ra- saint Pierre, par exemple? Nouveau problème, queje
tres, religionis » etc. Cf. /'. /.., t. LXXXV,col. 24?.— laisse à de plus habiles le soin de résoudre. — Il con
De la présence d'une .Vissa ¡iomensis dans notre Liber vient de noter la façon un peu brusque, dont se termine
Ordinum il est malaisé de tirer une conclusion tant cette Missa Romensis. Elle n'a même point, à la suite
soit peu ferme. Est-il permis d'y voir un reste du du Pater, l'embolisme qui accompagne partout ailleurs
canon primitif de l'Kglise d'Espagne? (Л ce propos, l'oraison dominicale. Par contre, on y a joint une Rene-
il est bon de remarquer que, dans le rite mozarabe, dictio, dont l'origine espagnole ne parait pas douteuse
la formule faisant suite au récit de l'institution de et qui se retrouve, adaptée aux fêtes pascales, dans le
l'Eucharistie porte le titre de Post Pridie. Or, les mots Missel mozarabe imprimé. (Voy. dans /'. A., t. LXXXV,
« qui ¡iridié quam pateretur»du canon romain ne se col. 514.)
2-JO LIBER ORDINVM. 230
Nobis quoque peccatoribus famulis luis de multi- Oratio.
tudine miserationum tuarum sperantibus, partem
Accedam ad te, Domine, in humilitate spiritus
aliquam et societatem donare digneris, cum tuis
mei, loquar de te, quia multam fiduciam et spem
Sanctis apostolis et marliribus, cum Iohanne, Ste-
:i fano, Mathia, Barnaba, Ignatio, Alexandro, Marcel- dedisti mici. Tu ergo, tili Dauid, qui reuelato mi
sterio ad nos in carne uenisti, qui dauern Dauid ape-
lino, Petro, Felicitate, Perpetua, Ágata, Lucia,
ruisti, secretum cordis mei adaperi. Mitte ad me
Agnete, Cecilia, Anastasia, et cum omnibus Sanctis
unum de Serafín, per quem candens carbo ille de
tuis : intra quorum nos consortium, non estimator
altario tuo sublatus sordentia labia mea emundel,
meriti, sed uenie, quesumus, admitte.
mentem enubilet dicendique materiam subministret :
10 Ad Orationem Dominicain. ut lingua mea, que proximorum utilitati deseruit, 10
Preceptis salutaribus monili et diuina inslitu non errons redoleat occasu, sed uite eterne sine
tione formati, audemus dicere : Pater noster qui fine preconio resonet.
es in celis. Per te, Deus meus, qui uiuis et régnas in sécula
seculorum. — Amen'.
Benedictio.
is Christus Dei Filius, qui sua uos morte rcdemit, gnaler encore une Missa omnímoda uel de Sanctis dans
foi. 167 suo uos splendore clariflcet. / Quique pro salute le Sacramentaire mozarabe des archives de la cathédrale
de Tolède (codex 33.3). Elle commence par ces mots :
mundi amaro polatus est póculo, ipse uos innouel
с Accedentes ad Domini sacratissimam mensam •, etc.
sue benedictionis sacramento : ut, sacriûcia munda Elle n'a rien de commun avec celles que je viens de
ei offerentes, ad beatam uilam peruenialis indem- mentionner et ne renferme que les oraisons principales.
*> nes. — Amen. — Ce qui donne une particulière importance à la
.1/|'щ omnímoda de notre Liber Ordinum, c'est qu'elle
nous offre le texte à peu près complet de l'ordinaire
II. — ORDO MISSE OMNIMODE'.
de la messe et du canon mozarabe, sans parler des
Quum uenerit sácenlos ut sacrificium o/feral, ян- rubriques, ensemble que l'on trouverait difficilement
ailleurs. — A propos du mot omnímoda, il peut être de
lequam prelegendum decantare incipial, adclinis ante
quelque intérêt de relever dans les formules de notre
altare tacite dicit hanc orationem :
Liber Ordinum des expressions comme celles-ci : Omní
'■' Coil Mathian, Barnaban... Alaxandro... Perpetué. moda discretio (col. 53), omnímoda salus col. 71). Voy.
Afiate, Luciae T Cod Agnc, Ceeilie, Anastasie 17 Cod aussi un peu plus loin (col. 237, note; : omnímoda inten-
innobet. tione deposco, ut oblalionem, etc.
1. Cette prière est l'œuvre de saint Julien de Tolède
1. La Missa omnímoda était une messe votive com (Vil* s.). Voy. P. £., t. XCV'I, col. 760; cf. t. LXXXV,
mune, qui ne se rattache à aucune solennité spéciale col. 113 et 538. Cette formule et la rubrique ci-dessus
du cyclo liturgique. Elle se disait pour tous les besoins ne se trouvent pas dans les Rituels A et M. Par contre,
de l'Eglise militante sur la terre et de l'Église souffrante le Rituel .1 , fol. 4344, fait précéder cette messe, qu'il
dans le Purgatoire. Ces besoins sont énumérés dans les intitule : Missa uoliita omnímoda, des formules suivan
deux oraisons de ce rite appelées Missa et alia Oratio tes, auxquelles je laisse leurs fautes de copiste, très fa
(dans notre Liber Ordinum simplement Alia). Le prêtre ciles du reste à corriger :
y prie pour lui-même, pour l'Église catholique, pour la
« Ad vestkm sacerdoti.
paix, la rémission des péchés, les infirmes, pour le relè
vement des tombés (lapsi), pour ceux qui sont dans la Lababo inter innocentes manus meas, et circumdabo
tribulation, les captifs, les opprimés, les voyageurs, pour altare tuum, Domine. — Vers. : Adsparges me ysopo.
le repos éternel des fidèles défunts. — Plusieurs manus Ad amiclum sine alba: Indue me, Domine, uestimen-
crits du Sacramentaire grégorien donnent une messe tum salutis et indumentum iustitie semper.
de ce genre. Le manuscrit de Saint- Gall l'appelle, Ad cingulum : Precinge me. Domine, cingulo fidei et
comme nos trois Rituels, Missa omnímoda ; dans d'autres uirtute castitatis lumbos corporis mei exicando, extin
elle est intitulée : Missa pro salute uiuorum, ou : Missa gue in eum humorem libidinis. ut iugiter maneat in
pro sainte uiuorum et mortuorum, ou .encore : Missa eis tener (tenor) totius castitatis.
communis. (Voy. Gerukrt, Monument a ueteris Liturgiae Ad slolam : Redde mici, Domine, stolam inmortalita-
Alemannicae,t. I, p. 2Г>8.) Le Sacramentaire gallican de tis, quam perdidi in preuaricatione primi parentis, et
Bobbio renferme aussi une Missa omnímoda. Dans la quia cum hoc ornamentum accessi, quamuis indignas,
liturgie wisigothique, outre celles de nos Rituels qui ad tuum sanctum ministerium, cum eolem letari me-'
diffèrent peu entre elles, et celle très particulière du rear in perpetuum.
Missel imprimé i/'. L., t. LXXXV, col. 982), je puis si- Ad casullam : Domine, qui dixisti : « Iugum enini
23) LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 232

Al[lelvia] : Miserere nobis, Domine, alleluia; mi Psallendvm : Salua plebem tuam et benedicito
serere nobis, alleluia, alleluia. — Vers. : Ad te leua- hereditatem tuam, Domine. — / Vers. : Et rege earn fob <ee
mus... et extolle usque in eternum, Domine.
Oratio.
Epístola Pauli apostoli ad Romanos.
Miserere nobis, Domine, miserere nobis, et auxi-
Fralres, Deus spei repleat uos omni gaudio et s
lium quod rogaris concede; uota uero, que in nobis
pace in credendo, ut abundetis in spe et uirtule
sunt, laudationis tue accipe, el lacrimarum nostra-
Spiritus Sancti. — Amen.
rum pius consolator occurre. — Amen1.
Lectio libri Esaye prophète. Lectio sancti Euangelii secundum loharmem.

In diebus illis, loquutusest Esayas, dicens : Do- In illo tempore, Dominus nosler Ihesus Christus
mine, miserere nostri, le enim expeclauimus. Esto loquebatur diseipulis suis, dicens : Si manseritis in ,0
brachium nostrum in mane, et salus nostra in tem me et uerba mea in uobis manserint, quequumque
pore tribulationis. uolueritis petite et fiet uobis. In hoc enim clari-
fleatus est Pater meus, ut fruetum plurimum af-
' Is., хххш, 2 ,0 A orabit Esayas 11 Cod expectabi-
mus " Cod bracium 13 A et M tribulationis. Amen. feratis, et efficiamini mei diseipuli. Sicul dilexit
me Pater, et ego dilexi uos. Manete in dilectione i:<
meum suabe est et onus meum lebe » ; presta, ut sic mea. Si preeepta mea seruaueritis, et manebitis in
deportare ualeam, qualiter consequi possim tuam gra-
dilectione mea, sicut et ego Patris mei preeepta
tiam.
Quando calirem ponil super aliare : Hanc oblationem seruaui et maneo in eius dilectione. Нес loquulus
quesumus, omnipotens Deus, dignanter accipias, et sum uobis, ut gaudium meum in uobis sit, et gau-
omnia mici peccata dimittas. dium uestrum impleatur in omnibus. *>
Ad pants : Corpus tuum, Domine, sit salbatio mea. Lavdes ' : Alleluia. Saluum fac, Domine, popu-
Ad uinum : Corpus et sanguis tuus, Domine Ihesu
lum tuum, et benedic hereditati tue. Alle[luiaj.
Christe, iiKinr.it mecum in uitam eternam, et remissio-
nem omnium peccatorum. Corpus Domini nostri Ihesu Sacrificivm : Eleuauit sacerdos muñera super al
Christi sit salbatio tua. Sanguis Christi maneat tecum iare, dicens : Suscipe, Deus, sacrifleium pro populo
redemtio liera. luo, et sancliüca hereditatem tuam. Alleluia. »
Quando uestimenta cooperis Ubi el initxaberi» exsol- II. — Et dum staret ante altare ingemuit, dicens :
bere uotibam usque dum expieos, et uestiinentum in loco
suo opponas, nullis locutionis non sil in le, nisi cum Suscipe...
Deo meutern tuam. Exaudial Deus deprecatio tua. » III. — Benedixit sacerdos omnera populum.
1. Au lieu de cette formule, on lit dans le Rituel .4. Deo gratias. — Semper agamus2.
fol. 44 :
t Ant. : Miserere nobis, Domine, Alleluia. Miserere 1 Psallendum cum nolis musicis in Cod et M * .1/
rege eos * Rom., xv, 13 * Cod habundetis 7 M Amen.
nobis, Alleluia, Alleluia. — Vers. : Ad te.
— Silentium facite. Dominus uobiscum 8 loan., xv,
Oratio : Miserere nobis, Domine, miserere nobis et 7-11 ,2 M in nomine meo petite 1B Cod serbaberitis
a cunctis malis preteritis, presentibus et futuris nos 18 Cod seruabi ,:1 Cod elebauit 28 Benedixit Vide in
eripe. Furorem ire tue, gladium, captiuitatem, pesti- fra, fol. 238 Cod lexlum integrum.
lentiam, famem, tribulationem et insidias inimicorum
nostrorum a nobis elonga. Gratia tua nos a sordibus 1. Sur le chant des Laudes après la lecture de l'E
peccatorum emunda, et omnes in commune justifica. vangile, voy. le canon xu du 4° concile de Tolède.
Tempora concede et dies nostros in tua pace dispo- 2. Ces morceaux, accompagnés de notes musicales,
nendo letifica. Omnium inflrmorum ualitudines cura sont beaucoup plus nombreux dans le Rituel M. Les
omniumque lidelium defunctorum animahus requiem voici dans leur teneur originale :
presta. — Amen. с Lavdes : Alleluia. О Domine, saluos nos fac, o Do
Erigite uos. — Dominus sit semper uobiscum. — Et mine, bona propera, a. e. u. a. (Alleluia). — Lavdes :
cum spiritu tuo. Alleluia. Miserere nobis, Domine, miserere populo tuo:
Lectio libri Esaye prophète etc. », comme dans quia pre timoré ire tue conturbati sumus, et Huera
le Rituel B. nos. Alleluia. — Lavdes : Alleluia. Salua plebem tuam.
L'oraison du Rituel .1/, fol. 134, diffère des formules Domine, et benedic hereditati tue. Alleluia. — Lavdes :
précédentes. La voici : « Concede nobis, Domine, ut qui Dele, Domine, iniquitates nostras et accepta fiant co
Sanctis altarihus tuis uotibam oblationem offerimus. ram oculis tuis uota nostra. Alleluia.
nosmetipsos offeramus per pacis bonum et karitatis Psallendvm : Da nobis auxilium, Domine, in tribu-
affectum. Prestante lumen (lumine) Diuinitatis tue. latione. In Deo faciemus uirtutem, et ipse ad nicilum
Deus noster. — Erigite uos. — Dominus uobiscum ». deducet tributantes nos. In tribula[tione]. — Psal-
Planche I

i- ) t. Л ¿ ->
Pt&Ú'* fictif im« ПЭГ«;^f-Wf^
Щ,^±:*;ТкГ<М
X ^.-/',tí7xr/ cu

f. ГТ>0Т.Г£ t¿„ же Ц. /

CCTIf

omnón ffuUtm
СГ>1 e ЗА 0«.T> N T CPOP2L
QHmu{
*■ --¿Im

-.. -fu+vpucjiioçnona- devote -Áuf


ömtummi
mftnfi «incut

çcetiurii caium 'ttocaferdicjncuxxif*-

LE ''LIBER ORDINUM" DE SILOS (A. I). 1052).


Folio 168, verso.
(Voyez ci-dessus, p. ati-43i.)
233 LIBER ORDINVM. 234

Missa omnímoda Oremvs : Omnipotens sempilerne Deus, tue glorie


pietalem supplici deuotione deposco, ut omnium
(In margine legilur haecsentenlia' :] Prime misse
malorum meorum uincula soluas, cunctisque meis
oratio admonitionis est crga populum, lit corda eo
criminibus clementer ignoscas : ut quia me indignum
rum excilenlur ad exorandum Deum. et peccatorem ad minislerium tuum uocare digna- s
tus es, / sic me ydoneum tibi ministrum eflicias; foi. te»
1 M missa omnímoda apostólica.
ut sacrificium de manibus meis placide ac benigne
LENDVM : Domine, refugium factus es nobis a genera- suscipias, clectorumque sacerdotum me participem
tione in progenie, et miserere nobis. — Vers. : Réspice facias, et de preceptis tuis in nullo me oberrare
de celo, Deus, super seruos tuos et opera manuum
permitías. — Amen. !0
tuarum. Et miserere.
с Sacrificivm : Offeramus Domino sacrificium laudis. Tua protegente misericordia, Dens nosier, qui
et uictimam iubilationis corde puro et mente deuota. uiuis et régnas.
Alleluia. — II. Seruiamus Domino Deo nostro et iurifs] fin margine :] Secunda inuocationis ad Deum est,
nostri sint (sic) offerre olocausta et uictimas pacificas ut clementer suscipiat preces fidelium et oblalionem
corde puro. — Alivm Sacrificivm : Eleuauit sacerdos •, eorum. ,s
etc., comme dans le Rituel В.
с Psallendvm : Deus, nostrum refugium et uirtus, Dei omnipolentis misericordiam cum omni sup-
adiutor in tribulationibus, que nos inuenerunt nimis. plicatione rogemus ; ul Ecclesie sue sánete catholice
— Vers. : Propterea non timebimus, dum conturbabitur (idem augeat, pacem tribuat, nobis remissionem
terra et transferentur montes in corde maris. In tri... etindulgentiam peccatorum concédât. Inflrmis salu-
с Psallendvm : lacta in Domino cogitatum, et ipse te tem, lapsis reparationem, tribulatisgaudium, cabti- iu
enutriet. — Vers. : Reuela ad Dominum uiam tuam,
spera in cum. Et ipse... — Ne memor fueris, Deus, ini- uis redemlionem, oppressis releuationem, iteranti-
quitates nostras antiquas : cito adprehendat nos mise 3 Cod solbas " Cod Eclesie 18 M tribuat, defensio-
ricordia tua, Domine. — Vers. : Quoniam paupercs nemque concédât Hic finit oratio il Cod relebationem.
facti sumus ualde. Adiuua, Deus salutaris noster.
Cito... — Deo gratias. Oremus. Dominus uobiscum. cem consocientur digne per sacramentum, etc.). Quinta
с Missa omnímoda : Omnipotens ». etc., comme dans deinde infertur illatio in sanctifleatione oblationis, in
le Rituel B. qua etiam et ad Dei laudem terrestrium creaturarum
1. Les sept notes que l'on trouvera ci-après, en tête uirtutumque celestium uniuersitas (Pp. ad Plip. : an-
de chacune des principales oraisons de la messe, sont gelorum uniuersitas) prouoeatur, et Hosanna in excelsis
placées en marge dans le Rituel B. Nous les impri cantatur, quod Saluatore de genere Dauid nascente,
mons en italiques, pour bien les distinguer du texte salus mundo (Ер. ad Elip. : sains mundi) usque ad
proprement dit. C'est une brève explication de la excelsa peruenerit. Porro sexta exhinc succedit con
prière qui suit. Elles sont empruntées au traité de formado (Ер. ad Elip. : confirmation sacramenti, ut
saint Isidore, De ecclesiaslicis Officiis, livre I, chapi oblatio quae Deo offertur, sanctificata per Spiritum
tre xv : cDemissaetorationibus». On les retrouve aussi Sanctum, Christi corpori et sanguini conformetur (Ep.
dans l'épitre d'Etberius et de Beatus ad Elipandum ad Elip. : confirmetur). Harum ultima est oratio, qua
(P. L., t. XCVI, col. 939}. — Les sept oraisons jouent un Dominus noster Iesus Christus discípulos suos orare
trop grand rôle dans la messe mozarabe pour que je ¡nstituit, dicens : t Pater noster qui es in coelis ». In
ne donne pas ici le texte presque tout entier de saint qua oratione, ut sancti Patres scripserunt, septem peti
Isidore. J'y introduis entre parenthèses les variantes tionee continentur; sed in tribus primis aeterna po-
principales de la lettre à Élipand : « De missa et ora- scuntur, in sequentibus quatuor temporalia, quae tarnen
tionibus. Ordo autem missae et orationum, quibus ob propter aeterna adipiscenda petuntur... Hae sunt au
lata Deo sacrificia consecrantur, primum a sancto Petro tem septem sacrifica orationescommendatae euangelica
est institutus, cuius celebrationem eodemque modo apostolicaque doctrina, cuius numeri ratio instituía ui-
uniuersus peragit orbis. Prima earumdem oratio admo detur uel propter septenariam sanctae Ecclesiae uniuer-
nitionis est erga populum, ut excitentur ad exorandum sitatem, uel propter septiformem gratiae Spiritum,
Deum. Secunda inuocationis ad Deum est, ut clementer cuius dono ea quae inferuntur sanctificantur. » — Voy.
suscipiat preces fidelium oblationesque eorum. Tertia sur toute cette partie de la messe visigothique, l'étude
autem effunditur pro offerentibus, siue pro defunctis comparative de M8r Dvchesne, Origines du culte chré
fidelibus, ut per idem sacrificium ueniam consequantur. tien, 2n édition, p. 198-217, et les très curieuses recher
Quarta post haec infertur pro ósculo pacis, ut caritate chés de Dom Cagin, dans la Paléographie musicale,
reconciliati.omnes inuicem digne sacramento corporis t. V, pp. 193-195. A comparer également avec la messe
et sanguinis Christi consocientur, quia non recipit dis- complète de l'apôtre saint Jacques, dans le Missel moza
sentionem cuiusquam Christi indiuisibile corpus (Pp. rabe imprimé (P. L., t. LXXXV, col. Г.39-568; cf. col.
ad Elip. : pacis et caritatis, ut reconciliati omnes inui- 1 13-120) et les excellentes notes de Lesley.
2X> LITVRGIA MOZAKABICA VETVS. 230

bus prosperilalem, terre sue pacem et defunctis nomina, que coram tuo altario conspicis recensiri,
lidelibus requiem sempilernam propitius tribuere in eterne uite libro conscribe. Miserere etiam in
dignetur. digno mici, et omnibus pro quibus te supplex ex-
Resp. : Presta, eterne omnipolens Deus. poslulo, perpeluamque requiem tribue famulis tuis
s El iti'rum (licit sacerdos : Erigile uos. ¡His, uel omnibus fidelibus defunctis : ut in Abrahe s
gremio conlocati, et nunc penas euadantinferorum,
Alia.
et resurreclionis tempore cetibus [eosj consociari
Adtende, Domine, propitius moe seruilutis obse- iubeas angelorum.
quium, el miserere fidelibus famulis tuis Ulis, ul
Ad Pacem.
cunctis eorum sceleribusamputatis, ila sint tue mi
ni serationis defensione protecti, ut in obseruatione [In margine :] Quarto post hex offertur pro ósculo ю
mandatorum tuorum mereantur esse perfecli; qua- pads; ut caritate reconciliali, omnes inuicem, digne
lenus et in bac uitauniuersa facinora careant, et ad sacramento corporis el sanguinis Christi consocieii-
conspeclum glorie tue quandoque sine confusionc tur : quia »on recipit dissentionem cuiusquam Christi
perueniant. — Amen. indiuisibile corpus.
is Precedente lumine diuinilatis lue, Deus noster, Deus, qui karitalis es auctor, et pure pacis ac di- is
qui niuis. lectionis amator, suscipe offerentium oblationes, et
Nomina Offerentium. intirmorum omnium sana languores : quo, te medi
cante, et plenitudinem salutis recipient, et tuis sem
Gloriose sánete Marie perpetué Virginis, Zaccarie,
per sani iussionibus pareant. Id denique obnoxius
Infantum, lohannis, Stephani, Petri et Pauli, Andrée queso, ut omnes melu territos, inopia affliclos, tri- *o
•2d et Iacobi. Et omnium beatissimorum marlirum.
bulalione uexatos, morbis obrutos, suppliais dedi-
Offerunl sacerdotes Dei nostii oblalionem Domino
tos, debilis oblígalos, uel quolibet merore contri-
Deo papa Nomensis /lie, et ////', et reliqui. Item
ios, cúnelos indulgentia tue pietatis absoluat, montra
offerunl uniuersi presbiteres et diacones, facienles
cmendatio releuel et miseratio cotidiana confoueal.
commemorationem pro se, et omni clero, uel uni-
— Amen. «
•3 uersa fraternitate.
Presta per auctorem pacis et karitatis Dominum
Offert famulus Dei lile, cum uxorc et filiis, uel
nostrum Ihesum Christum, Filium tuum, cum quo
omnibus üdelibus suis : ut eos Dominus in bonis
tibi est una et coequalis essentia, in imitate Spiri
operibus adiuuare el conseruare dignetur. tus Sancli regnanlis, Deus, in sécula se|culoruml.
Offert uniuersus populus, ul Dominus exaudial Gratia Dei Patris omnipotenlis, pax ac dileclio зо
;,„ preces et orationes eorum.
Domini noslri Ihesu Christi, et socielas Spiritus
roi. по / Offert Ecclesia Dei saneta calbolica, pro spiriti-
Sancti, sit semper cum omnibus uobis.
bus etanimabus omnium fidelium defunetorum : ut
Et cum bominibus bone uoltintatis.
eos Dominus inter agmina beatorum propitius con-
locare dignelur. Aures ad Dominum. — \llesp. :\ Habemus ad Do
:r; Post Nomina1 minum nostrum. 34
Sursum corda. — [Resp. :] Habemus ad Dominum
[In margine : Tertia aulem e/fundi tur pro o/fe- nostrum.
rentibus, sine pro defunctis fidelibus, ul per eorum
Deo ac Domino nostro, Palri, et Filio, etSpirilui
sacrificium ueniam consequanlur. Sancto, dignas laudes et gratias referamus. —
Accipe, Deus piissime, tuorum supplicum uola, et [llesj). .] Equum el iuslum, dignum / et iustum est. m. ni
16 M (pli uiuis et cuneta regis in sécula '* cf. infra Inlatio. 4q
fol. 2Í7 Codicia " Cod Stefani Andre ¡l .1/ Deo no-
stro ,J In M uoces papa Romensis dehlae sunt, et loco In margine : Quinta deinde fertur Inlatio, in
eorum scriba posuil lile, lile " .1/ presbiteri î8 Cod sanctificationem oblalionis, in quo etiam ad Dei
adiiibare '" l'.od sibe. per ipsa conieci. laudem ierreslrinm creatura uirtuiumque celeslium
1. Voy. plus loin. fol. 247-2411 du manuscrit, une très 1 Coil recensire !> Cod Abrae " eos ley. in M * M an
longue Oratio post Nomina offerentium, dicenda in gelorum. Amen l3 Cod recipit Deus '• Cod indiuisibi-
ipiueumque missa. La notice historique qui la precede lem ,7 Cod langores s" 1/ Filium tuum. (|ui tecum uiuit
sous forme de rubrique est importante. in sécula seculorum í8 Gw/quoequalis "Resp. leg. in M.
•237 LI »ER ORDINYM. '¿38

uniuersilas prouocalur et Osanna in exceIs is canta- lias : quatenus nos a malis omnibus eruas, et bonis
tur, quod Salualore, de genere [Muid ¡táscenle, salus repleri concedas.
mundi usque ad excelsa peruenerit. Chrisle Domine ac redemtor eterne.
Dignum et iustum est, nos libi semper gratias
Missa secreta.
B agere, omnipotent Deus noster, per Ihesum Christum
Dominus noster Ihesus Christus, in qua nocte -i
Filium tuum Dominum nostrum, uerum ponti-
Iradebatur accepit panem et benedixit, el gratias
ûcem et solum sine peccati macula sacerdotein. Per
egit ac fregit, deditque discípulis suis, dicens : Ac-
quern te, elerne Pater et Domine, omnímoda inten-
cipite et mandúcate : Hoc est corpus meum, quod
tione deposco, ut oblationem hanc famulorum tuo-
pro vobis tradetur. Hoc facile in meam commémo
10 rum benigne suscipias1, egrolanlibus medellam
ra Ȓtionem.
salutis inpertias, locum lucis et refrigerii animabus
Similiter et calicem, postquam cenauit, dicens : w
defunctorum fidelium tribuas, nostramque omnium
/ Hie calix nouum testamentum est, quod pro mullis foi. m
humilitatem intendas, el ubique protegendo custo * bi,
efl'undetur in remissione peccalorum. Et hoc facile
dias : ut, eruli ab aduersitatibus mundi, hic el in
i» eternum sanctificali, te incessabiliter cum angelis quotienscumque biberitis, in meam commémorai
lionem. Quotienscumque manducaueritis panem i;¡
conlaudemus, ila dicenles :
hunc et calicem islum biberitis, mortem Domini
Sanctvs, Sanctvs, Sanctvs, Dominus Deus Sa-
annuntiabilis donec uenial in clarila^te de celis'.
baoth. Pleni sunt celi et terra gloria Maiestatis lue,
Resp. : Sic credimus, Domine Ihesu.
Osanna, Fili Dauid : benedictus qui uenit in nomine
« Domini, Osanna in excelsis. Post Pridie.
Dicil presbiter : Osanna in excelsis. Sanctihca, Domine, hec tibi sacrificia delibata, et -jo
sumenlium corda pietate sólita a malis omnibus
Post Sanctus.
placatus emunda : quomereamur tibi Domino con-
fin margine :] Pro sexta exhinc. accedit confirma tio placere, et incessabiliter sine ofl'ensione seruire, et
sacramenii, ut oblalio, que Deo offertur, sanctificata eterno uite hereditatem pereipere sino fine. —
*¡ per Spiritual Sanctum, Christi corpori ac sanguini Amen. i-;
conformelur.
'Met addil in margine : Missa secreta, secundum
Vere sanctus, uere benedictus es tu, Filius Dei euangelistas Matheus et Marcus, Lucas, et Paulus apo
uiui; quia multum es inconparabiliter pius et inex- stolus " Coil nobum ,5 Cod manducaberitis l6 in
timabiliter gloriosus. Et ideo, tue pietatis gloriam M deest istum ,8 M Sic credimus Dominum Ihesum.
so imploramus, et hanc tibi placationis hostiam immo- 1. Le manuscrit wisigothique 35.0 des archives de la
lamus; ut nostras nunc orationes exaudías et pee- cathédrale de Tolède renferme (messe de l'Ascension)
cata dimitías : uel quicquid a te secundum luam une formule assez différente : « Missa secreta : Quo-
niam Dominus Ihesus, in qua nocte tradebatur, acce
uoluntatem exposcimus, uelociter clemens inper-
pit panem, et gratias agens fregit et dixit : Aecipite
* Cod Salbatore... Dauit * M nerum eternumque et mandúcate : Hoc est corpus ineum, quod pro uobis
17 Cod Sabahot и Corf' confirmado ,v Cod male sanc tradetur. Hoc facite in meam conmemorationem. — Si
tificata per Ihesum Christi sanctum corporis ас san militer et calicem, postquam cenauit, accepit et gratias
guinis confirmetur 31 M exaudías, crimina laxes et egit, et dedit illis, d-'eens : Hie calix nouum testamen
peccata dimitías 3I M quidquid. tum in meo sangui.ie, qui pro uobis et pro multis
efl'undetur in remissionem peccatorum. Cumque bibe
1. D'après le Rituel A, fol. 46-57: « Per que[m] te, ritis, hoc facite in meam conmemorationem. Amen.
eterne Pater et Domine, omnímoda intentione deposco, Quotienscumque panem istum manducaberitis et cali
ut oblationem sánete Ecclesie tue pro diuersis neces- cem biberitis, mortem Domini adnuntiabitis, donec
sitatibus ofterentem benigne suscipias, sacerdotum ueniat. In claritatem e celis. Sic credimus, Domine
tuorum non crimina, sed preccm intendas, leuitarum lhesu. » Cf. la Missa secreta du Missel mozarabe dans
ministeria in disciplina paeis adsumas, egrotuntium P. L., t. LXXXV, col. 110 et 550. — A remarquer l'ab
medelam sanitatis inpertias, locum lucis et refrigerii sence de la prière с Adesto, adesto, Domine Iesu »,
animabus defunctorum fidelium tribuas, nostrasque que le Missel mozarabe imprimé place entre l'oraison
oumes necessitates intendas, humilitatem respicias et l'ost Sanctus et la Vissa secreta. C'est la confirmation
ubique protegendo custodias, ut eruti ab aduersitatibus de l'opinion du P. Lesley {Ibid., col. 540, note) qui re
mundi, et hic et in eternum sanctifieati, te ineessaui- gardait la prière с Adesto » comme une interpolation.
líter cuín angelis conlaudemus, itadicentes: Sanctus... • Cf. Paléographie musicale, t. V, pp. 53-56.
LITVRGIA M0ZARAB1CA VETVS. 240

To prestante, summe Deus, qui in Trinitate unus pugnatione, et de insidiis animas seruorum tuo-
Deus gloriaris in sécula seculorum. — Amen'. rum et ancillarum tuarum défende, diesque nostros
Dominus uobiscum. in tua pace dispone : ut, iugi obstáculo dextere tue
Resp. : Et cum spiritu luo2. munili, et a peccato simus liberi, et ab omni per-
5 Lavdes : Suscipiatur, Domine, sacriflcium no turbalione securi. — Obsecramus te quoque, Do- s
strum in conspectu tuo, ut placeat tibi. mine, pro Ecclesia tua sancta catholica, quam paci
ficare, cuslodire, adunare et regere digneris tolo
Oratio Dominica. orbe terrarum in pace diffusa, una cum fámulo
| In margine :] Séptima itero ultima oratio, qua Do / tuo patre nostro Illo episcopo, et omni clerico- fol. «a
minus nosier discípulos suos orare instituí!, dicens : rum ас monachorum eius collegio, uel cum omni- <u
10 « Pater noster, qui es in relis. » In qua etiam Septem bus orthodoxis et apostolice fidei cultoribus.
petitiones conlinentur, propter eternam uitam adi- Memento etiam Domine famulorum famularum-
piscendam, ut consortio sanctorum iungamur. que tuarum, Illnrum uel Illarum, uel omnium in-
Oremvs : Deus, qui concedis orandi misterium, firmorum, tribulalorum, uinculatorum, lapsorum,
tribue orationis eflectum. Orantium suscipeuotum, capliuorum, peregrinorum et pauperum, ac diuer- is
ts et tribue propitius remedium postulatum; ut non sis occasionibus et necessitatibus subiacentium, et
nobis abneges quod rogainus, quum ad te ore pro multimodis occupalionibus laboranlium, sou om
prio proclamaueriinus e terris : nium circum adstanlium, quorum tibi fides cognita
Pateh noster, usque in fincm. est et nota deiiotio, uel qui se nobis in fide tua
Libera nos, Domine:1, ab omnibus malis preteri conmendauerunt, et nomina simul cum calamitali- so
do tis, presentibus et fuluris : intercedente pro nobis bus, pressuris atque miseriis tibi pio Domino con-
beata et gloriosa semper Virgine Dei génitrice Ma mendanda, et a le pio Domino releuanda et confo-
ria, et beatis apostolis, atque omnibus Sanctis tuis. uenda nobis exposuerunt.
Salua nos propitius, Domine, ab hostis antiqui in- Tu autem, Domine, omnes in commune respi-
ciendo et consolando letifica, ас singulis necessa- *>
1. C'est après la prière Post Pridie, et avant le Pa ria inpende remedia, et quid unicuique sit con-
ter, qu'avait lieu la fraction de l'hostie en plusieurs gruum dementi largire potentia.
parcelles, que le prêtre disposait en forme de croix et Omnes uero consanguíneos et familiares nostros,
dont chacune portait le nom d'un mystère de la vie du per totam eorum uitam, sic pietatis gremio foue, ut
Seigneur. Le Rituel M se réfère à ce rite, en écrivant
numquam eos in futuro ab electorum sorte extorres зо
en marge : « I, Corporatio. — II, Natiuitas. — III, Pas-
sio. — IUI, Mors. — V, Resun-cclio. — VI, Gloria. — paliaris existere. Et quia tuum est consilium et
VII, Regnum. Нес sunt Septem signacula. Resp. : Susci equitas, prudentia quoque et fortitude, ab initio
piatur, Domine, sacrificium nostrum in conspectu tuo, tibi soli debetur [quod] et per te principes imperant
ut placeat tibi. » Sur cette fraction de l'hostie, on peut et potentes decernunt iustitiam; sic, quesumus,
voir le Missel mozarabe imprimé [P. L., t. LXXXV, col.
Tw7 et 118) et surtout Msr Dvciiesne, Origines du culte regum el potestatum contine corda, ut cum pietale зл
chrétien, p. 208. el equitate populorum dispona.nt iudicia. Eos sane
2. Le Rituel M n'a pas ce Dominus uobiscum, mais qui nos inuido liuoris stimulo insecuntur, et mali-
le répons noté suivant : t Resp. : Querentibus te, Do uola menle sinistrum aliquid de nobis uel médi
mine, tribue fortitudinem, et querenti te iupiter in tant, uel locuntur, tu, pie Deus omnipotens, ad
funde sanctum amorem. »
nostrum conuerte amorem, nosque ad eorum reuo- *o
3. A la place de la longue prière ou embolismus)
qui suit, le Rituel M n'a que ces quelques mots : * Li- cans caritatem, utrosque in luam conecte dulcedi-
berati ab omni opere malo, seruiamus Deo nostro. Qui nem; ut per te hic omnes sanctificati, frumamur
uiuis et régnas. » — Le Rituel A ne porte rien à cet post transitum requiem paradisi.
endroit, et sa formule Ad Oralionem Dominicain est un Tribue etiam, Domine, requiem eternitatis ani-
peu différente de celle des deux autres manuscrits :
mabus famulorum famularumque tuarum Illarum, «
с Ad Oiutionem Dominic am : Deus, qui concedisti orandi
misterium, tribue orationis cffectum. Orantium suscipc uel omnium defunctorum, qui nos precesserunt
uotum, et tribue propitius remedium postulatum; ut
non nobis abneges quod precamur, dum inspicis quod * Cod de insidias " Cod ortodoxis M Cod con-
oramus, quum ad te ore proprio proclamaueriinus с mendaberunt " Cod relebanda et confobenda M Cod
terris : Pater. • fobe 3~ Cod liboris 3S Cod aliquid de nos.
241 ÜBER ORDINVM. '¿42

cum signo fldei et dormiunt in somno pacis : quo pore, semper laus eius in ore meo. — Alleluia.
rum hic et ubique corpora rcquiescunt; quorum In Domino laudabitur anima mea; audiant man-
Spiritus de hac luce migrare fecisti, quorumque sueti et lelentur. — Alleluia.
nomina peños nos adnotata sunt, et super altaría Redimet Dominus animas seruorum suorum, et
roi. га / tua posila esse uidentur, uel pro quibus eleemosy- non derelinquet omnes qui sperant in eum. — s
o nas ad exorandum accepimus. Ipsis, Domine, et Gloria. Amen. — Alleluia.
omnibus in Christo quiescentibus, indultis iniqui- Ileplelum est gaudio os nostrum, el lingua nostra
tatibus, locum refrigera lucis et pacis, ut indul- cxullatione. — Alleluia.
geas deprecamur. / De Quadragesima : fu'- 17*
io Laboriosam quoquc serui tui Illius uitam dextera Qui uenit ad mo non esuricl, et qui credit in me >o
tua protege a peccatis, et a malis omnibus erue, et non siliet umquam.
post cum Sanctis luis eternum participium tribue. Qui manducat meam carnem et bibit meum san-
Per Christum Dominum nostrum, qui tecum, guinem in me manet et ego in illo. — Qui uenit.
Deus Pater, et cum Sánelo Spiritu, uiuil et régnât Gloria et honor Patri, et Filio, el Spiritui Sancto.
i*¡ gloriosus, pius et misericors, unus in Trinitate Do- — Amen. ls
minus, per infinita sécula scculorum. — Amen. Qui uiuit et credit in me non morietur in eter
Sirque particulam pañis acceplam miltit in cali- num. — Repletum est gaudio os nostrum el lingua
cem, cum silenlio dicens : nostra exultatione.
Sane-la cum Sanctis. Coniunclio corporis et san De Resurreclione Domini :
io guinis Domini noslri lhesu Christi sit edentibus el Gaudete populi et letamini. Ángelus sedit super *>
sumenlibus in uilam eternam. — Amen. lapidem Domini. Ipse uobis euangclizabil. Christus
Humiliate uos benediclioni. — Deo gratias. surrexit a morluis, Saluator mundi, et repleuit om
Dominus sit semper uobiscum. — Et cum spiritu nia suauitate. — Gaudete populi et letamini.
luo. Et accedens, reuoluit lapidem et sedebat super
%'i Benedictio. eum. Erat autem aspeclus eius sicut fulgur, et ue- *>
Deuotionem ueslram Dominus clementer inten- stimenta eius sicut nix. — Gaudete. — Gloria... In
dat, el diuturnam uilam uobis cum tranquillitale sécula scculorum. Amen. Gaudete. — Repletum est
concédât. — [Amen.] gaudio...
Talemque uobis in presentí seculo subsidium tri Completarla.
so buat, ut paradisi uos in futuro -habitaloros efflciat. Corpus Domini nostri lhesu Christi, quod acce- so
— Amen. pimus, et sacer sanguis eius, quo polati sumus,
Et ita corda ueslra benedicendo sanctiíícet, ul adhcreat in uisceribus noslris, etcrne omnipolens
uobiscum iugíler habitare delectet. — ¡Amen.] Deus, ut non nobis ueniat ad judicium neque ad
Ipso Dominus et misericors, qui uiuil et cuneta condemnalionem, sed proficiat ad salutcm uel re-
33 regit per infinita semper sécula scculorum. medium anime nostre. — Amen. «
Dominus sit semper uobiscum. — \flesp. :} FA Te prestante, summe Deus, qui in Trinitate unus
cum spiritu luo. Deus gloriaris in sécula scculorum1.
Locis ueslris acceditc. — Deo gralias.
11 Cod euangelisabit .)/ cuanirelisauit " Cod replc-
Ad Accedentes '. bit... suabitate ,v Cod reuolbit " Cod completurias
" Cod sacrum sanguinem eius " Cod adereat.
<o Guslalc et uidete quam suauis est Dominus. Al
leluia. — Yeiis. : Benedicam Domino in omni lein- sacerdotes. Nonnulli sacerdotes post dictam Orationcm
Dominicain statim communicant, et postea benedietio
r,Cod elemosinas Î8-S3 Amen ex M -° Resp. ex .1/ nem populo dant. quod deinceps interdicimus ; sed
iBCum nolis mustn't in C:d el M usque ad Completarías post Orationem Dominicain et coniunctionem panis et
calicis benedictio in populumsequatur : ettunc'demum
1. Sur les Accedentes, voy. ci-dessus, col. 85-8G, note corporis et sanguinis Domini sacramentara sumatur;
4. — Quant au moment précis et au lieu où le peuple eo uidelicet ordine, ut sacerdos et leuita ante altare
fidèle recevait la communion, il faut lire le canon xvni communicent, in choro clerus. extra chorum populus ».
du 4e concile de Tolède, dont voici la teneur : t Quod 1. Bien qu'il marque ensuite trois autres prières, le
post benedietionem populo datant communicatee debeant Rituel .1/ donne ici la formule du renvoi : « Domi-
1.1ВЕП OFiniNVM. . 16
243 LITVKGIA MOZARAHICA VETVS. -'44

Alia. moi; da polostalem puero tuo, Domino, et saluum


Repleatur os nostrum, Domine, laude tua, et cor fac filiuin ancille lue. — Veks. : Deduc me, Domine,
noslruin gratia tua; ut et uox nostra luis sempor in uia tua, et ingrediar in ueritate tua : letotur cor
exultel preconiis, et implealur anima donis. — meum, ut limeal nomen luum. — Et sal uum].
•'• Amen '.
Epístola Pauli apostoli ad Romanos. a
Dominus sit semper uobiscum. — Et cum spiritu
Praires, obsecro uos.
tuo.
Missa uoliua conplcta est. In nomino Domini no- Lectio sancti Euangelii secundum Iohannem.
stri Ihesu Christi, camus cum paco. In illo lomporo. Si man>ori(U in me cl uer[ba]...
10 Deo gralias. Lavoes : Alleluia. Exaudí, Domine, orationom
meam et clamor meus ad te perueniat. ю
roi. m / ПГ. — ORDO MISSE VOTIVE QVAM DIGIT EPI-
Sacrificivm : Quid dignum offeram Domino?
SCOPVS QVANDO PRESBITERVM ORDINAT ». Curuabo genua moa Пео excelso. Alleluia. Alleluia.
Phelegendvm : Alleluia. Deus meus. Missa.
Oratio. Supplicandi officium, Fralres karissimi, apostólica
к Inmensam bonilatem tuam humiliter exoramus, nobis auctoritate preceplum est a Domino, ut fra- к
Domine sánele, Paler eterno, omnipotens Deus, ut 1er pro fratre postulans nicil hesitet in fide : et si
huius famuli lui /llius cor, quem ad sacerdotii or- sciât eum peccare peccatum non ad morlcm, petat
dinem promouemus, Sancti Spiritus lui dono di- proeo, et dabit ei uitam Dcus. Ob inde, dilcclissimi
gneris inluslrare propilius : qualenus tibi in hoc Fratres, rogo ut adiuuetis me in oralionibus pro hoc
-:o seculo inmaculatum offerens sacrificium, infinitum fámulo Dei, ut ita infundat super eum misericordie 20
celeste tecum posl transitum possideat regnum. — sue muñera, quatenus et in hac uita rccte cursum
Amen. suum disponat, et de consummato bono opere, per-
aclo termino huius uite, regnum / elernum merca- r0i. «e
Lectio libri Sapientie Salomonis.
tur habere. — Amen.
Fili, si quid u oui st i.
к Psauendvm г Réspice in me, Deus, et miserere Alia. r;
Omnipotens Deus, qui nos humililalis formam
8 Cod uotiba " Л/quem dicit " iVquando presbite-
гчт "MAdprelegendum... II/. Deus meus in te contido excmplo Vnigeniti tui docuisli, lu doclrinis celesti-
18 Cod promobemus "Eccle.. v, 3 îv M uouisti Deo bus famulum tuum imbue, el karitatis at que humi
,s Cum nolis musicis in Cod.
lilalis eum muneribus reple : ut iuualus gratia tua,
nulla cum diabólica perfodiant iacula, neque de- за
nus sit uobiscum. — Et cum spiritu tuo. Missa uotiua
completa est. In nomine Domini noxiri lhesu Christi, cepliosaeiusaduersus cumprcualeanl tela. Circum-
camus cum pace. » Puis, en marge : t Quorum postu munire eum dignare scuto fidci el galea operis boni,
late facta est, protegat eos ángelus salutis et pacis ». ut superbum ualeat semper euincere hostem. Non
1. Dans le Rituel .1/. au lieu de « Amen », on lit : eum superbic languor adlcrat, non inuidia proximi
t Per gratiam ». Puis : « Conpi.etvria : Post communio-
elidat, non infidelilatis turbo corrumpat; sed sánele за
nem sacrainontorum tuorum, Domine, fiat in nobis
remissio omnium peccatorum : ut ubi bec pura et conuersationis studio ornatus, el tuarum doctrina-
sai-ra ingressa sunt sacramenta, ibi penitus nulla delic- rum fontibus inrigatus, pro bene geslis sidérea
torum nostrorum remaneat macula. — Comim.etvria : potialur régna securas.
Sumsimus, Domine, béate Marie semper uirginis inter
cedente {тс), et omnium sanctorum tuorum eommemo- Post Nomina.
rationem facienles, sacramenta celestia : presta, qne-
Ecce, Ibesu bone, de tua misericordia non diffisi, ю
suinus. Domine, ut quoil temporaliter gerimus eternis
gaudiis conseqnamur. Amen. — Per te Dominum et te poslulamus in auxilium famuli tui Itlius, quem
Redempforem nostrum, qui uiuis cum Pâtre et rognas
3 Rom., xii, 1 "M uos per Dominum " loan., xv, 7
cum Sancto Spiritu per numquam finienda semper 4 .1/ In illo tempore, I). N. I. С. loquebatur discipulis
sécula. » suis, diceiis : Amen dico nobis, si manseritis in me
2. Voy. ci-dessus col. já-fw) le rite de l'ordination " Laudes et Sacrificiiim cum nolis unisteis in Cod {я M
d'un prêtre. Nous avons ici la messe qui accompagnait missa eiusdem |0 Cod esitet l9 Cod adiubetis " Cod
cette importante cérémonie. superuum ,v Cod superuie langor и Cod auxilio.
21Г. LIBEK ORDINYM. 246
ad sacerdolalem cullum fidei ordo adlrahit, ut bo Post Sanctus.
nis merilis lúa [<?um] píelas perornet. Dcpula illi
Veré sanctus, uere benedictus es tu, Domino Deus
in omni uila sua faulricom graliam tuam, et de-
noster, qui iustilicas peccatores, qui benedicis te
funclis fldelibus inpende requiem sempiternatn. —
confítenles. Te poscimus, le rogamus, ut fámulo
Amen. tuo adesse digneris propilius; ut non indicium ad- ••;
Ad Pacem.
quirat de honore, sed glorietur se coronam adipi-
Saluator mundi, Verbum Patris elemi, fac nos scere de labore, fultus gratia tua. — Christe.
ministros idóneos sacrifica tui, ul quod pro alus
Post Pridie.
rogantes existimus, in nobis aduenisse prolinus
•o sentiamus. Tribue fámulo tuo lili pacis incremen- Rogamus gloriam tuam, clemenlissime Deus, ut
lum, remissionem peccaminum, et dignum semper bec muñera respiciendo sanctifiées, mala nostra io
tuo altario exhibere famulatum. — Amen. emundes, et famulum luum uisitando semper inha
bites, et cullui tuo dignum minislrum efiieias. —
Inlatio.
Amen.
Dignum et iustum est, el condecel nobis, ut pos- Suscipiatur1...
i» sumus, Ubi humillimas persoluere grates, si tarnen Oratio Dominica. tí¡
foi. m lu, omnipotens / et inmense Deus, cuius potestas
Emunda nos, Deus, a commissis piaculis, et
in sécula permanet, iubcas in nos eloquia tibi pla-
fámulo luo Uli suffragium largire salutis : ut digno
cita formare, et uite renouationem in nobis iugiter
honore in gradibus Ecclesie lue fulgcat, et digna
eilicere. Tua elenim gratia multiplex ac multimoda
¿о permanet, per quam et peccator conpungitur ut populo tuo predicamenta salularia subminislret.
Nos quoque a malis omnibus libera, et lac nos luis ю
corrigatur, et iuslus correctus perficitur, ut saluetur.
iugiter inherere preceptis ; ut cum fiducia tibi dica-
Cuius dono peccator in uulnere recipit medicinam,
mus e lerris : Pater.
et iustus peccandi discit euitare ruinam. Hii duo
pariterad fontem misericordie tue recurrunt: unus, Benedictio.
is ut mala conmissa defiendo tibi detegat, et alius, ut Precem famuli sui Illius suscipiat Christus, et
bona que cepit tibi soli conmendot; ul ille quod peccata dimiltat propitius. Repleat illum spirilu s.-;
punit in lacrimis non répétât, iste iam punita non sapientie ad utilitatem Ecclesie sue; ut, gratia
ileret.Dumutrisquehocale beneflcium prorogatur: Sancti Spiritus in eo manenle, reseret sibi et aliis
ut quod peccator penitendo sibi ad salutem adqui- ianuam uite celestis. — Amen.
30 rit, hoc iustus a malis aclibus se cauendo non Adiuuante Domino nostro.
perdat.
Réspice, quesumus, Deus, et adsiste orationibus M1SSA PRO HIS QVI CAVSAS ECCLESIE 3ll

noslris, quas tibi offerimus pro salute famuli lui EXSEQVVNTVR2.


Illius, et prcsla, ut ordinem sacerdotalcm, quem Maieslatem tuam cum tremore adorantes expo-
33 adepturus est, i tu te opilulante conseruet, ut a ueri- scimus, Deus Paler omnipotens, ut offensiones
tatis perpetuilate non deuiet. Infunde, quesumus,' noslras a conspeclu clemenlie lue abslergas, et ita
Deus, gralie tue Spiritum sepliformem in eo, ut in pro l'ralribus noslris supplicaliones nostras susci-
iustilia et ueritate regat Ecclesie tue classem. Abun- pias, ut beneficia consolationis lue utrisque inde-
dcl in eo pudor innocenlie, ut in subdilis piam fessa bonilalc infundas.
i» perliciat disciplinam. Sil dono gralie tue preditus,
ut a mandalis tuis non recédât deuius, nec a fautori ! M tuo lili 7 M Christe Domine " .1/ tuum Illum
"' 31 piaculis nostris î:i Cod spiritus 10 31 adiubuute.
auxilio tuo aliquatenus liai alienus. Sit ci conlata fa
cultas uirtutum, ut prosit subdilis celesle medica- 1. Je trouve cette antienne complète dans le Missel
foi. m mcnlum, et consequalur/a le eterni premii fruc- mozarabe imprimé : * Ad confractionem puni» Antí
fona. Suscipiatur, Domine, sacriflciura nostrum in
w lum. — Quia libi merilo. conspectu tuo, ut placeat tibi, sicut spcrauiinus in te »
1 Cod adtrait ! euui ipse adieci :l (lui fauclricein (/'. /,., t.LXXXY, col. 086).
"Cod exibere su (lod malis hactibus sl Cod non perdit 2. Cette messe ne se trouve pas dans le Rituel D,
i¡ Cod conserbet m Cod Habundet " Cod l'auetori '■• M mais seulement dans celui de Madrid, biliös 07-'J9, à la
Quia tibi mérito oinnos anpeü. suite de la précédente.
247 I.ITVRGIA MOZARABK.'A VET VS. 248

Alia. Post Sanctus.


Emissa celilus consolalionum adiuloria, quesu- Sanctus et sanctificatorum, Christe Deus et Do-
mus, Domine, fámulo tuo impertías : ut quia pro mine, intende oblationi : et deprecationi nostre in
Ecclesie tue responso conuersalione turbatur hu- fusas, atque sic panem huuc et calicem tuus benedi-
» mana, imperlito diuinitus roboretur fomento. Non cat consocius cum Patre Deo Spiritus Sanctus, ut
trepidalio cor Illius inuadat, nee prefectio inimica sumentibus sic fortitudo permaneas aduersus ma
ueritatis responsa eius linguam impediat; sed ita lignas obpugnat iones, ut fámulo luo, pro quo offer-
a le in omnibus consilium bonum promereatur, ut lur, proueniat ad glorie palmam et triumpbi uicto-
contradicentes sibi per fauorem iustitie superet, et riam.
«о ad sinum malris Ecclesie successu prospero incon- Post Pridie. <o
fusibili redintegrelur regressu. Qui passionem tuam, Christe Saluator omnipo
Post Nomina. tens, quotidiano memoramus sacriflcio, iugi pas-
sionibus omnibus tue liberemur auxilio Crucis :
Qui suo pro auxilio sanctorum Dei expelunt
atque famulus tuus ita dcxtera lua lueatur, ul luo
patrocinium, obsecramus, ut diuinitus ueslris me-
).■; ritis circumdentur scuto; atque ita fámulo uestro in omnibus brachio del'endalur; ut nee obiectibus is
supcretur incongruis, nee calumniis obiurgclur iniu-
uestra succurrat defensio, ut nee peruersilas iudi-
stis; sed, te gubernante, peruiam iustilic indemnis
cantis eum submoueal, aut subruat a uigore iuslis-
perducatur ad portum uictorie.
sime defensionis, sed adiuuet in cunclis proposilio
ueritatis. Ad Orationem Dominicain.
¿о Ad Pacem. Cum sacrificio a te instituto tuo, Domine, con- «о
Fraterna permoli dileclione, compellimur a le, sistenles altario deprecamur, ut que per le didici-
Domine, orantes exposcere, ut huius Ecclesie uni- mus orantes petere, a le quum oramus mcrcamur
tatem conserues in pace, et pacis conrobores mu percipere. — PfaterJ.
ñere quotquot pro rebus ccclesiarum consurgunl Benedictio
*; defensores. — Presta per aucftoreml.
Pelitionibus noslris, Deus, fauc benignus, el bene- *";
Inlatio. dicens Ecclesie lue adsislc propitius. Benedic pro
Dignum et iuslum est, uere cquum ct iuslum ca fideliler pugnanlibus el datis tuis bonis reûce eos
est a te, Deus Pater omnipotens, per lhesum Cbri- in suis laboribus, atque famulus tuus, qui nunc in
3o slum Dominum nostrum consolationem expetere, laboribus consistil contra émulos, hoc in loco reuer-
adiutoriurn obsecrare, implorare defensionem, raise- lalur sospes et sanus, et ad laudandum le pariter M
ricordiam querere : ut per eum, qui est firmamen- nobiscum consistât uictor el lelus.
lum Ecclesie, firmiter ipsa inlesa conseruetur el Auxiliante Domino noslro lhesu Christo, cuius
contueatur Ecclesia. Non illam infidelitas maculet, arma uiclricia permanent per nunquam finita
аз non hereticorum prauitas commoueal, non malo- sécula.
rum cupiditas inminuat. Non adinuenlione cuius-
IUI. — MISSA QVAM SACERDOS PRO SE DICERE .«
quam male uolunlalis effodiat, nee ambilio rerum
DEBET D1GEIUTVR HOC MODO'.
quemquain incupidilate succendat. qua instigante,
rem auferat, damna inférât, necessitates incutiat, Allelvia : Alleluia. Deus meus, in te coñudo, non
io labores inponat; nee paupcrum tuorum substan- crubescam, alleluia, alleluia. — Veiis. : Deus meus
tiam rapiat. nee seruientium tibi stipendia cupidus es lu ct con J filebor i.
uorator quoquo modo in suis usibus adsumat. Sed
offerenlium uotaeorum tegmine etrefectione proG- 2 Sanctus et ProliuhHius tul srntentiam anteriorem
¡ta dicentes pertinent " J/periieniat " J/ quotdidiano
cianl, qui te in medio Ecclesie piece conlaudanl, ita 13 .1/ linereinur ''.M bracio i0 Cod quum 31 .W inuic-
« dicentes : [Sanctus1. trii'ia 35 Oíd pro se dici M [foj. 55] dicere debeat
3i Cum nolis musicis in Cod el M " confîtebor ex M.
k .1/ responsa " M impertita... fomenta ' .1/ faborem
10 Л/ et a sinu... confusibili redintegretur regressio "J/ 1. Voy. plus loin (fol. 221-225 et fol. 189-19(5 du ma
scutu ,я M adiubet îV M quicquid pro rebus ecclesia- nuscrit) d'autres messes du même genre. — Dans le
sticarum " M brauitas commobeat. Rituel M, fol. 53-54, avant les messes Pro seipso Hacer
249 LIMER ORDINVM. 2Г>0

Maiestatis tue, et tenebras cordis mei radio lui


Oratio.
splendoris ¡illumina. Protege me, Domine, scuto
Omnipotens Paler, et miscricors Domine, tuam
ueritatis ac fldei dono, quod mihi el inanum por-
humiliter obsecro ¡nniensiim pielatem, ut me ex
rigat el lumen ostendat.
indigno dignum clementer efflcias, et te ad exoran-
e dum iugiter idoneum reddus. Sicque, abdicatis Lectio Iibri Tobie. *
foi. «9 criminibus, coram luo altario / liber adsistere ua- Indiebus illis, orauit Tobias Dominum, dicens :
leam, ut non erubcsccns de malis actibus a te effi- Iuslus es, Domine, et omnia iudicia tua iusta sunt,
ciar extraneus; sed in to confldendo, merear tibi et omnes uie tue misericordia, et ueritas, et indi
sacrificium laudis indesinenter offerre. — Amen. cium. Et nunc, Domine, memoresto mei; ne uindic-
10 Pergraliam pietatis lue, Dens meus, qui uiuis el tam sumas de pecca'.is meis, neque reminiscaris «o
cuneta dominaris in sécula seculorum. delicia mea aut parenlum meorum. Quoniam non
obedimus preeeptis Ulis, et traditi sumus in dire-
Alia1.
plionem, et mortem, et inproperium omnibus natio-
Miserere mei, Dens, et ne despicias me, neque nibus. Magna iudicia tua; quia non egimus secun
auertas faciem tuam a ine; quia non pro iustilia
dum precepla tua, et non ambulauiinus sinceriter *■>
i» mea peto misericordiam tuam, sed propter cle-
coram te. El nunc, Domine, secundum uoluntatem
mentiam tuam. Réspice ad me de sede sánete
luam fac mecum, el precipe spiritum meum in pace
5 Cod ydoneum ,6 M de sede sancta. reeipere; quia cum iratus fueris, misericordiam
faciès, et in tempore tribulationis peccala dimitlis
dole, on lit ce qui suit : « Okdo missarvm votibarvm qvas his qui inuocant le. so
sacerdos pro se ШСЕПЕ DEREAT. Quum uenerit sacerdos, Psallendvm ' : Ab occultis meis munda me, Do-
ut sacrificium offerat, antequam Prolegendttm decan
mine, et ab alienis parce seruo tuo. — Vers. : Si mei
tare iticipiat, adelinis ante altare tacite dicit liane ora-
tionem : Oratio. Accedam ad te, Domine, in liumilitate non fuerint dominati, tunc inmaculalus ero, / et foi. ш
spiritus mei. Loquar de te, quia multam fîduciam et mundabor a delicto magno. Et ab a[lienisj.
spem dedisti michi. Tu ergo, fili Dauit, qui reuelato Alivm : Réspice in ine, Deus. Supraquere[cot.2 i3). *>
mysterio ad nos in carne uenisti, qui dauern Dauid
aperuisti, secretum cordis mei aperi. Mitte ad me unum Epístola Pauli apostoli ad Hebreos.
de Serafín, per quem candens carbo ille de altario tuo
Praires, offeramus hosliam laudis semper Deo,
sublatus, sordentia labia mea emundet, mentem enu-
bilet, dicendique materiam subministret : ut lingua id est fruclum labiorum nostrorum confitenlium
mea, que proximorum utilitati deseruit, non erroris nomini eius. Beneücentie autem et communionis
redoleat occasu, set uite eterne sine fine preeonio re- nolite obliuisci : taliuus enim hostiis promerelur з°
sonet. Per te, Deus meus, qui uiuis et régnas in sécula Deus. Obedite prepositis uestris et subiacete eis.
seculorum. (Cf. col. 230.) — In primis hissa, qvam sa-
cerdos pro se DiCERE deBeat », etc., comme ci-dessus. Ipsi enim peruigilant, quasi rationem pro animabus
1. Le Rituel .1/, fol. 55, ajoute en cet endroit le pas uestris reddituri : ut cum gaudio hoc faciant et non
sage suivant : € Alia oratio. Quum ueneril sacerdos ut
sacrificium offerat, antequam Prelegendum decantare 1 Cod scutu 3 Cod ас fidei donum, qui * M ostendat.
Amen 3 Cod Tobi M Lectio libri Tobi. Deo gratias
incipiat, adelinis ante aliare, tacite dicit hanc oratio- 6 Tob., in, 1-6 et 13 l8 .1 H M qui cum " A inuocant
nem : Oratio pro sk. Ante conspectum diuine Maie- te. Amen ю Cod dominata I6 Hebr., xin, 15-18 Cod
statis tue reus adsisto, qui inuoeare Nomen sanctum Ebreos " A cl M benificientie *° Corf oblibisci... hostie
tuuiii presumo. Miserere mici Domine, homini pecca- 3î A et M quasi rationem uestri reddituri.
tori ; ignosce indigno sacerdoti per cui[ns] manus bec
oblatio uideturofferi. Parce peccatorum labe pre ceteris 1 . Ce morceau est accompagné de la notation musi
capitalium polluto, et non intres in iudicio cum seruo cale. 11 en est de même du Psallendum du Rituel.1/,
tuo; quia non iustificabitur in conspectu tuo omnis qui diffère du précédent : с Psali.endvm. Disrumpe,
uiuens. Scilicet uitiis ac uoluptatibus carnis agrauatus Domine, uincula peccatorum meorum, ut sacrificem
sum : recordare, Domine, quod caro sum. In tuo con- tibi hostiam laudis. Vers. : Tribulationem et dolorem
spectu etiam celi non sunt mundi : quanto magis ego inueni et nomen Domini inuocaoi. Obsecro, Domine,
homo terrenus et inmundus, sicut pannis menstruate, liuera animam meam, ut [sacrificem]... • — D'après le
indignus, Domine Ihesu Christe, ut uibam. Sed tu, qui Rituel A, fol. 70 : « Psallendvm : Disrumpe. Domine,
non iiis mortem peccatoris, da mici ueniam in carne uincula peccatorum meorum, ut sacrificem tibi ho
constitute, ut per penitentie laborem uitam eternam stiam laudis. Vers. : Tribulationem », etc., comme
perfrui merear in celis. Per Dominum nostrum. » dans le Rituel .1/.
251 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 252

gementes. Hoc enim expedit nobis. Orate pro nobis ;


Missa.
confidimus enim quia bonam conscientiam habc-
mus in omnibus bene uolenlibus conuersari, per Humoproslratus ' tuo coram allario, sempiterna
Ihesum Christum Dominum nostrum. — Amen. Trinitas Deus, tuam cum internis gemitibus exoro
polentiam; ut erga me indignum tuam oslendas
5 Lectio sancti Euangelli secundum Lucam, clementiam, et non me pro meis inmunditiisdiuino •>
In illo tempore, Dominus nostcr Ihesus Christus multeris iudicio, dum me conspicis tuo proximare
loquutus est discipulis suis, dicens : Quis uestrum allario. Ego interim, Domine, mici conscius, con-
habens seruum arantem aut oues pascentem, qui lingere ministeriorum tuorum secreta non audeo,
regresso de agro dicat illi statim : Transi, recumbe; quia innumerabilium me inpielalum mole depres-
,0 et non dicat ei : Para quod cenem, et precinge te, el sum agnosco. Sed et conscienlie mee mala me ,0
ministra mihi donee manducem et bibam; et post ualde lerrificant, quia nulla meprorsus actagralili-
hec, tu manducabis et bibes. Numquid gratiam ha cant; sed пес ipsi lacrimarum riui tuo me sancto
bet scruo illi, quia fecit que sibi imperabat? Non tribunali conmendant. Inde est quod mens in delic
pulo. Sic et uos, qiiuin feceritis omnia que preeepta tis non proslernilur obstinata, quia seuissima par-
'•'' sunt uobis, dicite : Serui inutiles sumus ; quod de- turit semper errata. Succurre ergo mihi, omnipolens ,s
buimus faceré, feeimus. — Dicebat autem ad illos : et misericors Deus, et de mortis calígine dextera
Quoniam oportet semper orare et nunquam defi- tua reuoea miserum. — Nulla sunt mihi mérita,
cere. El : Omnia queeunque orantes pelieritis, cré que te ad pietatem conmoueant, nisi tandem solila
dite quia aeeipietis et ueniet uobis. me respexerit pietas tua. Intende igitur ad libera-
*> Lavdes : Exaudi, Domine, oratione[m meamj '. lionem meam, Omnipotens, de excelso ; quia me *>
Ilrtro quere (col. 244). soli tibi perditum ingemisco : / ut diu anima mea foi. im
Aliae : Alleluia. De profundis clamaui ad le, conclusa in tenebris, non tabescat; sed tuo dono
foi. 181 Domine; Domine exaudi uoeem meam. tuoque inspiramine reuiuescat. — Amen.
Sachificivm : Ab absconsis meis munda me, Do Subséquente lumine Diuinitatis lue.
ts mine, et ab exlrancis parce mici seruo tuo, Deus
1 M Missa quam sacerdos prosse [sic] debeat dieere
meus. — II : Si mihi non fuerint delicia plurima, * Cod hostendas 8 ministeriorum fortan pro misterio-
tune saluabor, et mundabor a delictis plurimis. — rum ,8 Cod commobeant.
Parce.
1. Cette Missa et la suivante sont différentes de celles
Alivm sAcnmmvM2 : In simplicitate cordis moi,
du Rituel A, fol. 71-72, que voici :
so Domine, lelus offeram sacrificium tibi. — II : Do « Missa : Adsiste, Domine clementissime Deus, quam-
mine Deus meus, custodi populum islum cum in- uis indigni serui tui precibus inuoeatus; ut oblatio-
genti gaudio, ut et ego, letus... — III : Ascendit nem manuum mearum liuenter excipias, orationes
sacerdos in domum Domini. Expandil man us suas meas dignanter intendas, tribulationes cordis mei mi-
sericorditer auferas, placabili[s] nota suscipias, libens
ad Dominum, dicens : Deus Abraham, Ilex celi,
desideria conpleas, elemens peccata dimitías, crimina
ж lelus... benignus abstergas, flagella propiti us redimas, längeres
miseratus exeludas, serenissimo uultu petitionibus meis
'.V confidite enim quia 'Luc, xvii, 7-10 ^Luc.
.Win, 1 '"Marc, xi, 21 ,9 il ueniet uobis. Amen aurein adeommodes, gratiam tuam multipliciter au-
J" Laudes et Sacrificium с км nolis musicis in M "Cod geas, et misericordiam tuam incessabiliter largiaris. —
Alias ю Cotí serbo ,3 M meus. Versvs : Si mihi ss.l/ Amen.
Parce mici seruo tuo, Deus meus. « Alia : Vel si indignus bec offero, piissime Pater, tu
pius es, facturara tuam non despicias. nee ab inimicis
1. Dans le Rituel A, fol. 71 : « Psallexdvm : Alleluia. meis me tribularc permitías. Scio enim grauiter deli-
Domine, exaudi orationem meam et clamor meus ad te quisse et preceptis tuis minime obedisse. Humilis ob
perueniat. » On retrouve la même antienne dans le Ri secro, ut gratiam tuam mici semper consolatricem
tuel de .Mac" id. adibeas et misericordiam fautricem adponas. Vnde
2. Le Rituel .1/ n'a pas ce second San ificium. Dans ex])osco pietatem tuam, ut mea dimittaris peccata :
le Rituel A , on trouve les trois suivants, dont le premier quia plus est misericordia tua ad erigendum, quam
seul semble complet : с In simplicitate cordis mei. Do fallacia inimici ad decipiendum. Miserere mei. Domine,
mine, letus offeram sacrincium tibi. — Vuerte, Domine, secundum magnam misericordiam tuam, et unde me
faciem tuain a pcc. — Vota tua Domine redde. » erubesco, tu indulgeas, et ea que egisse me penitet. tu
clementer ignoscas. — Amen. »
253 LIBIíH ORDINVM. 254

Alia. in te sepe refrigera. Ab inimico humani generis me


Jntuere celum oculis non ualeo, seinpiterne terri- défende, et tenlationum molestias a me protinus
bilis et omnipotens Deus; quia inmenso criminum submoue. Animam meam crucis tue circumualla
pondere tabidus, uno quodammodo fixus loco, lan- presidio, ut earn con lerere non ualeat antiqui hostis
» lummodo torram intueor tremcbundus. Paueo, ma- impulsio. — Aufor a me inpietatis duritiam, et in s
lorum meorum notione perterrilus ; ne, dum conlin- tue me conuerle scruitutis studia. Et si ipse conuer-
gere sacri allaris uelamina fcslino, tuo protinus sionis amorem habere nequeo, tu benignus uelle et
iusto consummar iudicio. Ob hoc, aliud nil misero posse mihi concede. Sapientie tue meditationc cor
conuenit, nisi pectus pro admissis proprio tundere dis mei prohibe socordiam, et ne uelere legis obs-
w pugno, et coram Sanctis pedibus tuis proferre pec- curitate prepediar, noua Euangelii tui luce me sepe lu
catorum meorum sarcinam, a to diuinitus exuren- circumda. Ellice me celesti sale condilum, et respi-
dam. Et licet apud tuam Omnipolentiam nequitie ciendo habe me tuo ministerio conquisitum. Pro
meo furua non lateant; tarnen tibi, Deus, qui cor lua miseralionc tibi , Chrisle, in me habilaculum
ruptos non spernis in uulnere, mea profero uulnera : prepara, et defunctis fidelibus eternam consolalio-
*■"• que, licet mulla sint, tarnen abs te, Deus, si ipse iu- nem adeommoda. is
bes curari possunt. Agnosco igilur, Domine, agnosco Ad Pacem '.
me uas uiliorum ruina confraclum; tu tarnen si Consternalus puluere luoque, Domine, timoré
uelis sólita pietate, non diffido iterum renouandum. coactus, ut non me pro meis meritis punias sup-
Indignus tuis oculis ipse palesco, sed reprobum me plex exposco. Mea, queso, uiscera trementia robora,
40 ego metipsum tuis oblutibus manifestó. Queso tan- spei et fidei me incremento conforta. Cum omnibus »
lum, spei adminiculo fullus, ut, dum me humi fidelibus tuis me in pace consolida, et tue karilatis
liât contritio mea, fortasse me subleuet misericor dulcedine spe munifica.
dia tua. — Amen.'
Inlatio ».
Post Nomina1.
Humiles agere gratias sanctum est, et contriti
«5 Clarissima, per sanctorum Apostoloriim Marti-
cordis hostias immolare dignum est tibi, Deus Pater **¡
rumque tuorum mérita, hoc muñera tibi oblata,
omnipotens Ihesu Dei Filius, clementer effice ac- * M temptationum 3 Cod circumballa 5 .V Aufers
ceptabilia; me quoque electorum tuorum meritis a 9 Cod proibe M soscordiam ^0 Cod noba 17 Cod pul-
bere si M addit Amen. Presta per auetorem pacis
foi. 183 uitiorum sordibus purga, et con dictum mei cordis 11 Cod уто1агСч
'• Cod tantumodo... Pabeo Cod sarcina... exurenda
1. Formule du Rituel A, fol. 73 : « An Pacem : Mici
" Cod furha non !" .1/ me ego medipsum " M Amen.
Quia multe pietatis et bonitatis es, Deus noster, in et omnibus offerentibus, Domine, muñera placatus
sécula ss M meritis uitiorum sordibus purga. adsume. Sanctorum tuorum suffragio. delictorum meo
rum ueniam tribue. In Christo quioscentibus locum
1. Formulo différente dans le Rituel A, fol. 72 : refrigerii, lucis et pacis concede, et amota a me omni
«' Post Nomina : Sanctorum memoratis nominibus, sup- simulatione, da puram omnibus pacem et perpetuam
plex te, Domine, rogo, ut eorum meritis omnibus pee- in diebus nostris tribue dulcedinis caritatem.
catis meis propitius esse digneris : saibumque facias me Quia tu es uera pax nostra. »
et omnes quos dedisti miei, ut nemo ex eis pereat uel 2. D'après le Rituel .4, fol. 73 : « Inlatio : Dignum
quecumque contulisti alia sine lesione conserua. Teque et justum est, Domine Deus, nos tibi gratias agere per
potius iugiter prosperante, uniuersa de sedibus tuis lhesum Christum Filium tuum, Dominum nostrum, qui
mea eliminetur plaga; omnis auferatur infirmitas; ex te natus do uerbo processit in formam deitatis, Deus
cuneta propellatur egestas; peslis et interitus protur- uenit de celo, et processit in mundo. Deus uerbum ar
be|n]tur; temptationes diabolice fugiant; scandala et canum ingreditur. uirginis sugget ubera. Verus Deus
aduersitates omnium procul abscedant. Ingrediatur au- ab angelis laudatur, uerus homo in presepio ponitur,
tem ad nos gratia tue bonitatis et pacis : ut sit in taber- uerus Deus in uirtute, uerus homo in humanitate.
naculis meis securitas et requies, salas et uita, neritas Verus homo esuriit; uerus Deus de quiffue panibus
et letitia; iucunda felicitas. Tuaque fortiludine mea quinqué milia uirorum saturabit. Ita, precor clemen-
sustentetur fragilitas, prolongetur uita, rouoretur iu- tiam tuam, eterne omnipotens Deus, ut sicut in eis
bentus; omnique malitia predamnata, beata uita pro- ostensa est (sunt) magnalia tua, ¡ta et mici peccatori
sporet. Hanc autem oblationem libens sanetiiica, etde- tribuas misericordiam tuam, et ab omnibus maus me
functis omnibus requiem dona. — Лтел. ereptum esse auxilio sanctorum tuorum officiai- prose
Quia tu es uita. » qui uestigia tua. — Cui. »
255 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. •25Г.

omnipotens : qui cum lhesu Chrislo Filio tuo, Do relractum, qui Malheum uoeare dignalus es ex pu-
mino noslro, Spirituque Sancto, indiscreta, equali blicano, et faceré eum sancti Euangelii lui promul-
et unila permanes Maieslale. Et ideo unus, non gatorem clarum. Visita animam meam muñere
solilarius, trinus non triplex a fidelibus crederis célico, qui Cornelium presidio uisitasti angélico; et
•■; deitate : quia lu, Deus, creans omnia ex nicilo a qui ilium Petri apostoli munerasti doclrina, me s
nullo concluderis; sed infra te concludis omnia, et quoque salulari imbue disciplina.
nescit terminum habere potestas tua. Sed ego pul- Ego igilur, Domine, qui indignus sum, ut luo-
foi. m uis, quales / potero laudes [offerre] sanctissime rum acta rememorem, quorum mérita lue magni-
Trinitati, dum me rcum facit multitude peccali? tudo suauitatis clarincat, nequáquam hos in sola
i° Inde est, quod pauidus celum oculis prospectare cio mee necessitatis adhiberem, nisi te et in Sanctis n
non audeo, propriis iniquitatibus conscius; sed ter gloriosum ct in peccatonbus pium omnis creatura
rain tanlum cogor inluere curualus : ne dum in conliterelur. Et ideo, sic etiam polens es, Deus,
digne a me tibi obsequium persoluitur famulatus, mihi peccalori subuenire, sicut iustis tuis multipli-
efliciar tuis oculis reprobatus. Tu ergo, omnipotens cia iubes premia prelargirc. Eorum itaque suiïïa-
m Deus, extende in me pietatis tue munimina, et ani- gio, Domine, clemens me ab omni sorde puriOca, ia
mam meam sólita miserai ¡one saluiûca. quorum animas in tuo regno clarificas.
Salua me, Deus, periclitantem intra luam Eccle- Age hoc, piissime Deus, ut de mea reparatione
siam, qui in area hominem saluasti uirlutis tue sanctorum angelorum turbe congaudeant; que tue
polentia. Libera me, Deus, a meorum facinorum elcrnitati sólitas has personant laudes, suaui pre-
so uinculis, qui liberasti Ioseph a fraternis muscipulis. strepentes fragore, triplici clamore, pari uoce con- *>
Subueni mihi, Deus, in tuo sanctuario lacrimanti, cordes, ita dicentcs : Sanctus.
qui subuenisti populo Israhelilico rubrum marc
transeunti. Libera me a malarum tentalionum in- Post Sanctus'.
probitate, qui puerum tuum Danielem liberasti de Ineffabilem, uere Dei Filius, tue diuinitatis poten-
« leonum auida feritate. Exaudi me, Deus, to de totis liamcoruscaangelorum/celsitudoconlaudatincelis, гы. in;
precordiis inuocanlem, qui exaudisti Ionam de cuius pielas ad ucniam reducit peccatores in terris, «s
uentre ceti orantem. Exaudi me iram tuam pauen- Inde est, ut quemcumque tetigerit respectio lua,
tem, sicut Niniue populum exaudisti gemenlem. mox humilem facit con tritio sua; et nullo modo
Exaudi me, Deus, ad le de profundis clamanlem, ilium deicere poterit uanitas, quern tua ad integrum
3o qui elegisli Samuelem in templo adstantem. Exaudi uegetauerit sanctitas. Me quoquo, Omnipotens, ut
me, Domine, in tua misericordia sperantem, qui a te talia bona percipiam, nulla me bonitatis actio з»
exaudisti Dauid, quando continuisti angelum po reddit idoneum; sed, ñeque ad exorandum te repe-
pulum trucidantem ; et sicut ille erectam aduer- rilur abta deuolio, quern sepe notât praue cogila-
sanlis Golie dextruxit audaciam, ila et ego per le lionis inlentio.
за ualeam antiquum hoslcm couleroro tue crucis Nunc ergo, clementissime Deus, infunde, queso,
uictoiia. Esto mihi semper placatus, et sceleribus lacrimas pectori meo, quibus ipse placeris, qui 35
foi. ш / meis miserere propitius. effundis in terra pluuiam do excelsis. Soluc ui-
Miserere mei, Deus, et redime aiiimam meam scera mea salutari conpunclione, qui in peccalo-
miseralione gratuita, qui morte tua mundum reser rum non letaris perdilione. Satia animam meam
vo uasti ad uitam. Miserere mei, et audi in tua mise muñere célico, qui satiare dignatus es ieiunantes
ricordia conödentem, qui lalronem suscepisli sua
crimina confitentem. Miserere mei, Deus, misero 8 Cod tua magnitudinis suauitatc 9bos i. e. tuprano-
mínalos ttiros '" Cod mei necessitatis adibcrem 10 Cod
peccatis obruto, qui Lazarum quarto die excitasli с suabi 31 strcpentes sl Sanctus in 31 *'• Cod contrictio
sepulcro. Require, Deus piissime, a tuis preceplis 31 contritio *J Cod uegetaberit " Cod repperitur 30 Cod
plubiam 31 plubiam de excelso. Soibe.
8 offerre legilur tanlum in M 9 multitude peccati Cf.
expressionem Yulgalae multitudo dulcedinis Ps. xxx, 1. Dans le Rituel .1, on lit : « Post Sanctvs : Vere
20 ,0 Cod pabidus ,s Cod curbatus ,3 Cod persolbitur sanctus, uere benedictus, Dominus noster Ihesus Chri
17 Coi salba 19 Cod Huera "Cod populo Srahelitico stus, Filius tuus, qui potentissiinus sanctorum omnium
rubro mare 2V Cod Daiiielum *" Cod pabentein. sicut ueneratur in terris et gloriosior pre cunctis angelis
Ninibe ;l!l Cod reserbasti. gloriaturin coelis. Christus Dominus ас Redemtor. •
■j;.m
257 LIBER ORDINYM.

in eremo. Gonuerle me ocius ad tue dilectionis


Ad Orationem.
amorem, qui dudum mulasti aquas in uini sapo-
rem. Exime ocius animam meam ab inferís, qui Auxiliare mihi, omnipolens Ihesu Dei Filius, et
uoce tua clarificas Paulum e superis. Fac me ad ubique adeslo placalus. Tuo me moderamine con-
« tuam gratiam uelociter peruenire, qui dignatus es linc, alque in omnibus alarum tuarum umbráculo
gcnlibus subucnire. Dilata in meis scnsibus sánete prolege. Trihue orandi Studium, et proroga salua-
lidei pleniludinem, qui per orbein dilatasli sanclc tionis refugium. Dona precíbus effectum et quesi-
Ecclesie pulcriludinem. Elonga a me beretice pra- lum indulgenlie fructum : ut a te celitus merear
uilalis fomenta, qui per luos Apostólos conflrmasti exaudiri, quum in quacumque die supplex te inuo-
10 Ecclesie lue fundamenta. Non me Iradas in damna cauero, dicens : Pater'.
tions supplicio, duin mundum examinaberis in
iudicio. Non me ab auditu malo terrifiées, sed in Benedictio. Kl

dextere lue partem perpetua me salualione lelifices. Necessariam mihi, Deus Pater, ueniam inpertire
Gbriste Domine. clementer, et ah omnibus malis libera potenter.
i.-i Post Pridie. Eripe me, clemens Christe, a delictorum obprobrio,
et perducito in tuorum healorum consortio. —
foi. «87 Laudis quidem, Domine, tibi hostiam / immolare
Amen. il
festino; sed larJiorem me reddit peccalorum meo-
Merear tui Sancli Spiritus habere custodiam,
rum fonnido. Tu ergo, Omnipolens, inspice mei / cuius iuuamine omnes sancti perducuntur ad foi. íes
cordis laborem, et iugum iniquitatis a mea ceruice gloriam. — Amen s.
*> submoue, iugumque tuum suaue perpetim ad por-
Per gratiam pielatis tue. — [Amen. Qui in Trini-
tandum humeris meis inpone. Fac me liberum ab late unus Deus gloriatur, in sécula seculorum. — *•
omni pondere nequitie, ut mérito peruenire merear
Amen.]
adliberlatem iustilie. Pellearnelibidinisfedilatem,
et corporis mei conpaginem perpetua solida casti- Completarla.
*s täte. — Effuga a me spirilum blasfemie ; remoue
Corporis sanguinisque lui, Christe Domine, sa
tristitie impetum ; elonga desperalionis inpulsum,
cramento refectus, gralias tibi ago coram tuo sánelo
elationisruinam inuidieque spinam. Superbie tumo- allano humiliter prostratus. Presta ergo, Domine, m
rem, iracundie rancorem, guie delectalionem, ucl
ut hec me communio eluat a cunctis uiliorum in-
cuneta que sunt maligna a me diuinitus abroga no
lecebris, et gratiam tue dulcedinis indesinenter in-
:» cenlia. — Accinge me gratia lue uirtulis, el deputa
fundat in uisceribus meis. — Amen.
in custodiam mihi semper angelum lucís. Luce lúa [Per gratiam pielatis tue Deus noster.]
hec muñera sanclificando corusca, et interna exler-
naque mea Sancti Spiritus dono perlustra 4. 1 M ad orationem dominicain 8 Cod inuocabero
15 Amen ex M 1s Amen etc. ex códice M B,V Per gra
1 Cod lieremo 8 Cod prabitatis 16 Cod ymolare ,0 Cod tiam etc. ex M.
submobe... suabe " Cod ponderi " Cod liuidinis
15 Cod remobe K Cod disperationis *" Cod guile. 1. Rituel .1, fol. 74 : « Ad Orationem Dominicam :
Munda, Domine, a cuneta piaculoruin conlubione cor
1. Le Rituel M ajoute : « Amen. Per Dominum », meum, et ab omni noxia contagione purifica : ut fulgida
et donne en marge le répons noté suivant : « Resp. : mentis acie te oraturus adsistens sincerissime dilectio
Miserere mei, Domine, miserere mei, et ne infirmes nis effectum, quum omnibus filiis tuis tibi mereamur
cor meum, sed magis conforta; quia gehennam quero proclamare e terris : Pater. »
euaderc et ad te peruenire. » — Dans le Rituel A, la 2. Rituel .1, fol. 74 : « Benedictio : Pietatem tuam.
formule du Post Pridie est suivie aussi d'un répons : Domine, petimus, ut orationem nostram et nota susci-
с Post Pridie : Ihesu Christe Domine, Altissimi Filius, pias. Supplicationes seruitutis nostrae placatusadtende,
natus presentía, quum Patrie Omnipotentia sempiter- et a diuersis langoribus me eripe. Et que tibi pro meis
nus eris(?) tui spiraculi [uirtutem] super hoc altare tuum delictis offerro dignanter suscipe, et eterne uite eredem
diffunde, qui et hanc oblationem sanctificans benedi- constitue. Amen. Desiderium meum in bonis operibus
cat; et sumentibus ex ea beatos efficiat. Amen. — amplia; uota adcumula et ab insidiis inimicorum meo-
Lavdes : Audi orationem meam, Domine, et clamorem rum libera me. Amen. » — Cette bénédiction n'est pas
meum exaudi : ad lacrimas meas ne obsurdescas. Parce suivie de la formule intitulée Completuria.
mici, ut réfrigérer. »
I.II1EH OHDINVM.
259 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 200

cari/ precipitur, itauitacarorum oratione alterutra foi. i*»


V. — ITEM ORDO MISSA QVAM SACERDOS
munialur. — Amen.
PRO SE DIGERE DEBEAT ',
Auxiliante ipsius misericordia Domini nostri, qui
AllelVia. Inclina, Domine *. omnia regit in sc[cula seculorumj.

Lectio libri Regum. Alia. s

s In diebus illis, orauit Salomon Dominum, di- Christe Deus, qui in hoc monslrasli tuos esse
discípulos, in quo karilas cos effecerit gloriosos,
cens : Si quis cognouerit plagam cordis sui et ex-
suscipe precem noslram per interuentum huius
panderit manas suas in domo hac, lu exaudios,
sacri libaminis; ut et in nobis et karis fratribus no-
Domine, in celo, in loco hahitalionis tue, et propi-
slris expetita suiTragia largiaris : scilicet, ut eorum ю
liabcris.
uita, et a peccatis sit omnibus uacua et uirluti-
ie Psallendvm : Exaudi me, Domine, quoniam beni
bus plena. Quo, remissis iniquitatibus, ita Ubi in-
gna est misericordia tua. Intende anime mee et li
hercant, ut ad te nobiscum post transitum sine
bera earn : propter inimicos meos eripe me, Deus
confusione perueniant : ul, sicut nos communio di-
meus. — Vehs. : Quoniam pauper et dolens sum
Icclionis pro alterulro excitât ad rogandum, ita is
ego, et salus uullus tui, Domine, suscepit me. In-
communiter eterna nos gaudia consolentur; ut quos
is tende.
hic (ida karitatis compago adglomerat, eterna post
Epístola Pauli ad Romanos. transitum beatitude possideat. — Amen.
Fratres, obsecro uos per Dominum nostrum lhe- Post Nomina.
sum Christum.
Deus, qui pacifieorum hosliis deleclaris, in his, м
Lectio sancti Eu angelí i secundum Iohannem. quesumus, placatus réspice sacriGciis; ut quicquid
so In illo tempore. Dominus nosier Ihesus Christus caritate inlerueniente te poscimas, acceptabile ha
loquebalur discipulis suis, dicens : Si manserilis beas cum oramus : quo, dum banc hostiam pro his
in me. quibus offerlur tibimet effeceris placilam, nobis
Lavdes : Alleluia. Miserere mei, Domine, miserere quoque pro exhibitione ipsius hostie indulgenliam a-,
mei, quoniam in te confidit anima mea. Alleluia. tribuas copiosam. — Amen.
ю Sacrificivm : Ego seruus tuus et ülius ancille tue ; Ad Pacem.
disrupisti uincula mea, tibi sacriflcabo sacriQcium
Pax multa est, Domine, diligenlibus legem luam.
laudis. Alleluia. — II. Credidi propter quod locutus
El ideo, profusis le gemilibus deprecamur, ut qui
sum; ego autem humiliatus sum nimis. Tibi.
pro fratruin salute sollicili nitimur, tibi has hostias зо
Missa. immolare, et nobis el illis hoc quod offerlur ad pre
mium eterne karitatis fructilicot : ul, omissiscrimi-
so Celesti3, Fralres karissimi, preceptione com mu -
nibus cunctis, tecum habeamus pacem in seculis
niti, ut inuicem diligamus, inuicem utique necessc
sempiternis. — [Per auclorem.J
est ut oremus : ut, sicut karitatis in allcrutro radi-
Inlatio. 3.-,
411 Reg., viu, 38-39 B Cod orabit 6 Cod eognoberit
11 Cod Huera 16 Rom., xv, :J0 la loan., xv, 7. / Dignum el iuslum csl.nos tibi gralias agere, foi. iso
Domine sánele, Paler eterne, omnipotens Deus, per
I. Voy. ci-dessus, col. 248-258, et, plus loin, fol. 221- lliesum Christum Filium luam, Dominum no
223 du manuscrit. Cette nouvelle messe se trouve aussi strum : qui karitatis est auclor et bonorum acluum
dans le Rituel .1/, fol. 6*3-08, sous la rubrique : Пет de
<juo supra, et en marge : Missa uolibrt, quam saeerdos inspirator. Ipse enim, ex ore illo interminabilis sa- io
pro se uelpro aliis direre délient; mais sans les chants pientie predicit, quod nemo maiorem habeat ka-
et les lectures qui précèdent les prières. rilatem, quam is qui animain suam pro amicis
2. Cet Alleluia est noté, ainsi que le Psallendvm, les suis conalus fuerit poneré. At nos, о bone Deus !
i.aitdrs et le Sarrificium qui suivent.
3. On lit ici en marge dans le Rituel I/ : « Scribe 6 M monstras ' Cod karitatis, sed M ferI karitas
prias Missa : Deus fons bonitatis et pietatis origo. l'osl 11 M peccatis omnibus sit uCod efficeris M effeceris
.Vissam, f/uam diemit pro Леде inuenies. » Voy. plus r,f,Wcxibitione " Cod ymolare 3iPer etc. ex M 3tM
loin, fol. 221 «lu manuscrit B. tibi semper gratias i¿ Cod his qui.
•261 LI »KR OKDIN'VM. :с,ч
occe animas nostras pro dilectis fratribus damus,
quum, urguente karitalis sliinulo, pro oorum nos ITEM ALIA '.
saluationc intcrucntorcs obponimus. Habeat ergo Conpellor ab officio glorioso tuo Domine mini
utrosque letilia infinita, quos karitalis fraterna strare altario, sed delictorum meorum catena con-
'•> [compago] conglutinat. Tcncat sors bealiludinis in slrictus, conscientia prohibenle, adpropinquare ibi
commune post transilum, quibus communis fit hec dem nimium portimosco : ne, dum indignus »
ipsa oblalio sacriflciorum : ut in omnibus ita pla- arcanum et ineffabile tuum audaciter exsoluo mi-
ceamus in sanclilato el iustHia libimet seruienles, ul storium, colosli prolinus ulciscar indicio. Vndc
ad te, post transilum, mereamur peruenire felices, tuam, Domine piissime, obsecro Maiestalem, ut
i« proclamantes atque ita dicenles : realus mei uincula soluas, peccalorum meorum
Sanctus, Sanctus, Sanclus. maculas abluas, et sic demum pro aliis rogaturus tu
Post Sanctus. iMsistam, quia nunc pro me rogare ab aliis ui-
deor. Conforta ergo, Domine, cor trepidum ani-
Vere sanctus, uorn bonediclus, Dominus nosier
mumque tribue lelum; uagam quoque corrige
Iliesus Christus Filius tuus, qui so in corda nostra
mentem, et omnem prorsus asensibus meis praui-
r; per Spiritum Sanctum diffudit, quum pro fratrum
talom expelió : ut habeam flduciam de promisso, r;
oneribus coram se nos gomero facit. Ipse est cnim
qui culpas dolinquentio mee patenter agnosco, ot
ct inspirator dulccdinis, el remunoratio karitalis.
liber ueniam ad officium, dum tu esse iusseris in
Christus Dominus et rodomptor etornus.
auxilium.
Post Pridie. / Simul orgo, Fratres karissimi, rerum omnium fol. irs
•_xi Suscipe, Deus, gratuita huius sacrificii tibimol in Trinitate Dominum confitentes, eius misericor- *>
oblata libamina; quo el qui offerimus, el pro quibus diam inploremus; ut qui conditionis nostre auclor
offerimus, ita uitia careamus, ot repleamur uirtuti- esse dinoscitur, prius in nostris necessitatibus, in
bus, ut, interuentu huius hostie, tempore iudicii quacumque die cum inuoeauerimus, auditor esse
a dextris Filii lui cum Sanctis angelis conlocemur. dignetur. Vniuersorum suscipiat uota, singulis re
media largiatur; ut nostrorum piamina uulnerum, «
KS Ad Orationem.
ipso medicante, sanentur. Ipse oripiat de periculis,
foi. mi Deus, quern nemo nisi per karitalem / uidet, cl ipse tueatur in prosperis. Ipse calidum procul a
quern non nisi per dileclionem noscere ualet, prebc nobis amoueat inimicum, el rectum facial solidum-
nobis atque famulis luis, ut quod a te tribui posci- que nostrum in sua semita gressum : ut in presentí
mus, ad commune nobis emolumentum, id profi- seculo uinculo caritatis connexi, in eius assidue lau- ao
3o cere uberius scnliamus, quum ad to proclamaueri- dibus adunemur, et in futuro cum iudex aduene-
mus о terris : — Paler. ril, ab ipso paritor coronemur.
Benedictio, Te aulem queso, Domine, supplicanti mecum
Omnipolens Dominus hos, pro quibus oblatum * Coi proibente 6 Cod exsolbo 9 M reatus me Cod
est hoc sacrificium, eternitalis premio munere- solbas " M qui nunc 1V Cod prabitatem " Cod inuo-
caberimus ST M tuetur ,я Cod amobeat î0 Cod co-
3B I-ir. Dot ■ Elis ducere quiet im uitam in scenic-, el nexi 3I .)/ ucnerit.
post eterno glorian de premio : ul illie omnimo-
dam felicitatem obtinoant, ubi nos cum illis post ribus officium mysterium niinisterii pxplentefm]. queso
Iransitum conletari os nostro mortalitatis exobtat. ut corpore et sanguine Filii tui Domini nostri sumen-
— Amen '. tem medelam ad (*i>) te concessam et sensu capiam
et carne. — IVr gratiam. »
40 Prestot ipso Dominus. 1 . "Il faut lire, non pas: Alia Benedictio, mais: Alia
ä urguente forma obsoleta pro urgente Cf. rol. ~C> el 77 Mixsa. Dans le Rituel .1/, fol. CI, cette messe nouvelle
~° compago ipse conieci ,eCntl honoribus '"redem- est simplement indiquée par les mots : с Compellorab
ptor eternus leg. in M !D M ad orationem dominicain officio »; mais on la trouve un peu plus loin fol. 76},
** Cod muneretur *" M Prestante. sous la rubrique : € Missa qvam sacerdos prosse biCKRK
debed. Item de quo supra ». Les formules sont moins
l.Dans le Rituel .1/, cette bénédiction est suivie de personnelles au prêtre que celles qui précèdent, et se
la formule que voici : « Completvhia : Indignum et rapprochent de celles de la Missa omnímodo donnée
peccatorem famulum tuum. Domine, tuis coram alt;i- plus haut. col. 229-2 12.
263 L1TVRGIA MOZARAHK/A VETVS. 2»M
populo tuo quod desidoranl Iribue; el ut his adiu- quod lanlum indignus habetur officio fideli peni-
uantibus merear exaudiiï, omnibus culpis et crimi- tentia fatealur. Sed tu, multe misericordie Deus, ne
nibus meis clementer ignosce. — Amen. nos quesumus oris propra testimonio damnes; sed
Quia Deus es pius et miscricors. paterne indulgenlie consolatione conrobores, at
s Alia.
que a peccatorum precipitio tuis semper manibus »
reuoees et reformes : leges tuas dando in cordibus
Ignosce, Domine, quod maculate uite conscien- nostris easque scribendo mentibus cecis, et ad
tia trepidus, et criminum meorum confusione ca-
exsequenda que iusseris / uires cumulando pusillis, foi. «t
ptiuus, qui pro me ueniam oblinore non ualeo pro
preualendo misericordia debita, reposcendo legi
aliis rogaturus adsisto. Profero ante le, Domine, tima : ut tibi pro omnibus gralie tue largitate con- «о
i« captiuorum gemitus, tribulationes plebium, peri-
latis gratiarum a nobis sacrificia deferanlur ct in
cula populorum, necessitates perogrinorum, inopia
luis laudibus iugiler exultando, tuumque nomen
debilium, desperationos languentium, defectus se-
glorificando, mereamur saltem ueniam delictorum,
num, suspiria iuuenum, uola uirginum, lamenta
si non meremur mansionum celestium incolalum.
uiduarum. Sed, quoniam me eundemque populum At tu, Domine, qui sanclus et gloriosus ubique es. »s
15 peccati catena constringit, ideo communes lugeo
nostras quoque, quesumus, uoees Clemens ас pro-
passiones. Non obsit, Domine, populo tuo oratio
pitius accipe, quibus ad te supplices clamamus, ila
loi. im subiugata peccatis : per me/ tibi offertur uotum,
dicentes : Sanclus.
per te meum conpleatur officium. — Amen.
Post Sanctus.
Post Nomina.
Vere sanclus, ucre benedictus, uere pius et admi- ¿,,
ю Indulge, Domine, quod supplicare non audeo : rabilis es, Domine Ihesu Christe, qui cum omnium
trepidatio mea de meritis et formido de peccatis seculorum ac creaturarum sis conditor, et uerus
est. Nicil enim audet libere petere, qui se agnoscit cum Pâtre et Sancto Spiritu unus in Trinilate per-
frequenter errare. Tibi enim commilto quod ne- manes Deus, et magnitudo potentie tue sit inenar-
scio : sed quia ignorantia formido peccati est, ipse rabilis, non ilico tarnen ex peccatoribus te ulciscis; *••;
s¡ instruas quod petamus. Omnes per penitenliam ul sed per penitenliam confessionis delicia ignoscis,
ad te reuertantur hortaris, et si diutius tardemus et perdilos clementer requiris. Sic quippe ex publi-
irasceris; carior enim tibi nostri cura quam nobis canis et persecutoribus per emendationem uite
est. Et ideo, Domine, erranlium gressus firmis pre apostólos efficis, et per lamenlabilem uoeem confes
cipe innerere uesligiis, et sanctorum tuorum meritis sionis cunctis paradisum inpertis; dum mulieris зо
.10 offerentium nomina in libro uitc celeslis adscribe, peccatricis lacrimas accipis, et per flelum ama-
ас defunctis omnibus requiem sempiternam ad- ritudinis Apostoluin ilerum in collcgio sociorum
tribue. benignissime recipis, quum quod manifeste erra-
Ad Pacem. uerat miscricorditer tegis. Нес ergo tarn clara et
Oramus te, Domine Deus omnipolens, ut nos, enilenlia beneficia tue pielatis mens mea reco- зв
33 quos ad minislerium tuum accersire dignalus es, lens, egra peccatis et cor oneratum delictis, ora-
in ministerio dignos facias semper adsistcre, ct sin lionis precamina fundo, et'sacrificii libamen offe-
gular^ atque unice clementic tue largilatc tribue rens audenter exposco : ut mea abluas crimina,
nobis pacis et karitatis tue precepta seruare et no- deleas facinora, non reminiscaris scelera, sed di
sire deprecationis effectum uelociter promereri. luas / probra; concedas ueniam, nee deneges gra- roi. 195
tiam; emendationem meorum impertías morum, 41
10 Inlatio.
proculque a me отпэт repellas foinitemuitiorum;
Dignum quidem et iuslum est, Domine, nos tibi ab occullis delictis meam cluas conscienliam, et
semper bic ct ubique gratias agere. Sed quid tibi ab alienis, Domine, ne sumas ex me uindiclam *.
dignum offerat minister indignus, nisi hocipsum, Christe. «
3 M ignosce. Quia Deus es s Cod Alium ' Cod captibus * Cod exequenda fs Cod persequutoribus " M lacri
10 Cod captiborum l3 Cod iubenum l8 M officium. mas suscipis ю Cod erraberat 35 Cod enitens beneficia
Auxiliante dementia diuinitatis tue г" Cod ortaris sí Cod
10 M sed lúas probra In Cod lilt, di pene eras/te.
percipe M redi' precipe M Cod singulari " Cod hoc
ipsud Al hoc ipsut. 1. La syllabe die du mot uindielam est surmontée de
Ж) LIBER OHDI.WM. •¿or,

Post Pridie. Ad Orationem Dominicain.


Memores sumus, eterno Deus, Pater omnipolens, / Scientes, Fratres karissimi, acceptabile Deo sa- r0i. in«
gloriosissime passionis Domini noslri Ihesu Christi criflcium esse cordis noslri contritionem, petamus
Filii tui, Resurreclionis etiam et eius Ascensionis clementiam eius, ut nos a peccatis nostris clemen
;i in celum. Petimus ergo Maiestatem tuam, Domine, ter emundet, et mundatis inlerioris cordis oculis, «
[ascendant] preces humilitalis nostre in conspectu liberis ad cum uoeibus semper clamemus e terris :
tue clementie, et descendat super bunc panem et Pater.
super hunc calicem pleniludo lue diuinitatis. De Benedictio.
scendat etiam, Domino, ilia Sancli Spiritus lui in- Pielalem tuam, Domine, pelo, ut orationis mee
10 conprehensibilis maieslas, sicut quondam in Pa- uotum dignanlcr suscipias et plebem tuam propi- »o
trum hosliis mirabililor desccndebal '. Ac presla, lius benedicas. Desiderium meum in bonis ope-
Domine, ut huius pañis uinique substantia sanis ribus amplia, uola adcumula, et ab inimicorum
cuslodiam adhibeat, languentibus medicinam in mcorum me insidiis libera. Supplicationem ser-
funda! : discordantibus insinuet reconciliationem, uitulis mee placalus ad tende, a diuersis languoribus
15 et supereminentem pacis augeat karilalem. Stullis me oripe : et quo tibi pro moi delictis offero béni- is
infundat sapienliam, et sapienlibus no extollanlur gnus suïcipe, et cierne uile hereditalem conslilue.
tribuat disciplinam; omnibusque ad le confugium — Amen.
facientibus plenissimam conférât sospilalem, et rc- Per ineiïabilem bonitalem tuam '.
gni celeslis plebem tuam faciat coheredem. —
:o Amen. VI. — ITEM ALIA MISSA QVAM SACERDOS
Per graliam pietalis. PRO SE DICERE DEBEAT. *)
Lavdes : Quis ego, aut que cognatio mea, ul
Te inuoeo, olerne omnipolens Deus, Pater, et
sacrifleium offeram Domino? Sed curuabo genua Filius, et Spiritus Sanctus : Deus iuslitie, Deus
mea, ut placalus suscipias orationem meam. miscricordie, Deus inuisibilis, Deus incomprehensi-
í3 Alivm Lavdes : Domino, non ponas mala mea
bilis, inenarrabilis, elerne, perpétue, benedicte;
coram oculis tuis, quia grauia sunt onera mea. Deus cuius omnia, sub quem omnia, per quem от- *'••
Precor te, Domine, miserere moi s.
nia. Parco anime mec, parce malis meis, parce
6 ascendant ipse conieci í0Cod condam "Cod pañi. . . peccatis mois, parce factis meis atque crimini-
adibeat n Cod discordiantibus n M conféras ,0Л/Алпеп. bus. Visila inflrmum, cura egrotum, sana languen-
Te prestante, Deus noster UM Ad confractionem pañis
Kesp. " M Alium Resp. ы Cod grabia sunthonera. tem. Da cor quod timeat, sensum qui intellegat,
oculos qui lo uideanf. Da scintillam sapicntie lue, зо
plusieurs notes musicales : ce qui se répète dans beau que mici et iuslificalionum tuarum iter ostcndal,
coup d'autres oraisons Post Sanctus du Rituel H pour et foueas inimici declinare medoccat. — Amen.
l 'avant-dernière syllabe du dernier mot de la formule.
Ce neume musical est tantôt un scandicus (deux notes 3 M contrictionem r' in M forma aecusatiui nbioluti
surmontées d'une barre montant de gauche à droite), et mundatos... oculos " \/ suppl ¡cationes '• Codhxn-
goribus 1(i M heredem " M (fid. H2) Alia missa per
tantôt un pódalas (figure en forme de V dont le second
jambage dépasse de beaucoup le premier . On peut quam se sácenlos Deo cominendat .W in marg. ad tiiuin
altare conçusse concurro) Cf. I'. /.., t. LXXXV,cal. 'JHS
voir dans ce neume une eephonèse ou élévation de la " M et eterne " M sub quo 5T M parce malis meis,
voix, invitant l'assemblée des fidèles à répondre Amen parce factis meis, parce peccatis meis atque crimini-
à la formule qui terminait la prière du prêtre. Il est à bus. I8.W Visita me infirmum. **M Da cor qui te timeat,
remarquer que ce signe particulier de l 'eephonèse ne sensum qui te intellegat sl Coi qui mici 31 Cod fobeas
se rencontre dans aucune autre oraison de la messe. M Amen. Quia Deus es pius et misericors, qui uiuis.
1. Cette formule de l'épiclèse est remarquable : d'au
tant plus que ce genre d'invocation au Saint-Esprit sur 1. Le Rituel M ajoute la formule suivante : € Соы-
les espèces consacrées est très rare dans la liturgie PLETVRIA : Deus, qui bonorum es Saluator omnium, qui
wisigothique. Cf. le Post Pridie du fol. 199 du manu non uis mortem peccatoris, neo letaris in perditione
scrit. Sur l'Kpicl('se,voy. DveiiESNE, Les Origines du culte morientium : te suppliciter deprecor, ut concedas michi
chrétien, p. 173, et surtout Dom Cagin, dans la /.'idéo ueniam delictorum, ut amissa defleam et postmodum
graphie musicale, t. V, p. 83 et suivantes. alia non commiltam. Vt cum mici extrema dies fines-
2. Ces deux Laudes sont notés en neumes dans les quo uite aduenerit, emundatus a delictis omnibus, án
Rituels ¡i et .1/. gelus sanctitatis me suscipiat. — Per tua magna. »
207 UTVRC.I.V MOZARABR'A VETVS. ■■Hi*

Alia. remus? Ita quoque / tibi deberemus dignitate facti, fui. i<«
Miserere mei, Deus, quia peccaui tibi, el propter ut digne predicemus, te laudare factorem indigne,
fol. 197 duritiam cordis mei in ipsa / peceatorum meorum le facimus cum digna tibi opera facientes nos ipsos
morte perduro. Ego ore, ego corde, ego opere, ego facimus indignos, quos dignitatis tue similitudini
condignos faceré dignatus es, et rationabili inditos B
5 omnibus sceleribus coopertus ueniam pelo, quia
crimen agnosco. Scelera mea fateor, que el si non inlellectu te nosse uoluisti.
confíteor, tarnen te latere non potuerunt. Tu enim Inuoco ergo luam misericordiam, qui fecisti me,
scrutator cordis et renum es; tibi absconsa reue- ut non obliuiscaris obljtum lui, et exquirentem te
lantur, et secreta patefiunt. Miserere mei Deus : nc deseras. Quis enim similis tibi? Quia [per] mor
,u ne me perire patiaris, ne me sinas eternis tenebris tem omnis erroris rcuocas nos [adj uitam, qui num- to
et perpetua morte consumí. Aufer a corde meo quam moreris. Qui nouit te, nouit elernitatem.
alienum sensum. et omnis arlus inûrmitatis mee Caritas nouit te.
arle medicine tu sana. — Amen. 0 eterna neritas! et uera caritas! et cara eterni-
Per inclitam bonilalem. las! Deus une, Deus Trinitas, in cuius magnam coñ
udo misericordiam, miserere mei propter nomen i"-
lS Post Nomina. luum, et nequáquam deserens precepta tua, con-
Miserere mei : ne despidas noque auertas fa- summainperfecla mea [propter] spem misericordie
ciem tuam a me; quia non pro iuslilia mea peto lue. Polens est nnim dextera tua augere magis ma
misericordiam tuam, sed propter clemenliam risque in me muñera tua, ut anima mea sequalur
tuam. Réspice ad me de sancta sede Maiestatis tue, te, ut ingrediar sine macula, sine ruga. Tu es enim *>
2° et tenebras cordis radio splcndoris inlumina. Pro honor meus, et laus mea, et fidneia mea. Deus
tege me scuto ucritalis ac (idei tue, qui mici et meus, gralias ago tibi in donis tuis, sed mihi cas
manum porrigat et lumen oslendat. — Amen. serua. Ra enim seruabis me et augebunlur et per-
ficientur que dedisti mihi; et cris mecum in om
Ad Pacem.
nibus, quia el ut sim et quod sum tu dedisti mihi. *";
Miserere mei, Domine, redintegra cor fractum, Et ego conûtebor libi in ecclesia magna; in populo
*! sana corruptum et munda uiliatum, ac pro Maie graui laudabo te. Per ipsum, cui conûtenlur omnes
state tua indulge quod feci; et hoc presta, ne He anime, ut miscrearis et sanes eas, et cum Angelis
rum faciam et pacem, quam Aposlolis tuis conlu- el Arcangelis. Thronis et Dominationibus, ymnum
listi, nobis propitius largiro digneris. — Amen. glorie proclamemus humili confessione dicentes : *>
Inlatio. Sanctus.
Post Sanctus.
so Dignum et iuslum est, equum plane et salularc
est, nos libi gralias agere, elerne omnipolens Deus; Vcre sanctus, uere benedictus, te inuoco, eterno foi. ino
qui ita dignus es cui agitur, quo ita dignum nos ita omnipotens Deus, ut Ecclesiam luam sanclam ca-
quo agitur'. Quid enim dignum agat te indignus tholicam in pace regere et gubernare, sancteque 35
tecum, etiam si id quod indigne agimus digne age- dispensationis tue sacramento digneris protegeré.
Me quoque indignum et peccatorem. omniumque
' M confitear 10 M eternis penis "Cod Aufers V au famulorum tuorum minimum sacerdolem libi con-
fer ,sCod arte medicina l6J/ mei Dens Cf. supra,
col. 2СЮ nM redintegra confraetum *8 M Amen. Pre mendes et serues. Iracundiam meam pius miti
sta per auctorem зг' Cod eliam sine id quod digne. gés, gulam temperes, linguam refrenes, mentem «0
referons pacem tribuas, karilatem concedas, fidem
I. La première partie de cette Inlatio est altérée
au point de ne présenter, en plus d'un endroit, aucun augeas, humilitatem impertías, cupidilatem au-
sens acceptable. Voici la version du Rituel .)/, qui est feras, auaritiam abscidas, mendaciuin de oreexpel-
un peu moins maltraitée : t ... ut dignus ita non sit a
quo agitur. Quid enim agat tecum dignum indignus mi 5 A uerbo inditos nuque ad Post Sanctus nihil inue-
nister, (juum etiam si quod digne agimus digne agere- nies in M, propter semifolium abscissum 9 Cod quia
mortem... nos uitam ,T propter ipse adieci sn Cod sine
must Id quoque tibi deberemus indigni a te facti, ut macula, in ruga i3I'orsan leg. ca [dona] serua -1 Cod
digne predicemur. te laudare factorem. Sed indignare confltetur omnis " Cod tronis '" Ccd guitam tempe
te facimus. quum digna tibi opera non facientes, nos res, linguam refrenes, M guilam... mentem gubernes
ipsos facimus »... Ici manque un folio du manuscrit». 11 Post caritatem concedas M addit .-castitatem infundas.
209 LÍBER ORDINVM. 27Ô

las, cogitationes malas de corde abstergas, desideria res numquam despexisti, adeslo supplicationibus
carnalia procul a me abicias, et pro salute regum nostris et benedic me famulum luum simulque et
et principum oranlem exaudías, atque pro omni populum luum. Dona mibi, ut semper digne tibi
populo supplicantein intendas. Vt dum orationem ministrem, semperque digne sacrilicia tua celebrare
ь meam misericors exaudiré dignatus fueris, digne dignus sim : ut hec et ego et populus tuus tibi offe-
omni populo luoplacabiliter miserearis et suppléas rentes, semper tibi indesinenter gratias agere me-
humililatem supplicum, qui es Dominus angelorum. reamur. — Amen.
Christus Dominus.
M1SSA QVAM SACERDOS PHO SE DICERE
Post Pridie.
DEBE AT «.
m Hecolentes1 Domini nostri lhesu Christi beatis-
simam passionem, necnon et ab inferís resurrec- Offerentes tibi, Domine, hostiam.iubilationis pro io
lionem, sed et in celis asecnsionem, offerimus delictis meis, pielalem tuam exposco, ut placabili
preciare Maieslali tue hosiiam pañis el uini : quam piclale petilionibus meis aurem accomodes, uo-
sereno uultu respicias el acceptam earn habere lum meum pia dignatione acceptes, tribulaliones
is iubeas. Descendat itaque super hoc Spiritus tuus cordis mei multiplici misericordia leliüces, et que
Sanctus altare, qui et muñera populi lui sancliíicel, in oratione lingua mea enarrare non suilicit, lu is
et sumentium corda placatus emundet. cl qui cogilaliones cordis agnoscis et renum scru
tator es, que desiderat mens deuola suppléât tua
Ad Confractionem : Lavdes : Quis ego, aut que
misericordia consuela.
cogna[tio]... Quia multe misericordie.
jo Ad Orationem.
Alia. •JO
Aspice, Domine 2, quod abíeclus ad sacriíicium,
non electus, nec probatus; sed mei ministerii im- Conuerte me ad te, Domine, el ante aliare luum
pleo functionem. Iussioni enim pareo, nicil pre- mea facinora recolenlem placatus adtende : ut con-
M. *» sumo. / Nos, inpositis oncribus, seruimus officüs : fessio mea fructum habeat, et uolum meum,
к tu benedictionem presta mislerii. Ule ad te sacri- quod tue clemenlie summo cum desiderio offero,
ficia perferat, qui nos iussit offerre. Ule conmendet, ad cumulum bonorum operum miserando perducas, as
qui nos orare docuil : Pater. et ab insidiis aduersanlium me propitius eripias.
Benedictio. 1 Cod dispexisti '■' .)/ pietatem M Л/ meum que.
Dcus3, qui iuslos semper dílexísti, el peccato-
dans le Rituel .1/. La voici, avec la Compleluría qui rac
'Л/а me facías 7 Cod humilitate ">.)/ Christi Filii tui compagne : « Benedictio. Pietatem tuam, Domine,
13 (Àid Maicstatis •* Cod accepte l5 Cod tui Sancti M peto, ut orationem et uotum meum dignantersuseipias.
Spiritus tuus Sanctus nCf. supra, col. 2(>¡j "Cad mei Supplicationem serbi tui placatus adtende. et ab ad-
misterii nCoi tue benedictionem №Cod offerri. uersis langoribus me eripe, et que tibi pro delictis offero
dignanter suscipe, et eterne uite beredem constitue.
1. Cette prière Post Pridie est à еэтрагог avec Desiderium meum in bonis operibus amplia, uota ad-
l'anamnèse ou oraison « Vnde et memores • du Mis cumula, et ab insidiis inimicorum ineorum me libera.
sel romain. 11 faut y voir, semble-t-il . deux formules Ipse Dominus et Redemptor noster, qui uibit. — Сом-
empruntées à une source commune. PLETVRi.v : Domine Deus omnipotens, qui es uita et sa
2. Formule assez mal conservée, mais que la sui ins fidelium, quem uenturum credimus iudicem ue-
vante, tirée du Rituel .)/. nous aide à mieux compren rum, esto nobis propitius : et qui haue oblationem pro
dre : « AdOr.xtionemDominic.ui. Andosco. Domine, quod nostra nostroriiiiique salute, uel pro expiatione peeca-
ahiectus ab officio, non electas nec probatus, sed mini torum nostrorum, tibi obtulimus, misericordie opem in
sterii mei impleo functionem. Iussioni pareo nicilque nobis diffundi sentiamus. Vt qui per earn refecti sumus,
presumo. Nos, impositis honeribus, seruimus officüs : ad niensam imense; tue conuiuium dono tue (tui) mu-
tu benedictionem presta rnisteriis. Non enim per me neris consequi mereamur premium sempiternum.
sanctificata suscepis : sed ut per te sanctificarentur exi- Amen. »
bui. Ipse ad te bec sacrificia perferat, qui nos iussit 1. Le Rituel M, fol. 102-10G, renferme encore cette
offerri. Ille commendat, qui nos iussit orare et dicere : messe pro Sacerdote. Comme on ne la trouve pas ail
Pater. • leurs. j"en donne ici le texte, qui vaut la peine de n'être
3. La formule de cette Benediclio est toute différente pas laissé dans l'oubli.
271 L1ÏVRGIA MOZARABICA VETVS. 272

Post Nomina. mur, et credimus ad dexteram luam sedenlem


ct sine hesilalione precamur. Cuius misericordia, ut
In bonorum sanctorum luorum, Domine, quorum
nos a delictis noslris emundes, et hanc oblationein
nomina recitanlur, acceptabile tibi fac holocau-
placatus sanctiflees, supplices postulamus. Quem
slum, quodlibi noslris manibus in tuo altario offer-
tecum, Pater sánete, et equalem, cl eternum, im- s
■> tur : ut qui pro Christi tui amore sunt passi, et ab
mensum in elernilale Sancli Spiritus, tolo ex corde
eodem sunt coronali, eisdem inlerccdenlibus, uiui
credimus.
gratiam et dcfuncti mereanlur dclictorum obtinere
Qui nunc et in etornum gloriaris.
ueniam : ut, glorilicati a te, in diem resurreclionis
in stolis albis ante tribunal iudicis appareant, et Ad Orationem Dominicain.
w nobis sólita pielate medelam impertías.
Ignosce, Domine, quia cum rogare te compellor, w
Ad Pacem. per inmunda labia mea luum sanctum nomen ad
sumo. Tu enim conscientie mee secreta nosli : le
Pacem meam mici, Domine, concede inuiccm
cogitationum mearum oculta non lalenl, et inmun-
custodire : ut cari(a lem luam, quam ego labiis pro
ditias meas lu solus agnoscis. Miserere michi pec-
pino, te miseranle, in corde meo firmilerfac lenere;
ю quia lu es pax mea et ucritas incorrupta, Christo catori, Domine; quia lidus de lúa pietate, postulo is
Domine Deus meus, qui es uera pax perpetua, ca quod de meo mérito exorare non ualeo. Nec indi-
ritas uiuens et regnans in sécula seculorum. gnum me misericordia lúa iudicel, dum pro alus
rogare permittis, sacris uerbis orare et dicere :
Inlatio. P[ater].
Dignum et iustum est, nos tue glorie, omnipolens Benedictio. »
*) Deus, insufficienler gratias agere, tibi uouere uo- Pietatem tuam, Domine, ut supplex imploro, ut
tum, tibi pro delictis meis offeiTcsacriiicium. Quia oralionis mee uolum dignanter suscipias, et hanc
ergo cognosco me male operando tibi manere ob- plebem propitius benedicas. Desiderium meum in
noxium, a te ergo, Domine, ueniam peto, quem bonis operibus amplia, et ab insidiis inimicorum
iudicem meum esse cognosco ; per quem et mea mcorum me libera. Supplicaliones cunctorum *•"*
a; deleanlur peccata, fateor et credo. Cui cura est Гас- placatus adtende, Domine, el populum luum a di-
tu ram ab insidialonbus muscipulis liberare, et ut uersis languoribus eripe, et que tibi pro delicio
ereplum in dextero tue partem dclccleris constituí meooffero dignanter suscipe.
poslulamus. Mici ergo necesse est in conspectu Chrisle, qui uiuis cum Patré el Spiritu Sánelo,
gloríe tue uotum uouere, peccata mea tibi pan- in Trinitate unus Deus, [etj gloriaris in sécula se- ao
30 dcre : quern in unitate Trinitatis conlaudant An culorum.
gelí, adorant Dominationes, tremunt Potestates.
Completuria.
Atque ilia duoanimalia, senis alis órnala, pretiosis-
simum carmen personant, i la diccntes : ISanclusj. Corporis Christi tui, Domine, sanguintsque re-
lecti, gratias tibi referimus, humilesac deuoti oran
Post Sanctus. tes, ut semper le mereamur habere propilium, qui и
:i'¡ Vere sanctus, ucre pius, uere benedictus, uere in medicus es et refectio animarum.
omnibus gloriosus es, Domine Ihesu Christe, qui Per Dominum nostrum, qui tecum uiuil el re
glorificas peccatores; qui ad penitenliam perducis gnal : cuius regnum inuiolabile pcrmanel in sécula
errantes; qui desidcria supples fidelium; qui susci- seculorum.
pis uota credentium et lctaris in confessione iuslo- Alia Completuria. *o
40 rum. — Christe.
Domine Deus omnipotens, qui es uila et salus
Post Pridie. fidelium, quem uenturum credimus iudicem uerum
Credimus, omnipotens Deus, Filium luum Vni- esto nobis propitius : el qui hanc oblationem pro
genilum pro nobis passum, mortuum et sepullum : nostra noslrorumque salute, uel pro expiatione pec-
quern de inferís redeuntom celos ascendissc fatc- catorum nostrorum, tibi oblulimus, misericordie «
3 M olocaustum * M quod te • M clioronati... uiuis 2 .1/ esitatione "Л/ adsummo ГЛ/ langorilms 4I Cf.
gratiam *° M uobere. supra, col. 270 et P. L., I. LXXXV, col. 925, 932, etc.
273 LIBER OHÜI.WM. 271

opem in nobis diflundi sentiamus; ul qui рог earn corde, Iota die constituebanl bella. Ne de[relin-
rcfecli sumus, ad mense lue conuiuium dono lui quas1.
munoris consequi mereamur premium sempiler- Alivm : Ad Dominum cum tribularer clainaui, et
num. exaudiuit me. — Vers. : Domine, libera animam
к Alia. meam a labiis iniquis. et a lingua dolosa. El exaudi .-;
Gustantes, Domine, suauitatis tue dulcedinis ple- me.
nitudinem, quesumus, ut sint hec in remissione Epístola secunda ad Corinthios.
peccatorum el salute menlium. Fratres, benedictus Deus et Pater...
Prestante. — Qui régnas in sécula. Lavdes : Conuerle, Domine, plancl[umj...
Sacrificivm : Sacrificium Deo... ю
ю Alla.
Missa eiusdem.
Deus, perennis salus, beatitudo inextinguibilis,
Adsiste, clementissime Deus, quamuis indigni
da queso, ut qui ineffabili mun[ere] luo sancta ac
beata sumpserunt, et sancti] ac beali es-e me- serai lui precibus inuoeatus; ut oblationem/ma- foi. soi
nuum mearum libenler excipias, orationes meas
reanlur. — Per Dominum.
dignanler intendas, tribulaliones cordis mei mise- is
«s Alia. ricordiler auferas, placabilis uota suscipias, libens
Effunde, queso, Deus, in uisceribus meis ¡Spiri- desideria compleas, clemens peccata dimitías, cri
tum] qui ox te tuoque processit Filio, ut purgatum mina benignus abslcrgas, flagella propitius adimas,
anime uas tibi efficial placabile in quTbusj sancta languores miseratus excludas, serenissimo uultu
Trinilas digneris in me perennitcr habitare. — petitionibus meis aurem adeomodes, graliam luam m
so Amen. multipliciler augeas, el misericordiam tuam inces-
sabiliter largiaris.
VII. — ITEM ALIA MISSA QVAM SACERDOS Alia'
PRO SE LN TRIBVLATIONE DICERE DEBEAT '. Vel si indignus hec offero, piissime Paler, tu pius
Ad Prolegendvm : Ant. : Intende uoci orationis facturam tuam ne despicias, nee ab inimicis meis a-i
mee, Domine; quoniam ad te orabo, Deus, exaudi me tribulari permitías. Scio enim me grauiter
«••i uocem meam. — Vers. : Verba mea... deliquisse, et preceplis luis minime obedisse. Hu-
milis obsecro, ut graliam tuam mihi semper conso-
Oratio.
lalricem adtribuas, et misericordiam fautricem
Exaudi, Domine, supplicum2... adponas. Vnde, exposco pietalem tuam, ut mea di- зо
Lectio libri Esther. mitlas peccata; quia plus est misericordia tua ad
In diebus illis orabil Esther, dicens : ... crigendum, quam fallacia inimici ad decipiendum.
30 Psallendvm. : Cogitauerunt aduersum me; ne Miserere mei secundum magnam misericordiam
derelinquas me, Domino, ne forte exallentur. — tuam, ut unde me erubesco, tu indulgeas : et ea
Vers. : Eripe me, Domine, ab homine malo, a uiro que egisse me penitet, tu clementer ignoscas. — x;
iniquo libera me. Qui cogiLiuerunt iniuslilias in Amen.
Quia mulle miserationis es, Deus noster.
1 .1/ ad mensam tue... dono tue 'Cf. P. L., t. LXXXV, Post Nomina1.
col. 199, 230, 256, etc. " AI liac beata Cf. P. L., t.
LXXXV, col. 905 ,6 Vide col. 292 et 297 « Cum no Sanctorum memoratis nominibus, supplex te Do
lis musicis in Cod v Estli., xiv ,8 Cod Exter ™ Cum
minum rogo, ut eorum mentis omnibus peccatis to
nolis musicis Cod cogitaberunt " Cod cogitaberunt.
8 Cod clamabi ' Cod liuera ' II Corinth., i, 3 Cod
1. Dans le Rituel A, fol. 69-72. cette messe commence Epístola ad Timoteuin secunda nx>Cf.col. 252 et 253
seulement à la formule : t Adsiste clementissime ». 18 M a flagello " Cod la ngores " .V largiaris. Amen.
Elle est intitulée : .4issu /¡nain sacerdos in tribulalione Per gratiam pietatis " Cod grabiter 9* Cod fauctricein.
pro se dicere debeal.
2. Pjusieurs oraisons des Sicramentaires léonien et 1. En cet endroit, on lit en marge du Rituel .1/ la
gélasien commencent par ces mots. Voy. dans Mvra- formule que voici : • Oreinus, ut me famulum suum a
tobi, Liturgia Romana uetus, t. I, p. 304, 412, 421, 517, diuersis tribulationibus buius mundi propitius liberare
C24. Cf. les Litanies des Rotations dans la Liturgie dignetur. »
romaine et ci-dessus, col. 204. 2. Le copiste a tracé sur la marge du manuscrit, à
I.MIKH ORDtNYM. 1S
27Г) LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 276

meis propitius esse digneris, saluumque facias me Post Sanctus.


etonmes quos dedisli mici, ut nemo ex eis pereat : Vere sanctus, uere benediclus Dominus noster
uel quecumque contulisli alia sine lesione conserua. Ihesus Christus Filius luus, qui polentissimus sanc
Teque potius iugiter prosperante, uniuersa de se- torum omnium ueneralurin terris, et gloriosior pre
■¡ dibus tuis mea eliminelur plaga, omnis auferatur
cunctis angelis gloriatur in celis. 5
fol. 2o¿ infirmitas, cúnela propellatur/egeslas, peslis et
Christus Dominus.
interitus proturbenlur, temtaliones diabólico fu-
Post Pridie.
giant, scandala et aduersilates hominum procul
abscedant. Ingredialur autem ad me gratia lue be- Ihesu Christe Domine, Altissimi Filius natus per
•o nedictionis et pacis; ut sit in tabernaculis meis essenliam cum Palris omnipotentia sempiternus,
securilas et requies, salus et uita, neritas et lelitia, oris lui inspiraculum super hoc altare tuum dif- i<>
iucunda felicitas. Tuaque fortiludine mea sustente- funde, qui et hanc oblationem sanctificans bene-
tur fragilitas, prolongelur uita, roboretur iuuentus, dicat, et sumentes ex ea beatos efficial'. — Amen.
omnique malilia predamnala, beata uita pros- Per le, qui es pius.
is perel. Hanc aulem oblationem libens sanctiflea, et Ad Orationem.
defunctis omnibus fidelibus requiem sempiternam Munda, Domine, ab cuneta piaculorum conlu- \л
propitius dona. uione cor nostrum, et ab omni noxia contagione
Ad Pacem. purifica; ut, fulgida mentis acie te oralurus adsi-
stens, sincerissime dilectionis affeclu cum omnibus
Mihi et omnibus offerentibus, Domine, muñera íiliis luis tibi merear proclamare e terris : Pater.
s« placatus adsume, sanctorumque tuorum suffragio
Benedictio. su
delictorum meorum ueniam tribue. In Christo quie-
scentium animabus locum refrigerii, lucis et pacis Deus, qui iuslos semper diligis, el peccatores
concede; et amota a me omni simulalione, da numquam despicis, adesto supplicationibus meis,
puram omnibus pacem, et perpeluam in diebus et me populumque tuum propitius benedicere di
« nostris tribue dulcedinis karitatem. — Amen. gneris. — Amen.
Dona mihi, ut semper digne tibi ministrem, v,
Inlatio. semperque clare sacrificia tua ualeam celebrare.
— Amen.
Dignum et iustum est, equum uere et salulare est,
Vt hoc tibi omnes indesinenterexhibentes serui-
nos tibi semper gralias agere laudesque perpetuas
tutis obsequium, a te nobis post transitum cum
celebrare, per Ihesum Christum Filium tuum Domi
Sanctis omnibus donetur premium sempilernum. so
so num nostrum ; qui contriuit laqueos persequenlium
— Amen.
nos et exinaniuit cogitationes eorum, fecilque fatua
Per ineffabilem bonitalem luam, Deus noster,
consilia insidiantium animam meam. Eripe ergo,
qui uiuiset cuneta dominaras in sécula seculorum2.
Domine, me famulum tuum de angustia atque pres
sura que me circumquaque uallant : ut honori- '-" Cf. col. 256-258 lCod natus prescentiam cum Pa
зз ficem nomen tuum in omni uita mea, et benedicam tria 13 M pius et mi[serieors] u M ad orationem domi
nicain îfl Cod anliq. form, exibentes.
gloriam luam in omni opere meo. Confundantur
ergo et erubescant omnes insurgentes in me; ut li 1. Le Rituel M porte en martre le Répons suivant :
fo!, «и beratus ab omni an/gustia, tibi uota mea in exulla- € Resp. : Domine, non ponas mala mea coram oculis
tione persoluam, et tibi decantare merearcum от- tuis; quia grauia sunt onera mea. Precor te, Domine,
40 nibus Sanctis canticum laudis, pari uoce dicens : miserere moi. »
Sanctus. 2. Le même Rituel M ajoute après la Bénédiction
la prière suivante : » Completvhu. Confirma in uisceri-
8 Cod conserba ,3 Cod iubentus •* M omnisque... bus nostris misericordie tue muñera, omnipotens Deus,
uita beata n M dona. Amen Cf. col. 2.ji " M lucis ad augendam fldem nostram, ad corroborandam spem,
concede ,s M Amen. Per te qui es uera pax "Cod ad inluminandam scientiam, ad multiplicandam carita-
pressure M pressura 39 Cod persolbam. tem, ad conseruandam corporis et anime sanitatem.
— Prestante ipsius misericordia Dei noslri, qui in Tri-
côté de la formule suivante, un très curieux dessin à la nitate unus Deus uiuit et gloriatur in... • En marge se
plume, représentant le démon armé et prêt au combat. lit la formule du renvoi : « Missa uotiba completa est
277 I.IliKR OKDI.W M. 27s
muñera sint oculis tuis placita, eorumque uota
MISSA ' QVA SE SACI-KDOS DEO CONMENDAT
ipse gratanter accepta. Defunctis lidelibus requiem
IN ANGVSTIIS.
adtribue, ut iudicii tempore, álacres ad compectum
Ad tuum altare concurro, eterne omnipolens glorie tue ualeant peruenire.
Deus, et prece, quam ualeo, tuam misericordiam pro Ad Pacem. я
s mea populique salute exposco : offerens hoc sacri-
ücium Maiestati lue, quod grate digneris ipse su- Deus, qui es pacis auctor et karitatis muniûcus
scipere, eiusque interuenlu, quia pius es, petitioni dispensator, incende cor meum cunctique populi
mee efTectum concede. Da mici, Domine, peccatori igné karitatis et pacis, que cunctos uepres peccato
confessionem, que tibi sit placita. Parturi in corde rum exurat. Non exardescat cor meum in se; sed
io meo innumerabiles lacrimas, que aures possint pul refrigeretur in te. Toile nocentia cuneta; doce pre- io
sare tuas. Da mentis mee inlentionem, que susci- sentía bona. Salus esto infirmitati mee et uerus
piat profundam bonitatem tuam. Da sic te pelere suscitator anime mee; ut ditatus pacis bono, me-
pro populo, ut tuo se gratuletur muniri se presi rear adsociari electorum tuorum consortio.
dio. Da mici lacrimas ex tuo affectu internas, Inlatio
is que peccatorum possint exsoluere uincula et adqui- Dignum et iustum esl, nos tibi gratias agere, sa- is
rere gratiam postulalam. — Amen. crificia spiritualia celebrare, Domine sánete, Pater
Quia multe miserationis es Deus. eterne, omnipotens Deus, qui cum Domino nostro
Alia. Ihesu Chrislo Sancloque Spiritu uerus in Trinüate
Audi, Deus meus; audi, lumen oculorum meo- permanes unus. Qui humanas mentes ita igne tui
* rum; audi que peto, et da que petam ut audias. amoris accendis, ut fideliter a cunctis ipse queraris. s>
Audi me precantem pro populo tuo, et hoc munus Doce me, Domine, patientiam ad sustinenda«cuncta
oblalum suscipere dignare placido uultu. Concedo aduersajdocescientiamScripturarum: utsicloquar,
michi et pro quibus te peto remedium flagitatum. ne superbiam, sic taceam ne torpescam. Sic con-
Nam si despicis, pereo ; si respexeris, uiuo. Si iusti- tine, nee cadam ; sic constringe, ut nunquam dimit-
tas. Placita tibi sint hec sacrifleia, et que per manus *■;
« tiam meamintenderis, mortuusfeteo; si misericor
dia respexeris fetentem suscitas de sepulcro. Su- angeli tui offerimusl ipse sanctifica. Populum
scipe ergo precem, quam tibi defero, et tribue luum, ut bonus pastor guberna, et peccatorum uin
remedium quod a le expeto. — Amen. cula resoluat gratia tua. Tu qui uera es uia, ad te
me [dirige] et de mortis ianua reuoea me;atque
Post Nomina.
erulum a sordibus peccatorum, beatorum collegii m
эо Precanti mici aurem appone tuam, omnipotens fac coheredem.
Deus, et sacrilicium accepta muneris huius. Gorripe Quia te conlaudant celestia atque terrena, hune
me in misericordia et non in ira. Quod odis in me hymnum dulci modulalione ita dicentes : Sanctus.
procul fac a me, et in tua uoluntate intende in me.
Post Sanctus.
Hoslem libidinis repelle a me, et spiritum castita-
35 tis insère in me. Vitium in me mortifica in me, et Vere sanctus, uere benedictus es tu, Domine a-;
animam meam uiuifica in te. Hoc da pro populo tuo Ihesu Christe, qui et iustos eternitalis premio di
petere te, ut petitio implacila nunquam sit apud le. tas, et peccalores ne pereant per penitentiam saluas.
Hoc presta quod ipse semper custodias. Offerenlium Gemitus mei precem placatus adtende, et postula-
tum remedium benignus concede. Precepitem esse
1 liner prima minan partim inuenitur in P. /..,
I. LA XXV, rol. 9XH-V91, xed cum miiltis diffrrnilii.t ne sinas me, sed freno discipline tue constringe me. »o
UM iriumerabües " M implacida 38 M custodia. Quod anime mee est obuium a me repelle, et
prosperum misericordie bonitate largire in me.
in nomine Domini nostri Ihesu Christi. Prolegat me Peccatum omne toile a me et gratiam timoris amo-
semper angélus sa I litis et pacis. •
1. Nous insérons ici deux messes votives empruntées risque tui infunde in me. Ipsa est uita'mea; le ha-
au Rituel de Madrid [M]. Elles ne se trouvent pas dans 1 M plácida ' M cunetas ,0 Missale perseuerantia
le Rituel B. dont elles viennent ainsi compléter la série. bona 19 M permanens " offerimus iptte adicri Mixs
La première se lit aux folios 85-90; la seconde aux eaque manu angeli tui ipse sanctifica "dirige eonirci
folios 9У-10?. 30 M collegium 3;> M ymnum 37 M salbas.
279 LITVRGIA MÜZAHABICA VETVS. 280
bere suffîcicnlia. Ipsa est sanitas; te habere medi queso, ut qui ineffabili muñere tuo sancta ac beata
cina. Vulneratum est cor meum; sed tu es mediciis sumserunt, et sancli ac beati esse mereantur.
meus. Vulnera mea patent tibi; medicinam tuam
Completuria alia.
ne neges mici. Infusio Sancti Spiritus tui repleat
:i muñera huius sacrifiai. lluius mici, Domine, sacramenti perceptio et
Tu es enim Dominus, Snlualor meus et Redem- pcccatorum sit remissio et lue pielalis óptala pro- :¡
ptor eternus. pitiatio : ut per hec, te opitulanle, efliciar sacris
misleriis dignus, qui de lua pietate confisus fre-
Post Pridie.
quentare presumo indignus. — Amen.
Нес hostia panis et uini, que per me indignum luo Fer tuam magnam misericordiam.
io est imposita altario, e regalibus sedibus tuis, eterno
omnipotens Dens, intuere uultu placabili et bene- MISSA QVAM SACERDOS PRO SE IN ю
dic per manus angelí gloriosi. Accipe conuersionem EGRITVDINE P0S1TVS D1CERE DEBIÍAT '.
fletas mei in sacrificio acceptabili tuo, etcontritum
fac cor, ut suspiret in uulnere tuo. Medicinam qua Deus magne et terribilis, qui sanas contritos
«■"> sanetur inpende, ut non deseratur in uulnere. Si t — corde eorumque alligas contritiones : réspice pro-
que iugis petitio te medicum flagilare uerissimum, pilius ad officium seruilutis mee, et hoc sacriDcium,
in quo nulla est ambiguitas de suscepto. Quod sus- quod pro inOrmitate et alllictione tibi Domino Deo is
cipis cura; quod curas sic conlinc, ne dimitías. meo a me indigno conspicis offerri, e manibus meis
Ad exorandum clamor meus inualidus est; sic eum placatus adsume. Tua te pietas me efliciat placabi-
;o suscita quod perucniat ad te. Crassam nubem lem, quem conditio fragililalis humane constiluit
scinde pcccatorum meorum et sereno intuitu omne in merore. Exaudi, Domine, quia pius es, serui lui
nubilum rampe aduersum; ut sanalus per gratiam preces, cl dimitte mici cunetas meas oflensiones. *>
tuam, merear tibi laudes persoluere placitas. Manus fortitudinis tue a cuuctis intirmitatibus et
angustiis me liberel, ut cum Sanctis et fidelibus
Ad Orationem Dominicain.
tuis hic et in eternum iucundari delectem.
¿% Agnoscens, omnipotens Deus, flagitia que gcssi,
Alia
uulncra tibi ostendo cordis contriti. Si mala mea,
respexeris, tartárea uix tormenta sutliciunt : si pie- Multe sunt, Domine, consolaliones tue, quorum ï,
tate intendas sólita, poteris me conmutare in me ope lelitices me pëccatorem positum in merore.
lius. Quid non mali ego corruptibilis crealura? Et Petitiones meas, quia pius es, placatus adtende, et
3o quid non boni, tu Creator et creature fortissimus hoc munus, quod pro me fámulo tuo corde con
innouator? Cecidi do manu tua uilio meo : potens trito o fiero, propilius acceptare digneris. Inlret
es arlifex tibi iterum uas placitum figurare in me gemilus meus in tuis, Domine, sacris auribus, et 3j
lius. Queso, Omnipotens, dignum me ex indigno da mici in tribulatione auxilium necessarium, per
tibi eflice; ut, purgatus a mei realus crimine, me- quod ad letiliam perueniat sempilernam meatus
y, rear tibi cum fideli populo tuo e tenis clamare li meus animus.
bera uoce : Pater. Post Nomina.
Benedictio. Exaudi, omnipotens Deus, me indignum l'umu- a.-,
Dominus lhesus Christus, qui est omnium bono lum tuum ad le in tribulatione clamanlem, et li
rum conlalor, ipse uos benediclionis sue repleat bera me de intirmitatibus, et de afilictionibus, et
40 dono; et qui peccantes reducit ad uiam salutis, angustiis pessimis. Accepta, piissime Deus, pro me
ipse uobis concédât gratiam, quam ab eo postu fámulo tuo remedium purum hue sacrilicium, et
lais. Quique uos forinauit opiticio, ipse uos púr concede misero mici pietatis tue premium sem- м
galos a crimine, postmultorum annorum curricula, pilernum. Offerendum nomina in libro uile pre
adtrahat iuslificandos in regno. — Amen. nota, et defunctorum animas in pace refrigera.
4;; Completuria. 8 M prcsuiiiino " .1/ prosse in ll M contriciones
19 M que conditio " .1/ liueret 3T .)/ liuera "> .1/ me
О perennis salus! beatiludo tua incxlimabilis. Da,
famuli tui.
31 M innouator 3'M Huera mM benedictione sue. 1. Messe tirée du lütuel J/, comme je l'ai dit ci-dessus.
281 LIBER ORDINVM. 282

Ad Pacem. tione aduersariorum supplicium, nec ego de oppres-


sione infirmitalis interitum. Sicque, peccatorum
Pacem tuam, Domine, quam tuis tenendam con-
nostrorum abolita congerie, facias a iudiciosecuros,
mondasti discipulis, concede nobis seruandam in
quos cognoscis in merore constituios, liane quoque
cordibus nostris. Et quia tuum est preceptum, ul
oblationem meam ita dignare miscricorditer bene- s
5 nos inuicem diligamus, te quesumus, Domine, ut
dicere et sanctiticare, ut tua sanctificatio sit mici
hoc contribulati cordis sacriflcium in odorem sua-
laus et defensio conlra omnes impugnationes ini-
uitatis benignus suscipias, et me senium tuum a
micorum mcorum.
cunctis cruciatibus, et infirmitalibus, et tribulationi-
bus meis propilius eripere digneris. Ad Orationem Dominicain.
to Quia tu es uera pax.
Scimus, Domine, quod nullus apud te per se in- i»
Inlatio. nocens est; quia sepe insidie inimicorum adsunl
Dignum et iustum est nos tibi gratias agere, tibi- conditionis nostre. Sed quia humana fragilitas,
que spiritualia sacrificia celebrare, Domine sánete, que frequenter dilabilur in culpa, ex suo mérito
Pater elerne, omnipotens Deus, per Ihesum Chri- non polest euadere aduersantium muscipula, nisi
13 stum Filium tuum, Dominum nostrum. Per ipsum tua eum, cui cura est de omnibus, cuslodierit pie- is
te, Pater omnipotens, supplex exoro, ut hoc sacrifl tas sancta : ob hoc, quesumus, omnipotens Deus,
cium acceptes, quod tibi Deo meo offero mee causa misericordiam tuam, ut me famulum tuum in me
salutis. Tuum est, Domine, uulnera nostra sanare; rore et angustiis positum ocius sanet et liberetdex-
tu esto consolator cordis mei. Placeat iam pietali tera tua; ut cum omnibus ate überaus patula uoee
*' tue, Domine : eripe me obpressum ab inflrmitate et lelo corde merear tibi proclamare et dicere : *>
et letifica me in diuersis angustiis constitutum. P[ater|.
Per ipsum te, summe Pater, expostulo, per quem Benedictio.
tecum et cum Spiritu Sancto conlaudant celestia
Benedicat nobis omnipotens Deus, et respiciat
pariter et terrestria, hune hymnum dulci modula-
propitius gemilus noslros. Petitionibus noslris
*' tione proclamantes atque dicentes : Sanctus.
aurem sue pietatis inclinet, et nos a cúnelo merore *•"■
Post Sanctus. letificet. Cogitaliones nostras miserationis sue sub
\ Vere sanctus, uere benedictus, Dominus noster sidio muniat, et remedia gaudii nobis clementer
Ihesus Christus Filius tuus, qui factus est mundi adtribuat.
salus et morti extitit morsus. Per ipsum te petimus, Ipse Dominus et misericors.
30 piissime Deus, ut me famulum tuum de infirmitate
constrictum ac in diuersis tribulationibus constitu /VIH. — M1SSA QVAM SACERDOS PKO SE foi.ioi
tum, uelocirespecluletiüces, et hoc holocaustum in VEL PRO SVBDITIS DICERE DEBEAT'. 31
lui corporis et sanguinis transformalione confirmes
Domine Deus omnipotens, ad quem accederé
atque sanctifiées. — Christe.
mundi desideramus, et ob cuius gloriam nos in
as Post Pridie. honore tuorum martirum expiari deposeimus, in
Нес sunt uerba, hec sunt sancta carmina, que uiuam nos tibi prepara hostiam, cordiumque по- зя
Domini redemptoris noslri faucibus repleta esse strorum abdita ab omni crimine laua et spiritali
noscuntur. Нес sunt uerba, que obedientiam impe- reple letitia; quique coram te et pro nostris et pro
rant seruitutis, preces conmemorant tribulatis. Pro fratrum delictis ingemiseimus, exaudiri a le quan-
ш qua re, Pater sánete, oflerimus tibi hanc uiclimam tocius mereamur. Vt nec nostro puniamur ])occato,
pro remissione criminum, pro ablutione peccalo- nec alieno delicio; sed iustitia et sanctitale uestili, *u
rum, pro consolatione tribulantium et subleuationc presentemur tibi indemnes in diem iudieii.
oppressorum Illorum; ut et illos pietas tua regat, et 11 M insidias l8 M liueret ln .1/ liueratis 2l M antiq.
me offerentem misericordia tua foueat et salutis form, gemitos 3r' Cod uibam M Cod laba.
45 copiam tribuat : ut nec il li sustineant de infesta-
1. Le Rituel .1/, fol. 72, écrit en marge de ce titre :
6 M suabitatis " M me a diuersis " M imnum 3I in Quando et como lo subditos increpul et ¡tro ipsis subdi-
ipse adieci *v M fobeat. lis propitiari Deitm exoptat.
Ai l.ITYRGIA MOZARABICA VETVS. 284

Alia. facis angelos tuos spirilus, et ministros luos ignem


urentem. Fac nos ergo, quesumus, Domine, Sancti
Dimilte, Deus, quicquid per intemperantiam mor-
Spiritus tui succensione arderé, et in conspectu
dacis lingue incauta oris nostri increpatio momor-
tuo ex bonis operibus flammescentes clarescere ; ut
dit in subditos; quicquid minus de boni perfectione
■'; dixiraus, parce ; quicquid incongruum uel minus ab- exemplo beatitudinis, cunctorum ad diligendum ».
te / corda creditorum ualeamus facile excitare po- foi. «a
luin intemperate prolulimus, tu ignosce. Won incau-
pulorum : ut, el disciplina nostri regiminis obtineat
lum presumtio puniat, sed agnoscentem me iniqui-
lucrum, et illorum duritia temperelur per Chri
lates meas pietas miserationis lue absoluat ; et, quia
stum, et uita nostra sancliíicef ur in ipso.
non est mihi alibi flducia, nisi in misericordia tua,
i" tu et os meum preconio ueritatis perarma, et opus Cui mérito. to
pleniori uberlate sanctifica : ut et indignum me iam Post Sanctus.
salues, et concessum mihi gregem pro tua pietate Veré sanctus, uere benediclus Dominus noster
iusliiices. Quicquid in illis uiliatumperspicis, sana; Ihesus Christus Filius tuus, qui solus magisterii
quicquid in me uitiosum perspicis, cura. Si quam uiam sine peccato tenuit, el exemplum nobis patien-
«s uitio tepidilalis mee, uel incuria contraxerunt uel tie sue demonstrauit. 1s
conlrahunt, labem omitte. Si qui, etiam me igno- Ipse Dominus ас Redemlor eternus.
foi. «и rante uel cognito, / deciderunt in crimine, atque
si exempli mei ofTendiculo proruerunt, ignosce : Post Pridie.
et pro culpis talibus misero mici ultionis non re Suscipe, Deus, horum libaminum uota; ut per
in sliluas uicem. His tarnen quibus increpalionis uisus hec, quicquid in subditos pro correclione uerbo uel
sum adhibere iudicium, et increpatio ipsa eis profî- uerbere exercuimus, non ad discordie usura, sed *>
ciat ad salutem, et oratio hec interpellans commisso ad perpétue dulcedinis gaudium et illis et nobis,
reuocet ab errore : ul non perferant tartáreos cru- le propitiante, profecisse letemur.
ciatus, quibus utpote mortales, etsi indiscreti, pe-
*•; nitentie induximus leges : quo ulrorufnque incom- Ad Orationem.
modum parcehs, et illorum iniquitatibus tribuas Ablue nos, Domino, a noslris peccatis clementer,
ueniam, et meam abluas contractam de regendi et ab aliorum delictis erue frequenter; ut in utro- *"¡
incommodilale offensaui que spiritalis gratie ellicientiam capientes, a te
exaudiri mereamur, dum clamauerimus e terris :
Post Nomina.
Paler.
.m Prebe, Deus, aurem his sacriüciis noslris, et no Benedictio.
mina hec, que a nobis coram altario tuo sunt recí
Omnipolens Deus aperiat cor uestrum in lege »
tala, celesti a te adnotentur in pagina : quo cum
sua, et humilie!, animas ueslras ad capienda man
grege mici crédito, el cúnelo eluar a crimine, et ad
data celestia. Quicquid uobis pro salute animarum
te merear peruenire in pace. — Amen.
uestrarum os mortalitatis noslre enarrat, acceptum
35 Ad Pacem. uobis pietas diuina efliciat : ut, diuinissermonibus
Pacatum redde, Deus, nostrorum cordium habita- animati, cum his qui pro uobis inuigilanl, ad Chri- x<
culum expulsione carnalium uitiorum, et qui in slum mereamini peruenire inlesi.
subditis conor summam exercere uirlulem, ampu- Ipso auxiliante "qui cum Deo Pâtre et Sánelo
latis mentiuni corporumque incommodis, paciûce Spiritu, unus Deus gloriatur1.
to merear, le iudicanle, coronari cum illis. — Amen. 3" M Omnipotens Dominus :,T qui cum, ele. ex M.
Per le, qui es uera pax et perpetua karilas.
Inlatio. 1. Le Rituel M ajoute à celles qui précèdent la for
mule suivante : € Completvria. Omnipotens sempiterne
Dignum et iustum est nos tibi gratias agere, Do Deus, Ihesu Christe Domine, esto propitius peccatis
mine sánete, Pater eterne, omnipotens Deus, qui meis, per adsumptionem corporis et sanguinis tui et
per intercessionem omnibus Sanctis tuis omnium sanc
8 Cod absolbat " Cud salbos " M uitiosum inspici s torum tuoriim: : ut, ab omnibus impugnationibus dia-
16 Cod contraunt... Si quo !1 Cud adibere 2> M offen- boli uel uitiis emundatus, gaudiis celestibus merear
siim. Amen 13 Cod gracias. esse particeps. — Per tua magna. •
285 LIBER ORDINVM. 286
Vt enim hec tibi de dispersione gentium in uni-
Villi — MISSA GENERALIS PRO SACERDOTIBVS. tale fidei collecta, sine macula aut ruga copularetur
Prelegendum, Lectio, Apostolum et Euangelium Ecclesia, hos illi dedisti prenuntios; qui de pene-
in Missa Omnímoda ¡juere. trale secreti tui, arcanorum tuorum abscondita illi
annuntiarent : prouehentes illam sacramenlorum s
Deum, qui solus nobis inter omnes deos colen-
misteriis ad gloriam tue dilectionis. Vnde, quia
5 dus et adorandus sanctorum predicationibus inti-
omne salutis eius conmercium per eorum adimplea-
matur, Fratres dileclissimi, eoncorditer exoremus;
tur officium, offertur tibi bec sola et solius sánete
foi. »7 ut, qui iam / percepimus huius diei ueram cogni-
institulionis oblatio, pro eorum saluationis statu ;
tionem, adsequamur eliam eius miserationis copio-
ut tribuas eis esse in cogitatione innocentes, in ser- m
sissimam largitatem.
mone sapientes, in opere sanctos, in predicatione
id Alia. sollicitos, in olliciis eruditos, in lucro honestos, in
Deus, sánete religionis constitutor et bone opera- prosperis cautos, in aduersis erectos, in actu dis-
tionisremunerator, qui et inuocandi te magislerium positos, in uolo lixos. Ament animas, oderint
ot placendi tibi exemplum sanctorum predicationi uitia'; superba tempèrent, humilia relouent; te is
bus prebuisti : da Ecclesie tue sacerdotum eminen intendant, a Sanctorum Sanctis пес mente пес fre-
te lia sustolli el eorum dignitate letari; ut quorum quentatione recédant : ut, dum sedule seruilutis
predicatione fidei üeritate inbuitur, eorum digni officia tibi dependunt in hac perogrinatione ter
tate glorie testimonium adsequamur. rena, ad hoc quandoque perueniant, ut cateruis
adgregati celestibus, hunc hymnum tibi intonent *>
Post Nomina. atque dicant : Sanclus.
Conmendabilia tibi, Domine, quesumus, sintmu-
Post Sanctus.
20' nera, flantque tue institutions ordine sacerdotes
tui, ut et se tibi conmendent, ot ut tuis iussis inhe- Deus, beatorum exullalio ot subleuatio misero-
reanl, uoliua déferre procurrant : ut et que offerunt rum, in quo et delectaiitur iusti, et aquo non sper-
gratus acceptes, et eis qui offerunt gratanler in- nuntur humilitale conlriti : adsiste sacris institu- as
tendas. — Amen. lionibus, que tibi a nobis et propter nos celebran
sanxisti. / Inueniant per hanc oblationis exhibitio- foi. «он
о-; Ad Pacem.
nem, et qui ministrant et qui offerunt, gratiam
Deus, summe pacis bonum, qui quos inpleueris tuam, liberalionem sui, locum celi, et participium
Alios eilicis pacis, da sacerdotibus tuis, et pacis la- regni. Habeant horum mistoriorum ueram cogni- ■«>
büs promere, et pacem cordibus retiñere : ut hoc tionem; impendanl bishumilem seruitulem. In hoc
in ministerio oris proférant quod in cordis affectu tantumdem saluari se credant; hac tantum uictima
3o retineant ; nee uerba a merilis dissonent, cum ex placari te nouerint, et hoc quotidie pielatis con-
pace cordis uerba processerint oris. mercio, per hoc singulare remedium cum saluandis
te agere predicent, quod dudum, te moriente, cum as
Inlatio.
his qui saluati sunt te egisse non dubitent.
Dignum et iustum est, omnipotens Deus, ut te, Quia tu es.
in quantum potest, Ecclesia tua sancta catholica et
Post Pridie.
3-; laudibus adtollat, et exultalione concelebret : qui,
prospectu disposition^ eterne, cum salutis eius Benedicat te, Domine, anima et uita fidelium,
formare decreuisti statum. munitionis e tiam sa
1 Cod dispositione gentium ' Cod proiieentes " Cod
cerdotale prouidisti subsidium : ut, quod tuo uul- superua i0Cod ym num ,7Corf exibitionem "CWcotidie.
roi. 908 nere sanasses, ne rursum / suo fedarettir uulnere,
1. « Ament animas, oderint uitia. » Ce passage est à
m sacerdotum seruaretur inspectione; constituens illi
rapprocher des textes suivants : 1° « Oderit[abbas] uitia,
presules, quos hec iure paternitatis haberet per diligat fratres • (S. Benedicti Regvla, с lxiv, Deordi-
totum in uniuersale remedium. nando abbate) : 2" « Odiant [Episcopi] superbiam, dili-
gant ueritatem » (Sacrament. Gelasian., lib. I, n° Ott,
3 Vide supra, fot. 167 Cod * Cod Deus " sint ipse De Episcopis ordinandi«) ; 3° « Oderint [episcopi] su
adieci sl Cod inereant " Cod uotiui differre M eis perbiam, humilitatem et ueritatem dilifrant • (Ponti
ipse adieci 2J Cod lioris 37 decreuisti ipse a tied. ficale Romanvm, De consecra tione elect, in lipite.\
287 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 288
quem benedictum intonat lingua predicatorum. coram omnem multitudinem populi Israhel, et ait :
Benedictionem igitur tibi et gloriam simul dabi- Domine, Deus Abraham, Ysaac et Israhel patrum
mus et honorem : qui cum nullorum bonorum egeas, nostrorum, custodi in eternum hanc uolunlatem
ad profectum tarnen salutis sue a morlalibus, et cordis nostri ; quia tu es Deus nosier a seculis, et
■"' benedici te iubes, et glorifican constituís. Damus usque in sécula seculorum. — Amen. s
ergo et nos tibi gloriam, quia ipse prior diligens Psallendvm : Fac mecum, Deus, signum in bono;
nos, dedisli redemtionem, animam propter nos. ut uideant qui me oderunt et confundantur, quo-
Conserua itaque redemtionis huius misterium in niam tu, Domine, adiuuisti me et consolatus es me.
nos, qui pretium factus es propter nos; et tanto nos — Vers. : Inclina, Domine, aurem tuam et exaudi
i» pietas in hac terrena uastitate non deserat, quanto me, quoniam egens el pauper ego sum. Custodi ani- ю
nos eadem pietas uisitasse de gloria celorum exultât. mam meam. Quoniam.
Lavdes : Suscipiatur, Domine, sacri[ficiumj.
/ Epístola Pauli apostoli ad Corinthios prime, fol. si ■
Ad Orationem.
Fralres. state succinti lumbis mentis uestre in
Simus ad Deum, Fralres karissimi, pro salute karitate Dei. Accipile anna fidei; ut possitis in
is nostra solliciti, qui de meritorum nostrorum non die malo resistere, et in omnibus perfecti stare in *s
sumus felicitate securi. Et quia omnibus opus est Christo Ihesu Domino nostro.
indulgentia Redeintoris, ad inpetrandam eius mi-
sericordiam omnes unanimiter clamemus e terris : Lectio sancti Euangelii secundum Lucam.
Pater, In illo tempore. Dominus noster Ihesus Christus
¿o Benedictio. loquebatur discipulis suis, dicens : Omnia quecum-
fol. sio / Clementissimus Dominus, in cuius manu est que orantes pelitis, crédite quia accipietis et erunt a»
uniuersa prosperitas, karitatis et pacis uobis tribuat uobis. El quum slatis orantes in templo Dei, dimit-
incrementa. In bonis actibus unanimes atque con tite si quid habetis aduersus aliquem; ut Pater ue-
cordes sitis, ut a preceptis Domini nullatenus deui- ster qui in celis est dimittat uobis delicia ueslra.
a. tetis. In timoré Domini mens uestra firma maneat, Lavdes : Alleluia. Dele Domine iniquitates meas,
et eius uos misericordia perenniter regat. et accepta fiant coram oculis tuis uota mea. «
Sacrificivm : Ego seruus tuus et filius ' .
X. — MISSA PRO SOLO EPISCOPO DICENDA. Missa.
Allelvia : Deus meus, in te confido, non erube- Ihesum Christum Dominum nostrum, Fralres di-
scam, alleluia, alleluia. — Vers. : Deus meus es tu. lectissimi, qui est pastor fidelium animarum, sincera
cordis intentione precemur ; ut famulum suum Шит зо
жр Oratio.
episcopum , quemad pontificale culmen dignatus est
Exaudí, Domine, orationem nostram, et famuli prouehere, custodia sua super eum pie miseralionis
lui patris nostri episcopi uolum clementer accepta. inuigilet; talemque eum reddat sue graliedono, ul
Sicque preces nostras pro eo exaudi benignus, ut ad instar suorum Apostolorum, et doctrine uerbo
et ilium Sancti Spiritus tui infusione perluslres, et sane prepolleat, et uite sánete meritis enitescat. x¡
as nobis deliclorum omnium indulgentiam prestes; Quique ilium cure pastoralis officium suscipere
qualiler et ipse iugiter in le confidendo non erube-
uoluit, hie ei pietatis intuitu prestet, ut a preceptis
scat de actibus prauis, et nos cum eo uniri, post
transitum, tibí sanctísque omnibus mereamur in 4 Cod Sraliel et ayt 6 Cum nolis musíais in Б et M
celeslibus regnis. — Amen. s Cod adiubisti ".Cod Corintios Леде ad Ephes., vi,
13-14 13 M lumho 17 /.eye secundum Marcum, xi, 24-
40 Lectio Libri Sapientie Salomonis. 23 î3 M uestra. Amen. !4 Cum nolis musicis in Bel M
ï3 M uota mea. Alleluia.
In diebus illis, letatus est Dauid rex gaudio ma
gno. Et offerens uota sua Deo, benedixit Domino 1. Dans le Rituel M : « Sacrificivm. Ego seruus tuus
et filius ancille tue. Dirupisti uincula mea : tibi sacrifi-
11 Vide supra, fol. Í7 1 bis Cod n Cod hactibus " M cabo sacrificiuin laudis. Alleluia. — II. Credidi, propter
fol. 106 nostri Illius 3T Cod hactibus 3" M Amen. quod locutus sum. Ego autem humiliatus sum nimis.
Te prestante, Dens noster, qui uibis *° Леде Lectio Tibi. • Ces deux répons sont accompagnés de notes
libri I Paral., xx, 9-10 et 18. musicales dans le manuscrit.
2*9 LIBER ORDINYM. '».H)

eius numquam oberret, nee aliud doceat, et aliud adtribue. Misericordie tue in presenlibus capial
aliquatenus agat. Sed iiila eius cum sana doctrina fructum, et certam flduciam de futuris adquirat.
et predicatione concordans, sic nomen et ordinem Tribue ei etiam, Domine, ut in os eius uerbi tui
sacerdotii teneat, ut boni sacerdotis meritum non floreat gratia et in actu polleat humilitalis doctrina.
в amittat. — Amen. Te duce, et commissa ad celestia trahat, et seip- »
. Alia'. sum a piaculis eruat; ut emundatus ab omni opere
criminum, ut a te accepit tradilam potestatem, per
Те inuocamus, excelse deorum Deus, quem unum
te etiam uulnera peccatorum reuocet ad salutem,
(oi. si* et uerum Deum ab initio lotius / conditionis adtesta-
et defunctorum nexus resoluere conpunclionis pro-
tur origo; ut placatus aspicias supplices, el tuam mereatur prece. »•
к, ¡Hi gratiam conféras, pro quo libi supplicaliones
deferimus hurnillimas. Ob hoc te, quesumus, piis- Ad Pacem.
sime Pater, et humiles ac deuoli nomen sanctum Domine Deus omnipotens, qui famulum luum
tuum ¡mploramus; ul omnibus malis famuli tui palrom nostrum Шит, episcopum, sacri ponlili-
patris noslri obliuiscens clementer ignoscas, et hoc calus fecisti subiré officium; interna mentis eius
к sacrificium, quod pro eo offerimus, placatus susci- discidia tua quesumus dulcedine paciscantur, et ,:i
pias. — Tu eurn, Domine, per suffragia sanctorum odia dileclionis cura sanentur. Dimitte, omnipo
tuorum flde repleas, salubritate augeas, misericor tens Deus, quicquid fortasse per intamperantiam
dia regas, opulentia sustollas, pielaXe cumules, lar- mordacis lingue incauta oris sui increpatione mo-
gitate locupletes, felicis eui prosperilate benedicas, mordit in subditis, quicquid minus de perfectione
*o atque ab omni malo eum liberans, annos eius usque peregit, tu parce, quicquid incongruum uel minus *>
ad senectam et senium opiata longeuitate perducas, temperate protulit, tu ignosce, atque omnia pec-
eumque tecum et cum Sanctis omnibus hic et in eter- cata dimitte. Vt dum nos opusque eius, te opitu-
num exultare concedas. Sicque ilium idoneum ple- lanle, in pace direxeris, illam cum omnibus, te
bis tue dispensatorem ellicias, ut mereatur etiam auxiliante, karitatis obtineat dulcedinem; qua cum
« domus lue sapiens architectus et uinee Dominice omnibus Sanctis paciücam illam celestem Iherusa- *•""•
dignus efflci cultor. — Amen. lem mereatur introire.
Per ineffabilem bonitatem tuam.
Inlatio.
Post Nomina. Dignum et iuslum est, nos tibi gratias agere,
Deus, qui miserationes tuas multimoda misera- Domine sánete, Pater eterne, omnipotens Deus, qui
30 tione gratis omnibus prebes, et ne misereri desinas famulum tuum patrem nostrum antistitem sacer- зо
ipsis miseralionibus terminum numquam ponis : dotali bene/dictione ditasti ; a quo omne datum foi. *u
adsiste orantibus seruis tuis, et hanc sacram oblatio- bonum et omne donum perfectum descendit a Pâ
nem, quam tibi pro remissione peccatorum patris tre luminum. Qui Ecclesiam luam supra pelram
noslri Illius, episcopi. offerimus acceptare digneris solidatam et Christi Domini institutione fundatam,
35 propitius. Faue, omnipolens Deus, eius fldelissimis per sacerdotes tuos, tamquam persapienles architec- r;
uotis, et eum ab omnibus exterge delictis. Desiderium tos edificas, et per eos usque ad summa celestium
eius in bono suscipe, opus dirige, exaudí precem, charismatum dispensator adtollis, totumque eius
roi. из cumula Studium, auge profeclum, conple / conatum, corpus, uelut adpositum capiti, per apicem gratie
perüce fructum, et omnen eius spem pius consolator ponlificalis exornas. Supplices itaque te, Deus omni
potens, rogamus et petimus, ut oblalionem simul et w
1 Cod aliut... aliut 5 M Amen. Ipso auxiliante Deo precem, quam tibi pro remissione criminum et re-
nostro, qui in Trinitate unus Deus gloriatur " Cod
oblibiscens ,5 M placatus accipias " Cod longebitate laxatione delictorum serui lui patris Illius noslri
,v Cod efflciens .)/ melius efflcias " Cud arcitectus S7.V episcopi, licet indecenler [offerimus, dignarisi
tuam, Deus noster 3l,Vnusquain ponis 33 .V famuli tui
patris " Cod fabe. * Cod hactu 5 Cod traat « M a piaculis eluat ,0 M
prece. Amen ,s Cod pasciscantur " .V tu dimitte. Vt
1. On lit en marge dans le Rituel M la formule sui dum os (optima lectio) S6 M introire. Amen ** Cod
vante : t Vt famulum suum a diuersis tribulationibus arcitectos M architectos 3e Cod hedificas *' M relaxa-
mundi huius, et a penis eternis propitius liberare di- tione debitorum vî offerimus dignaris in M Cod ferl :
gnetur. » indecenter effectum ut digneris. mala utique lertionem.
LIDER OIUHNYM. 10
2«л LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 292
acceptare propilius. Sana ¡taque, Domine, eius mu torem insti/tuas. A te uero predicando sit sermo fol. «6
ñera, tuere uilam et omnia dimitte peceata. Dispone eius profluus, et predicationis donetur effectus : ut
uiam, guberna animam, firma in bono consilium, talentum quod a te accepit, non sub otio torporis
sanctificauotum, exaudí precem, inpende salutem, abscondat, sed multiplicatum tibi restituât.
s esto il Li in protectorem Deum et in munitissirnum Christo Domine ac redemlor eterne. »
locum : ut semper ubique te protectorem in omni
Post Pridie.
bus habeat, te per omnia timeat, plus quam omnia
te delecletur ac diligat; ut remissionem omnium Pietatem tuam, eterne omnipotens Deus, efflagi-
suorum accipiens delictorum, sicut iam tibi per tamus adelines, ut omnium malorum serui tui Jllius
10 (idem adhesit, ila per dileclionem roboratus ad- obliuiscens propitius, hoc sacrificium acceptes,
hereat. quod pro eo offerimus placatus. Faciasque cum eo 10
Profieiat ei, Domine, ad exorandam miserieordio obsecramus, Domine, hanc misericordiam, ut sem
tue gratiam, ad promerendam presentem copiam et per ¡Hi in Deum protectorem adsistas; tu in omni
fuluram, ad obtinendam remissionem omnium pec- bus libenter paruitatem eius protegas ac defendas.
is catorum suorum, ad placandum te semper atque atque ab omni peccatorum sorde purgatum, perpe
propitiandum, ad querendum te et inueniendum : tuo semper iure possídeas : quo regimen pontifica- 1S
foi. «s ut, dum humilis/pro plebe hostiam salutaris tuo in lus, quod licet indignis adeptus est meritis, dignis
altare immolauerit, que in Ulis misticis prefigurata coram te promereatur exercere officiis.
sunt sacramentis, in eius expressa sint meritis; fiat- Ad Orationem.
20 que tibi sanctum lingue eius officium, uelut spiri-
Deus', qui bonorum uotorum inspirator et re-
tale tintinnabulum, quod in Ecclesia tua semper
muneralor existís, hoc sacrificium, quod pro delicto *»
exerceatur, et presultet in tabernáculo tue sanctita-
famuli lui Illius, episcopi, offerimus, acceptum tuis
tis iugiter uox salutis.
redde in oculis; et qui ilium paslorem preelegisti in
Omnis, quesumus, conuersatio et predicatio
populis, nunceum nobiscum purifica a delictis; quo
« eius, quasi de extremis ueslium sonum reddens
orationem dicturi Dominicam, nullo reatu adstrin-
suauem, tibi exhibeat fructum : ut inluminalio fiat gatur conscientia nostra; sed libero preconio, et cor- *■'•
corporis, inluminante luce capitis, atque ad salu
dis et corporis, proclamemus e terris : Pater.
tem proficiat gregis conuersatio perfecta pastoris.
Sicque, erutus ab omni aduersitate presentium fu- Benedictio.
so turorumque malorum, celestis preconii hymnum Omnipotens Dominus acceptabile faciat hoc sacri
cum cetibus angelorum, in presentiam tui, perenni ficium, et palris noslri Illius, episcopi, pro quo
iubilalione tibi depromat ac dicat : Sanctus. offertur, soluat uincula peccatorum. — Amen. эо
Talemque paslorem ilium nobis / effleiat, ut pro foi. sit
Post Sanctus.
bene gestis, se iudicante, remuneratione nobiscum
Vere tibi, Domine, soli laus glorie celestis debe- sempiterna hereditet. — Amen.
33 tur, a quo miserationis solacium terrenis inpendi- Sicque eum, omni aduersitate depulsa, glorificet,
tur. Nee enim alio tanta laus decet, nisi a quo pie- ut nos cum eo, et cum omnibus Sanctis, in celo faciat Xi
tas tanta procedit : quia ineunetanter te esse coheredes. — Amen.
credimus inconparabiliter pium et inextimabiliter Prestet ipse Dominus et misericors2.
gloriosum. Vnde nos, ex tua pietate confisi et in tuis
40 laudibus deuoti, hanc hostiam inmaculati et sacri- 1 M predicandi ' Cod oblibiscens 17jV officiis. Amen.
Te annuente, qui in Trinitate unus Deus gloriaris in
ficii singularis tibi offerimus, ut serui tui patris sécula ,8 M ad orationem dominicam s5 Cod set libero
nostri Illius episcopi iam nunc et oraliones exau 30 Cod solbat uCod quoheredes.
días et peceata dimitías ; et quicquid a te depopo-
1. Le Rituel .V porte en marge le répons noté sui
scerit uelox clementer inpertias, atque, ad instar vant : « R[esponsvm]. Ab ocultis îiieis mándame, Do
«• beatissimi apostoli tui Petri, redemto gregi duca- mine, et ab alienis parce mici seruo tuo. »
2. A la suite de cette bénédiction, le Rituel M ajoute
'• Cod adesit ie Cod ymolauerit " M quod in gloria en marge cette formule : « Completvria. Effunde, que
tua semper ".Vet persultet ,6 Cod suabem... exibeat sumus, Deus, in uisceribus famuli tui Illius [carita-
:ш Cod yramim 3" Cod incuntanter iS Cod deposcerit. tem], que a te tuoque procedit ex Filio : ut, purgatus
Planche H

s
UÛlçr'faliiofJ uc.mœo,n6zt xxfyt

.taaufclifcit>uUf(uif dic¿i{.'
ftnae-Ä accJ toiftnf.q«*yiae~6î hiitf-
mtaf.pulfttaf:&atotoecmf uatif ■
m ruf «um c]utt>ftriirttccit>icr.6icuii
ti^icd.nu6iicr. & t?n Lfctncn atrtfaftxiif!* j
Дм- ^^Л"'*т1* ' Jlp *
m XiebiHAj . ф domine- fuLbumfue

fA- ifti -л

*ЙЧ оац-пжи -tt> domino


[omino г<*£еда:{<(спацА
,77r lufaicqfeUvlU
iI J J/-
|*>^»«&г6(спстцА <xi tj Conu^fa
hiP<J^f-
JÍ-.J.I VuJ>(
I

■ V.U*

ii-1 ' ft

In In пост ««^fttirffJ
I
_£Г Otnnirpcqbif ud 1 lictof' tnuvf Con a*
ш
Immicof jm.ofírhjKWblf fl^tlCtcim CCifJA^ttdomin

eafff pi ci fnf
!"

■v_ ~ .^^гч шн^ншн


LE 'MISER ORDINUSt" DE MADRID (XIe SIÈCLE).

[■'olio II I, I rito.
(Voyez ci-dessus, p. 2Я4.)
•Д13 LIBER ORDINVM. 21M
nes pro omnibus hominibus : pro regibus et his qui
XI. ORDO M1SSAE VOTIVE DE REGE«.
in sublimitate sunt, ut tranquillam uitam agant in
Allelvia : Alleluia. Domine, saluumfac regem : et omni pietale et karitate. Hoc enim preeeptum est
exaudí nos in quacumque die inuoeauerimus te. coram / Saluatore nostro et Domino, qui omnes foi. ük
Alleluia. — Vers. : Deus, in nomine. homines unit saluos Ueri, etadagnitionem ueritatis .';
uenire. Ipsi gloria in sécula seculorum. — Amen.
s Oratio.
Inspiratoromnium bonorum, Deus, uotum famuli Lectio sanctl Euangelii secundum Iohannem.
tui Illins, principie, pius ac benignus suseipe : In illo tempore, Dominus noster Ihesus Christus
nosque pro eo supplicantes iugiter exaudi propitius, loquebalur diseipulissuis, dicens : Petite et aeeipie-
eteum ab omnibus malis défende placalus. — Amen. tis, queriteet inuenietis; pulsate et aperieturuobis. ,„
Omnis enim qui petit aeeipit, et qui querit inuenit,
10 Lectio Libri Iheremie prophète.
et pulsanti aperietur. — Amen.
Ecce dies ueniunt, dicil Dominus, et suscitabo
Lavdes : Alleluia. О Domine! saluum fac regem.
germon iuslum, et regnabit rex, et sapiens erit,
О Domine! bona prospera. Alle luia'.
et faciet Judicium et iuslitiam in terram. In diebus
Sacriiicivm' : Quid dignum offeram Domino? Cur- 15
illis saluabitur Iudaet Israhelhabilabitconüdenter.
uabo gemía mea Deo excelso. Alleluia. Alleluia.
« Et hoc est nomen, quod uocabunt eum, Dominus
iustus noster. Missa pro Rege dicenda.
Psallendvm : Réspice in me, Deus2. Fundamus ad Deum preces intentione, dilec-
Epistola Pauli apostoli ad Timotheum tissimi Fratres, pro incolomitate piissimi prineipis
secunda. nostri lllius : ut, qui eum ante sécula presciuit et »
in seculo principan constituit, ipse eum prineipa-
*> Karissime, hoc preeeptum commendo tibi secun
liter regat. Ipse eis subditos sine culpa regere con
dum precedentes in te profelias, ut milites in his
qui sunt Efese bonam militiam, habentes bonam cédât, acregiminis ordinem, quem eius adeptus est
muñere, ipso tuente ualeat coram eo semper bonis
fidein et conscientiam Obsecro igitur primuin om
aclibus decorare. «
nium fieri obsecrationes, orationes, gratiarum aclio-
Alia.
1 Cod uotibe i M Deus, in uirtute tua. Et ox. : M
principie cum coniuge sua (Cf. infra orationes Alia el Te inuoeamus, Domine, precibus nostris adesse
Post .Nomina » M Amen. Per gratiam pietatis tue, Deus propitius, qui es Rex regum et Dominus dominan-
noster ,0 Icrom., xxui. 5-0 " M ait Dominus " M lium; ut principem nostrum Шит, cum coniuge
Dauid germen '* Cod Srahel hauitabit "Lege prima
pro secunda : I Timoth., i. 18-19; n, 1-4. sua Jila, de sede tue Maiestatis benignus aspicias, so

a crimine, uas tibi efficiatur placauile ; in quibus, sancta " Mattb.. vu, 7-8 ,3 Laud, el Sacrif. cum notix musi-
cis in Cod et M ,e Л/ omni intentione 20 M lllius et
Trinitas, digrferis in ipso auitare (habitare) poronnitor.
coniuge sua " M ualeant " Cod hactibus lb. M de
Per gratiam. »
corare. Amen. Adiuuante ipsius misericordia Dei no
1. Dans le Rituel .)/. fol. 113-118, cette messe est in stri. qui.
titulée : Ordo pro solo reije. Elle est plus complète que
celle du Rituel В et fait plus souvent mention de la 1. Cette formule est précédée dans le Rituel M des
reine. — Les diverses formules suivantes : Alleluia. trois suivantes. (Le fac-similé de ce folio, 114 redo, est
Psalleiiilum, Laudes, Saerificium, sont toutes accom donné à la fin de ce volume; : « Sachikicivm. Vota tua
pagnées de notes musicales dans les deux manuscrits. Domino redde, et restituet tibi conuersationem iustitie,
2. Le Rituel .1/ complète ce répons et en donne en Alleluia. — II. Ecce homo iustus sine querella, uerus
marge un second. Voici ces textes : « Psallendvm : Dei cultor. Abstinet se ab omni malo et perseberat in
Réspice in me, Deus, et miserere moi. Da potestatem innocentia. Et resftituet]. — III. Erit Omnipotens adiu-
puero tuo, Domine, et salbum fac filium ancille tue. tor tuus contra in im icos tuos, et habebis fiduciam coram
Versus : Deduc me, Domine in uia ma, et ingrediar in Domino et respirions in celo cum gaudio. Et quuin
ueritate tua. Letetur cor meum ut timeat nomen tuum. oraueris ad eum exaudiet te Dominus, et restitue[t] tibi
Et salbum. — Psallendvm. Tribuat tibi Dominus secun conuersationem. • — A la suite du Saerificium t Quid
dum cor tuum et omnem consilium tuum eonfirmet. dignum » du Rituel B, le Rituel M en ajoute encore un
Versus : Impleat Dominus omnes petitionee tuas. Mit dernier : « II. Indicabo, homo, quid sit bonum ant
tat tibi auxilium de saneto, et de Syon tueatur te. Et quid Dominus querat a te : ut facias iudicium et diligas
omne. » misericordiam, tt sollicite ambularecum Deo, Alleluia. »
293 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 296

atque in huius oblationis hostiam, quam pro eis transferatur : ut, qui nunc inter homines sublimi-
offerimus, sanctiflcator accedas; et quibus dedisti tatem possidet culminis gloriosi, post longam tem-
subditam in regimine plebem, tribuas eliam in om porum seriem, de regno terreno ad celeste transeat
nibus tuam faceré uoluntatem. regnum, atque inter sanctos perenniter regnet, et
ymnum debite laudationis tibi cum eis sine cessa- в
s Post Nomina.
tionedecantet, eo concentu atque affectu, quo angelí
fol. ii9 / Offerentis gloriosi principis ■ uotiua muñera,
et arcangeli tibi perpetim non cessant clamare, ita
sereno, Deus, uultu accepta : tribuens eis cum glo dicentes : [Sanctus].
riosa coniuge regnum uiriliter regere, et tibi ex
Post Sanctus.
bonis actibus complaceré. Nobis quoque te uran
io libus concede propitius, et uiuis optata remedia, Vere sanctus, uere benedictus Dominus noster ю
et defunctis requiem sempiternam. Ihesus Christus, Deus deorum et Dominus domi-
norum, princeps principum et imperalor regum
Ad Pacem. terre. Cui gentium multitudo famulatur, cui regum
Deus,cui subiacent omnia, cui famulantur cuneta, celsitudo proslernitur, et quem celeslium et terre-
temporibus fidelissimi tui Illius regis concede pa- strium creaturarum subiecta conditio Dominum is
i"i cifica témpora et amoue barbárica bella : ut quem Creatoremque suum cognoscens adorât, magnificat
prefecisti in populo luo principen!, le duce, in cunc- et conlaudat, Christum Dominum ас redemtorem
tis gentibus obtineat pacem. — Amen. uerum.
Per auctorem pacis et karitalis. Post Prldie.
Inlatio.
Sanctiflca, quesumus, Domine, hec tibi sacriQcia ¿o
ж Dignum et iustum est nos tibi gralias agere, om- delibata, et prebe quibus petimus tue miserationis
nipotens Deus, per Ihesum CbristumFilium tuum, patrocinium indisruptum, ut que postulant adipi-
Dominum nostrum, qui tecum et cum Spiritu Sancto scantur, que in, quirunt inueniant. Habeant tempo- f0i. a\
cuneta regit et omnia moderatur; cuius prouidentia ribuä suis omnia prospera, dum a te cuneta fuerint
principes ordinantur, cuius dispositione régna con- aduersa abdicata. — Amen. Ki
as stituuntur. Per quem te etiam, summe Pater, ex-
poscimus, ut gloriosum principem nostrum Ilium Ad Orationem.
regem, quem in presentí seculo regnare fecisli, tuo Domine Deus, Pater omnipotens, qui es Rex
inuicto semper tuearis auxilio, eiusque uota sint regum et Dominus omnium potestatum, ad hec
in tuis oculis placabilia. Des in diebus eius pacem, uota gloriosi principis Ulitis dignanter iube respi-
3o concedas salutem, dones quietem, internos eius cere ; dans ei per hec, et adeptum regnum in расе эо
aduersarios conteras, externos inimicos dicioni eius disponere, et tranquillam uitam cum omnibus du-
subicias, annos eius optata felicitate ас diuturna cere : quo, eo régnante, et felicia nobis témpora
prolixitate multíplices. Salubérrima eius consilia dones, et ad te nos exaudías semper proclamantes
sensibus semper infundas; te declarante, ei in om- e terris : Pater '.
i'oi. *ю nibus pateat luce / clarior iustilia et ueritas. Te
Benedictio. :v.
a; quoque èius pectori presidente, sic in cunctis exe
quatur iustitiam, ut pietatem el clementiam non Christus Dominus uota fidelissimi famuli sui Illius
amittat; tantoque moderamine temporalis regni principis sereno uultu inlendat, et regnurn eius
gubernacula leneat, ut per ministerium regni pre- in pace custodial. Thronum eius iustitia firmet et
',o senlis sempiternam felicitalem et gloriam regni
celestis adquirat. Quatenus regnum eius, tam sit 8 M dicentes : Sanctus " M Dominus dominantium
17 Cod ас redemptoremque î5 M Amen. Largiente de
stabile semper, ut numquam décidât, sed ad melius mentia diuinitatis tue, Deus noster ,6 M Ad orationem
dominicain n M gloriosi regis cum coniuge sua a7.l/
1 M uoluntatem. Amen. Per multimodam bonitatem sui principis cum coniuge sua 38 Cod tronum.
tuam 6 M oflerentes 9 Cod hactibus " M sempiter
nam. Amen Cf. col. 755 u M Illius cum coniuge sua 1. Le Rituel M ajoute en marge le répons noté sui
15 Cod amobe nCod et .Vprrfecisti SCJ/ nostrum et in vant : « Resp. Exaudi, Domine, uoeem precis mee, dum
marg. cum coniuge sua ''"pro et gloriam quod fert M, oro ad te, dum leuabero mantis meas ad templum sanc
male Cod habet ecclesiam (Cf. supra, col. 291, I. 21). tum tuum. »
297 LIBER ORDINVM. ■-'Os

populos in bono multiplied. Sit in salutem terre Post Nomina.


et defensionem patrie sue. — Amen.
Protector in te sperantium, Deus, multiplica
Sic potestate eulminis polleat féliciter, ut per tu-
super me misericordiam tuam, ut me a malis omni
morem subditos non spernat, et ita omnibus gra-
••> tiosus existât, quo nullum nocendo damnet; sed bus propitiatus eripias et relicum uite mee tempus
in pace et tranquillitate disponas : quo, dum me rl
eunetos diligendo, et rerum muñere et principali
ueritatis tue scuto circumdederis, horrorem eterni
dilificet pietate. — Amen.
supplicii non pauescam; sed sanctorum adscitus
Annuente Domino nostro Ihesu Christo, cuius
agminibus,eternam cum omnibus fldelibus defunc-
imperium inexpugnabile permanet per numquam
io fiuienda sécula seculorum. — Amen'. tis mansionem obtineam. — Amen.
Ad Pacem. i"
XII. — ITEM MISSA QVAM SACERDOS PRO Deus, qui te precipis a peccatoribus exorari, ti-
SE DICERE DEBEAT2. bique sacriQciumcontriti cordis offerri, sacrificium
hoc, quod indignis manibus meis offero acceptare
Deus, fons bonitatis et pietatis origo, qui pec- dignare, et ut ipse tibi hostiam et sacrificium esse
cantem non statim iudicas, sed ad penitentiam mi- mercar, miseratus concede: quo per ministerii huius '•'•
!■; seratus expeclas : te queso, ut facinorum meorum exhibitionem, / peccatorum omnium remissionem w. из
squaloresabstergas, et meadperagenduminiunctum percipiam, donumque pacis et karitatis eterne us-
officium dignum efficias; et qui altaris tui minislc- quequaque possideam.
rium suscepi indignus, perago trepidus, ad id
Inlatio.
peragendum reddar strenuus : ut inter eos qui tibi
foi. ai placuerunl/inueniar iustiücandus, quatenus emun- Dignum et iustum est, omnipotens Deus, glorio- *
» datus ab omnibus sordibus peccatorum, consortium sum Nomini tuo gratiarum actiones persoluere :
adipiscar tibi placentium beatorum. — Amen. qui dissimulatis humane fragilitali* excessibus, sa-
cerdotii dignitatem concedis indignis, et non solum
Alia. peccata dimittis, uerum etiam ipsos peccatores Ju
stificare dignaris. Cuius est muneris, ut non existen- я
Deus, qui me indignum sacris misteriis delegasti,
m presta indulgentiam mihi peccatori. Porrige manum tia sumant exordia, exorta nutrimentum, nutrila
lapso, et aperi ianuam regni tui, per quam possim fructum, fructuosa perseuerandi auxilium.Qui non
intrare in requiem paradisi : et quia in preeeptis exîstenlem creasti, creatum üdei ueritate ditasti,
tuis preuaricatus extiti, et per delictorum facinus fidelem, quamuis peccatis squalentem, sacerdotii
corrui in ruinam, tu me, Domine, erige quem la dignitale donasli. Tuam igitur Omnipotentiam sup- so
so psus peccati prostrauit. Inlumina cecum, quem plices exoramus, ut me a preteritis peccatis ema-
tetre peccatorum calígines obscurauerunt; solue cules, in mundi huius cursu in bonis operibus
conpeditum, quem uineula peccatorum conslrin- corrobores, et inperseuerantie soliditate confirmes;
gunt : ut a conuersatione carnali et ab inmunditia sicque me facias tuis altaribus deseruire, ut ad
terrenorum actuum, infusa mihi celitus sanetitate, eorum qui tibi placuerunt sacerdotum consortium ss
se discernas. ualeam peruenire; et per eum tibi sit meum acce-
ptabile uotum, qui se tibi obtulit in sacrificium.
16 Cod squalore " Cf. Muratori, L. Я. V. , t. II, col. 192 — Quern tecum, Deus Pater, et cum Sánelo Spiritu
30 Corf prostrauit 31 Cod obscura berunt.
uniuersitas uirtutum celestium non desinunt con-
1. On lit en marge du Rituel M la formule suivante : laudare, ita dicentes : Sanctus. *>
« Comi'letvria. Effunde, quesumus, Deus. in uisceri-
Post Sanctus.
bus famuli tui regis [caritatem] que a te tuoque pro-
cedit ex Filio : ut purgatus a crimine, uas tibi effleia- Vere sanctus et benedictus es, Domine sánete,
tur placabile. In quibus, sancta Trinitas, digneris in Pater omnipotens, eterne Deus, qui dum libenter
ipso habitare perenniter. Per ineffabilem pietatem nostre penitudinis satisfaclionem suscipis, ipse tuo
tuam, Deus noster, qui cuneta regis in. » Voy. ci-des
sus, col. 2У2, note 2. iudicio quod erramusabscondis,et pretérita peccata
2. Voy. plus haut (col. 270) une Messe qui porte le 'relicum raro inuenilur pro reliquum *Cod orrorom
même titre, mais dont le texte est tout différent. Elle 7 Cod paboscam ; set " Cod exorare " Cod offerre
est extraite du Rituel .)/. 21 Cod hactiones.
J99 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. :ию
foi. m noslra dissimulas, ut nobis/sacerdolii dignitatem iter tui salularis : concede nobis ueniam cunc-
concodas. Tuum est enim mead minislrandum torum peccaminum, tarn que per corpus, quam que
altario tuo dignum eflicere, quern ad peragendum extra corpus commisisse dinoscimur. Innocentia
id oilicii indignum dignatus es promouere : ut pre- quoque actionis, tranquillitas et quies mentis, feruor
s teritorum acluum meorum mala obliuiscens, pre- sánete dulcedinis et pondus necessarie grauitatis, 5
sentium ordinem in tua uoluntate disponens, patientia, humilitas, contemlus mundi, et constan-
futuris custodiara inponens, por eum uitiorum squa- tia uel perseuerantia in bonis actibus, te donante
loribus expurger, uirtutum nutrimentis exorner, largiantur. — Amen.
eorumque sacerdotum consortio qui tibi placuerunt
Alia.
10 adunes, per eum quem constat esse uerum sum-
niumque Pontificem et solum sine peccati contagio Tibi Deo nostro immolamus sacrilicium laudis et - w
Sacerdotem. — Per Christum. reddimus uota nostre salutis : suppliciter exorantes,
ut repulsa omni superbia, uanitatis quoque adpe-
Post Pridie. titu ucl affectu expulso, nihil per inanem gloriam
Sacrifica presentís oblatio, queso, Domine, mea operemus, nee aliquando a te Domine reprobe-
1S expurget facinora, per quod totius mundi uoluisti mur; sed iro, inuidie, fornicationis quoque atque i»
relaxan peccata; illiusque frequentationc efliciar omnium uitiorum deuictis superalisque stimulis,
dignus, quod ut frequentarem suscepi indignus. aduersa omnia per patientiam superemus. Inla-
Ad Orationem. tam contumeliam cum summa tolerantia suslinen-
tes, nec cuique uicem contumelie respondentes,
Indulge, queso, ot miserere mei, Domine, et pec- cursum uilo huius peragere mereamur immobiles. *•
ai cata que labentibus uitiis contraxi, pius ac miseralus
Detractio, conlemtio, diiudicatio uel iniusta com- foi. s*
omitte, locumque et fructum pcnitentie propitiatus
motio procul sit a nobis. Maledicta queque, siue
concede : ut libera te semper uoce mereamur ap
a quolibet nobis prolata sunt, seu etiam que a no-
pel lare : Pater.
bis in aliis processerunt, nullius nocibilitatis, tam
Benedictio. nobis quam illis offerant grauamentum. Quicquid *s
i¡ Huius, Domine, sacramenti libatio peccatorum etiam Deo seruandumpromisimus, nec feeimus, ut
meorum maculas torgat, et ad peragendum iniunc- nobis dimitlantur oramus. — Amen.
tum oflicium me ydoneum reddat. Occurrat mihi
fautrix dementia tua, et ab erumnis seculi me Post Nomina.
inuicta défende potentia : quatenus, tuo ubique
Fac nos, Domine semper tibi uotorum studiis
эо munitus suffragio, et sanctitatis florear ornamento,
complaceré. Adherentium quoque nobis uel obse- з»
et sanctorum tuorum merear condignus haberi
quentium mentem, atque omnium, quos ad no
consortio.
strum uoluisti uel permisisti regimen pertinere,
Completuria. diseiplinis spiritualibusreple : ut in domo tuasanc-
foi. sxí Purificet me diuini sacramenti / oblatio, ut sit tificati permaneant, et eruditi de lege tua fructum
:» mihi et peccatorum remissio, et tue pielatis óptala uite perficientes, atque quandoque coronandi perue- x;
propitiatio : ut per hec, te opitulanto, efficiar sacris niant. Mortuorum sano íidelium spiritus in pace
misteriis dignus, qui de tua pietate confisus fre- refrigera, et per hec libamina, que tibi offeruntur
quontare presumo indignus. gratissima, pro fide qua te crediderunt dona eis
inconeusse possidere gaudia sempiterna.
XIII. — MISSA VOTIVA QVAM SACERDOS PRO
w SE ET AMICIS VEL DOMESTICIS DICERE 1 Cod inter tui salutariä 3 Cod omisisse M omisiste
1 Cod ferbor 6 M patientie humilitas ' Cod liactibus
DEREAT. 8.U largiatur nobis 10 Cod ymmolaiims " Codadpetitum
M uanitatis quodque appetitum uel affectum expulso,
Dous, qui instituisti te honoriflcari sacriücio lau- nicliil per inanem gloriam operemur, ne aliquando a te
dis, per quod inuocantibus nomen tuum ostendas Domino reprobemur " Cod ad te ,ä.l/ fornicationes
18 Cod quum summa !0 Cod ymobiles " Cod iniusti
6 Cod liactuum " Sacerdotem cum nolis muticis comotio ,v Cod nociuilitatis M tam illis quam nobis
10 (loi frautrix 39 Cod uotiba M (fol. 9Í-97) Missa uotiba, 2' Cod grabamentum... soruando *7 M oramus. Per tua
quam sacerdos prosso, amicis domesticiaque dicat. 30 Cod aderentium 31 Cod ad nostram ".I/ ut et in.
301 LIBER ORDINVM. 302

Ad Pacem. subditos iuslitia regant, pietate gubernent, pres-


Christe Domine, qui nos docuisti pacis eterne suris omnibus releuent, et iussu pietatis tue ino-
dificent, qui non es passus perire quod leceras.
commoda, et alíeme dilectionis indiscissam habere
Christus.
copulam : presta, ut de nobismetipsis quoque
Post Pridie. s
e semper humilia sentiamus, mansueti ad omnes
simus, pielatis quoque uisceribus abundemus, et Facnos, Domine omnipotens, digne / tue memini foi. ¿»
humililatis tue, Christe, uel omnium uestigiorum passionis, et uenturum cuín gaudio preslolare de
tuorum exempla sequamur et imitatores tui per celis. Omnibus igitur caris, (ida nobis amicilia
omnia simus, et uiuamus in te, et non recedamus a copulatis, donum indulgentie trihue plenissimuin,
in te. — Amen. tui nostrique quotidie caritatem, atque eternuin "»
Presta, per auctorem. gaudium sine fine. His quoque, qui uel ignorantie
cecitate obducti, uel liuore turbati, uel quolibet
Inlatio.
insano odio nos insequuntur ac detrahunt, tu pro-
Dignum et iustum est, satisque uere pulcrum et piliatus ignosce : conuerlens eos ad tuum amoreni
dignum est, omnipotens Deus, ut queramus faciem nostramque dulcedinem ; ut nihil de his, que no- *8
fol. И7 / tuam semper, uenientes ad te in abundantia bis uel i.ntulerunt, uel inferre conati sunt, uel co-
к; bonorum operum cum letitia et exultatione. In hac nanlur, penaliter inputans, Sanctis tuis angelis post
ergo uita, ita nos tua pietate iustiflca et a malis huius transilum uite eos participes reddas, et banc
omnibus libera, [utj et hic tibi seruiamus cum oblationem ita acceptans benedicas, ut et me of-
sanctitale et pace, et in futuro sociemur tibi am- ferenlem, et eos pro quibus offertur, ab omni *°
*> plexu beatiludinis infinite : dans nobis uel quic- noxietatis condemnatione reddas inmunes.
quid a te accepimus, ut numquam in confuso fine
Ad Orationem.
ueniamus, nequc in ipso ueniamus uucationis
tempore, aut iniquitas in confessione os nostrum Ad te, Christe Domine, quesumus, orationis in
impediat, aut tranquilinas confessionis denegetur tempore, ut nos non dubie opes alleuent; non
« nobis optata : sed, malorum angelorum occursione paupertas humiliet, nec extollant diuitie; non tri- **
a nobis longe repulsa, bonorum angelorum nos oc- stitia curuet, non letitia aut temporis prosperilas
cursio foueat : que et omnem pauorem nostrum infiel; sed uirtutem firmissimam diligamus, ut
atque formidinem ante nostrum transitum salubri- semper cum fiducia proclamemus, dicenles : Pater.
ter a nobis discutiat, et nos ad conspectum glorie Benedictio.
м tue coronandos perducat. — Cui mérito. Deus, qui pro bonitate tua fecisti nos, dum non *>
Post Sanctus. essemus, fac nos ut eternis bonis tuis et inuneribus
fruamur. — Amen.
Deus sacrosancte diuinitatis summe bonum, no
Et qui semper bonus in tua permanes natura,
strum quesumus sanctifica uotum : sacerdolibus
exerce in nobis benedictionis tue muñera; ut qui
quoque luis, cunctisque religiosis, copiam prelar- penitudinem commissorum gerimus. ad te/reconci- f»1- **»
» gire, et omnimode sanctitatis cullum his dignare
liationis gratia per salutarem hostiam redeamus. *¡
concederé. Obsecramus démuni te, Deus, et peti-
— Amen.
mus pro regibus et potestatibus huius mundi, ut, te
ducem atque gubernatorem, quietam et tranquil- XIIII. — ORDO MISSAE VOT1VAE
lam uitam mereantur transducere; qui populos SLNGVLAR1S 1.
Ant. : Inclina, Domine, aurem tuam et exaudí w
• ' Cod cómoda lb. Cud mate indicis amabpre .serf in
M bona inuenitur lectio sCod tibi M tui 9Corf ad te uerba mea. Alleluia, alleluia. — Vers. : O Domine,
10 M a te. Quia tu es 13 Cod habundantia '' M nos pro ego ser[uus tuus : et exaudi(.
tua " Cod ad te M a te accepimus , ita uigilanter te-
neamus, ut " Cod et M uocationis, fortan ultimae uo- 5 Cod iusso * Cod non est passus perire quod fecerat
cationis teu finis mundi *~ Cod fobcat... paborcin 30 M 6 Cod tui meminire ,0 Corf tue nostreque cotidie "Cod
perducat, proclamantes atque ita diccntcs K Cod om encitatis " Cod odii... detraunt "Cod etut me "Cod
nímoda... concede M recti omnimode... concederé di condemnatio " Cod dubias opes allebent "Corf cur-
gnare *7 ut te ¡lie deficit textus codicia M, usque ad bent »6 Corf gratiam M gratia w ser[uus, etc., ex M.
Benedictio : Deus qui pro 3"te ducem, etc., casus accu-
xdtiui absoluti n ('od qui populo. I. Cette mt4me messe se trouve aussi dans le Rituel
:¡o:¡ LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 304

Oratio. tatem Dei et réfrigérer uobiscum. Deus autem pacis


sit cum omnibus uobis, in Christo Ihesu Domino
Inclina, Domine, aurem tuam ad precem nostram,
nostro. — Amen.
ne nos de manu tue miserationis exeludas. lit quia
mirabilia tua non in tenebris, sed in lumine co- Lectio sancti Euangelii secundum Marcum.
s gnoscuntur, tetra pôccati nostri discute fulgore uir-
In illo tempore, Dominus noster Ihesus Christus
tutis tue, et fac luce radiare iustitie : ut, qui
perambulabat Iherico. Etecceuirnomine Zaccheus,
uerbum uite fide inclinabili continemus, in te atque
et hic erat princeps publicanorum, et ipse diues
proximum dilectionis tue testimonio fulgeamus.
erat ualde ; et querebat Ihesum uidere quis esset,
Te prestante.
et non poterat pre turba, quia statura pusillus
to Lectio Libri Eclesiastes. erat. Et precurrens ascendit in arborem siccomo- ,0
Fili, si quid uouisli Deo, ne moreris reddere. Dis- rum ut uideret illum : quia inde erat transiturus.
plicet enim ei infidelis et stulta promissio ; sed quod- Et cum uenisset ad locum, suspiciens Ihesus uidit
cumque uoueris, redde; multoque melius est uo- illum, et dixit ad eum : Zacchee, festinans de
tuni non uouere, quam post uotum promissa non scende; quia hodie in domum tuam oportet me ma-
is reddere. Ne dederis os tuum ut peccare facias nere. Et festinans descendit : et excepit illum gau- ,s
carnem tuam, neque dicas coram angelo : Non est dens. Et quum uiderent homines, murmurabant,
prouidenlia; ne forte iratus Deus super sermone dicentes quod ad hominem peccatorem diuertisset.
tuo dissipet cuneta opera manuum tuarum. Vbi Stans autem Zaccheus, dixit ad Dominum : Ecce
multa sunt somnia, plurimeque uanitales et ser- dimidium bonorum meorum, Domine, do paupe-
so mones innumeri : tu uero Deum time. ribus; et si quid aliquem defraudaui, reddo qua- *°
Psallendvm : Vota mea Domino reddam in atriis druplum. Ayt Ihesus ad eum : Quia hodie salus
domus Domini. — Vers. : Disrupisti uincula mea : domui huic facta est, eo quod ipse Alius esset
tibi sacriflcabo hostiam laudis. Abrahe. Venit enim Filius hominis querere et sal-
Alivm Psallendvm : Disrumpe, Domine, uincula uum faceré quod perierat. — Amen.
i'¡ peccatorum meorum, ut sacrifleem tibi hostiam lau Lavdes : Alleluia. Dele, Domine, iniquitates meas, *'
dis. — Vers. : Tribulationem et dolorem inueni et et accepta fiant / coram oculis tuis uota mea. Alle- fo1- **'
nomen Domini inuocaui. Obsecro, Domine, libera luía1.
animam meam. VI... Alias : Exaudí Domine orationem meam.
Sacrificivm : Ego seruus tuus 2.
Epístola Pauli apostoli ad Romanos.
rol. seo / Fratres, obsecro uos per Dominum nostrum Missa. ni

3i Ihesum Christum et per karitatem Spiritus Sancti, üiuina, Fratres karissimi, preceptione commoniti
ut adiuuetis me in orationibus pro me ad Deum; ut inuicem diligamus, si sic próximos, ut nos
ut liberer ab iníidelibus qui sunt in Iudea, et obse- ipsos diligimus, alterna pro fratribus Deum prece
quii mei oblatio accepta flat in Iherosolimam sanc postulare debemus : ut, qui uotiuis oblationibus
as lis : ut ueniam ad uos in gaudium per uolun-
* Lege secundum Lucam, xix, 1-10 cum A et M 6 Cod
5 Cod tetram .4 tetra " inclinabili sic omnes codices Zacceus M Zazous 13 Cod Zacee M Zaze " Cod Zac-
i. e. non fragili sed docili 10Eccle., v, 3-6. In A et M ceus ,9 Cod dimidio " A el M filias est 2J Cod ЛЬгае
Lectio libri Sapientie Salomonis '* Cod uobere •* if 30 M missa eiusdein ^Cod diligamus .1 diligimus.
tuum et " Cum nolis musicis in M " M laudis. In
atrüs ~*Cod inuocabi... Huera S9 Rom., xv. 30-33 " M 1. Cette première formule ne se trouve pas dans
Iherosoliina 3r> M in gaudio. les Rituels A et M; mais l'antienne suivante, qui com
plète la seconde, y est accompagnée de notes musi
A, fol. 07-69, sous le titre de Missa uotiba de singularis, cales : с Lavdes. Exaudí, Domine, orationem meam et
et dans le Rituel M, fol. 118-122, sous la rubrique : clamor meus ad te perueniat. » .V/ ajoute : с Alleluia. »
Item ordo cuiuslibel singularis. — Je relèverai, comme 2. D'après les Rituels A et M : t Sacrificivm. Ego
d'ordinaire, les variantes de ces deux manuscrits, moins seruus tuus et filius ancille tue. Dirupisti uincula mea;
celles qui sont des fautes manifestes du copiste. — Le tibi sacriflcabo sacrificium laudis. Alleluia. » Le manu
mot singularis indique une messe célébrée pour une scrit M ajoute le verset suivant : € II. Credidi, propter
seule personne. Voy. à ce sujet le Missel mozarabe im quod locutus sum. Ego autem humiliatus sum nimis.
primé (P. L., t. LXXXV, col. 991). Tibi sacrificauo. » Ces formules sont notées en neumes.
:¡o:> LIBER ORDINVM. 300

eum sibi propitiari coníidunt, nostris precibus in Post Pridie.


omnibus adiuuentur. — Ipso prestante. Sancliûca, Deus, oblatoris serui lui Illius tibi hec
sacrificia delibata, donans ei, ut remissionem suo-
Alia '.
rum accipiens criminum, indesinenter tibi uotis iu-
Suscipe, Deus, supplicantis famuli tui Illius uoli- gibus famuletur. — Amen. s
uum tibi muñas oblalum, et multiplici ob hoc Lavdes : Querentibus te, Domine, tribue fortitu-
eum locupleta fenore gratiarum : ut, qui te his ho dinem, et querendi te iugiter infunde sanctum
norât spontaneis uolis, te largienle, ditetur premiis amorem.
infinitis. Lavdes ; Si uis, Domine, potes me saluare '.
Post Nomina. Ad Orationem. i»
m Faue, Deus, famuli tui Illius fidelissimis uotis, et Orationem, Fratres, dicturi Dominicam propter
eum ab omnibus absterge delictis : quo huius hec uotiva, primum nos postulare conuenit sacrifi
sacrifica oblatione placatus, et illius pro quo te cia, ut diuina bonitas oblatorem simul cum oblatis
posciinus uota acceptes, et defunctos fidèles in preueniens, in benedictione dulcedinis nos quoque
pace refrigeres. sequenter exaudiat ad se proclamantes e terris : «
is Ad Pacem. Pater.
Benedictio '.
Deus, qui uoliuis semper precibus delectaris,
Fidelissimi serui sui Illius uotum Dominus cle
uolum famuli tui Illius locupleta fenore pacis : ut
menter acceptet, et eum cum omnibus suis a delic
per hoc, id quod offert luis oculis sit acceptum,
tis iustificet. Vola eius sanctificando multiplicet, *°
per quod tue pacis fuerit uinculo premunitum. —
et orationes iubeat exaudiré. Quo cum uniuersitatc
án Amen.
electorum, et pia uota sua Domino reddat, et se
Inlatio. in omnibus eidem placilurum exhibeat.
Dignum et iustum est, nos tibi omnipotenti
XV. ITEM ALIA SINGVLARIS.
Deo uota reddere, qui nobis uotum quo placeris
inspiras, et uotiua nos inspiratione remuneras. Te Spem ac fiduciam Dominum supplicandi in de- *••
i;¡ ob hoc rogamus supplici prece, ut hanc serui tui uotione fidelium atque oblationum disposilu, Fra-
Illius oblationem dignanter iubeas acceptare; quo
per earn eius humilitatem inlendas, uincula soluas, 5 M Amen. Per tuam magnam misericordiam 10 M
ad orationem dominicain ,r' .1/ ad se exaudiat i0 M
rol. i« peccata deleas, orationes accipias : ut, liberatus / ab uotum " M pie uota ,3 Cod exibeat M addit Amen.
omni aduersitate, et hic et in eternum sanctifica- Prestet ipse pominus et misericors îu Cod oblationem
3(i lus, cum angelis te sine fine conlaudet, ila dicens : dispositum.
Sanctus. 1. La première de ces deux formules notées ne se
Post Sanctus. trouve que dans le Rituel B. Le manuscrit .1/ ajoute à
la seconde le répons noté que voici : « Ad conf'rartio-
Vere sanctus, uere benedictus es, Domine Deus nem punis. Resp. Audi orationem meam, Domine, et
omnipotens, qui salubris inspirator es uoli, et clamorem meum exaudi : ad lacrimas meas ne obsur-
33 uotiui acceptor es sacrificii. — Christo. descas. Parce michi ut réfrigérer. »
2. A la suite de cette bénédiction, on lit dans le Ri
1 M Amen. Prestante ipsius misericordia Dei nostri tuel .V, fol. 122 : « Completvria. Refecti esca spirituali
*> Cod uotibum B M uotum tibi oblatum >M Amen. Tua et salutari póculo recreati, gratias tibi agimus Omni
eoncedente misericordia, Dens noster. qui uiuis. ,0 Cod potenti Deo Patri : precantes bec que de sanctis altari-
fabe " M exterge delictis 19 M uinculis premonitum bus tuis sumpsimus, corporis nostri atque uisceribus
" M nos tibi, omnipotens Deus Cod nobis uotum quod misceamur [sic). Per tuam magnam. — Alia compi.k-
M quo 2tí M acceptare iubeas 2" M adtendus lit. Cod
sol bas In A et M non leg. uincula soluas 30 M conlaudet tvria. Purificent nos, quesumus Domine, sacramenta
et dicat : Sanctus. que sumpsimus et famulum tuum ab omni culpa Hue-
rum esse concede : ut qui de reatu conscientie con-
1. Vis-à-vis de cette seconde oraison, on lit en marge stri[n]gitur, de celestis remedii plenitudine glorietur.
du manuscrit M : « Oremus.ut famulum suum ab omni Amen. Te prestante. » Et en marge : « Missa uotiua
infestatione diabolice (sic), uel cunctis tribulationibus completa est in nomine Domini nostri lhesu Christi,
mundi huius et a penis eternis propitius liberare di- cuius supplicatio facta est. Protegat eum angélus salu-
gnetur. » tis et pacis. Deo gratias. »
LIBER OnniNVM. ■j.>
307 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 3f8
tres karissimi, concitemur desideriis, amplectamur queris; non pretium, non speciem quam offerlur
gaudiis, prosequamur ofliciis, et ad exaudiendum intendis, sed contrilionem cordis, et magis accipis
cos in cunctis ex karitale mentis humillimis preci- in humili spiritu parua de modicis, quam in ar.ro- foi. ¿a*
bus innitamur : ut omnipotentis Domini prescientia ganle magna de maximis : quia nec dalor horum
foi. язя causam deuolionis intellegat, / et qui dignatur in- omnium datum expetit pauperis, nec redemtor mul-
t; spirare quod uouitur, dignetur accipere quod offer- tarum gentium ad censum diuilis fit uenalis, licet
lur. Et quia in precum est ambitione quod queri- iniquitas rea sit non facultas. Horum igitur, Domine,
tur, siue in gratiarum actione est quod lenetur : et conscii, te suppliciter postulamus, ut famuli tui
quesila prestet, et donata conseruet. Ibi spes uacua grata coram te. efficias uota, et hec ofTerentium
10 non labatur, hic prospera non mutentur. Inoflensa nomina in libro uile celestis féliciter conlineantur m
sint suffragia ista credenlibus : si auctor munerum scripta; ul, qui principales cum Sanctis paginas non
simplex ac sincera credulitas salubrem efTectum de- meremur, in ipso tarnen numero, uel in poslerio-
putet et efTectum. — Amen. ribus subiungamur. Quia apud te multe gratie.
Alia ' . multeque sunt mansiones; in quibus, qui uitale
'■*> Deus, a quo multum utiliter satisque necessarie qnumque parte simus, uel infimi, qui modo non is
sumus penilus alieni, erilque nobis inpunilas ipsa
nascentium dedicantur principia uoluntatum; ut,
precipua, que in beatorum sorte existit eterna. —
si placatus mente, aut disponentes aut cupientes
Amen.
adtendas consulto examinatoquc iudicio, ut cédant
destructa que ledunt, et conualescant firmata que Ad Pacem.
¿о conpetunt : lu, Domine, ad huius famuli tui lllius Deus, qui optandi das uotum et clementer inspicis *>
oblationem serena uultus tui inspectione conuer- deuotionis affectum, fldelissimi famuli tui suscipe
tere. Нес consilii cogitare eligat, que arrepta non desiderium. Obtineat inprece quod poposcerit ore;
pigeat; hec negotii agenda preponat, que aclu non exerecat opere quod fruatur in muñere; oflerat in
puniat; motum cordis falsa sapientia non inludat; uolis quod retentet in premiis. Sic eius coram te
~> actum operis intentio peritura non capiat; te inspi- sit uera deuotio, ut eterne pacis remuneretur ex ■>:•
ratorem tractaturus habeat, to adiutorem laboratu- dono. — Amen.
rus obtineat. Quod si omnibus nobis isla donaueris, Inlatio.
nee diflidenlia erit inchoatis, nee penitentia iam
Dignum et iustum est, omnipotens Deus, satis,
peractis. — Amen.
nos libi gratias agere, quum nec illud semper mo-
3d Post Nomina. dum habeat, nec id satis possitefneere. dum infinito au
Deus, qui in uotiuis oblationibus supplicantum, finita equare non possint. Tu, Domine, quum bo
non rei quanlitalem extimas, sed fidei affectum norum nostrorum non egeas, id lamen quod in
bonis nostris ad bonum nostrum esse iussisti,
B Cod uobitur ° Cod conserbet " M {fol. 123) Amen.
ut tibi / bene offerri debeant imperasti, ex rniseri- w. ¿as
Ipse Dominus et inisericors, qui cuneta 19 Cod dex-
tructa "Л/cogitata ** puniat Hie pro pugnet 28 Cod cordia quod donas expectans ; qumque tuum donum м
incoatis i0 M Amen. Quia tu es bonitatis complemen- si [quis" inpertiri noluerit, ne possil inminui.indi-
tum 31 Cod uotibis.
ges quod ipsi largiris : cuius muñera si quod diri-
1. Le Rituel M porte en marge de cette formule les gunturimpleant, ncaquoproficiscunlurexhauriant.
mots suivants, qui nous font connaître le nom et la Respicis quod dedisti, non quasi uacuata suppléas,
qualité du copiste du manuscrit : sed ut feneratu restituas. Vota nostra, testimonium ">
dominicvs scriptor est nostre credulitatis, non tue augmenta m digni
Memorare, tv sacrificiorvm offertor
tatis. Tue uis esse uirtulis, dum non largitorem
i.nf1rmitate svbiacens
a mole meiluvm peccatorvm opprimens lucri, sed cultorem diligis sacramenti. Denique
Pkesvitf.r vocor tuum imputas quod uni ex minimis tuis largilur, ut
Sed indiunvm fvnoor
qveso me auesse memor 2 Cod humile ' M facultas, et equitas sit placita. non
maiestas " jiost uocem ut, cetera désuni in M , propter
Voilà de la part du scribe un produit spontané, qui /thiol, uniux folii 3l Cod infinita pro finita 35 Cod ex-
nous explique mieux que lout le reste les nombreuses pectas 8li quis ijise ndieri. Sensu* hic ieiiiter obscttrus
incorrections du manuscrit de Madrid. 58 Cod exauriant.
:>,o'j LIBER OKDIXYM. 310

quum tuuni sit profecto quod dalur, si propter te adesto propitius : auge ei ûdem et omnia peccata
datur, a te reddendum reputatur. Nec merces in- dimitte. Accepta sint in oculis luis, Domine, uota
certa est, si fides est certa : ut non sit dubius qui eius, et oblationem quam Ubi offert inspice, et per
inpendit, quum semper uerus sit qui promisit, Do- intercessum sanctorum tuorum impie eius petitio
?; minus nosler lhesus Christus, Filius luus. nee, et ipsius in omnibus exaudi orationes. B
Cu i me "rito]. Alla.
Post Sanctus .
Exaudi, Domine, deuotionem famuli tui, et obla
Veré sanctus, uere benedictus es, Domine Deus
tionem eius in tua laude amplifica : ut dum tibi de
omnipotens, qui uoliuas fidelium preces benignus
bita famulalur, honore mereatur te laudando per-
i» inspiras et probas, clonas et adiuuas, intueris et
cipere eterne premium uite. *"
perûcis, uides iugiter et exaudis. Dona igitur nobis
tiralias tibi agimus, Domine, quia tuo sumus
et fámulo tuo Uli sicut oportet orare, sicut oportet
muñere et dono repleti.Petimusergo, Domine Deus,
exorare. Sanctum desiderium et capiat et effundat,
pietatem luam, ut in nobis conserues gratiam quam
accipiat et offerat, frequentet et impetret, obtineat
dedisti; ut simus semper te propitianle hic et ubi
is et exultet. Hlud ueniat in affectu deuotionis, quod
impleatur in affectu petenlis; ut, qui nil plus quam que felices. — Amen. is
Adiuuante nos dextera diuinitatis tue, Deus.
nostram queris salutem, salutiferam nobis inspires
et exaudías precem. — Per Christum Dominum. Post Nomina.
Post Pridie. Diferentes famuli tui, Domine, muñera, eum in
«i Oblatum tibi, Deus Pater, famuli tui /llius sus- tuo nomine glorifica : ut eius uota propitiatus sus-
cipe sacrificium et sanctilica uotum. Obsequiis faue, cipias et peccata dimitías. Requiem animabus de- *>
roi. *36 lacrimas intuere, / benedictionem tribue sacriflciis functorum íidelium tribuas, et celesti in regno
et sanctilicationem uotis. — Amen. consortes eflicias. Salutem quoque corporis et anime
Ad Orationem. ei tribuas, et per hanc oblationem percipiat indul-
is Deum, qui fldelium uotorum est acceptor, me- genlie tue miserationis donum : et per intercessio-
cum, Fratres, intento pie orationis inprecamini of nem sanctorum tuorum, beneíiciuin consequalur ±-
ficio, ut pro alterutro se orantes accepte!, пес eternum.
quemquam in suo uoto contristet; quo lidelissimus Ad Pacem.
ante Deum adiutus precibus nostris, ad cum nobis- Domine Deus omnipotens, qui dixisti per Filium
30 cum repulsis uitiis ualeat proclamare e terris : Pater. tuum Dominum nostrum : Pacem meam do uobis,
pacem meam relinquo uobis ; petimus, Domine Deus, ao
Benedictio.
ut pacem, quam in tuo nomine labiis propinamus,
Christus Dominus, qui uoluntarie pro nobis om
lixam in nostris cordibus teneamus : et hanc oblatio
nibus suam trad id it animam, uolunlaria uotiua
nem uotiuam, quam Ubi famulus tuus offert, susci-
lamuli sui ¡llius sanctiücel holocausta. Uli semper
pere digneris, et propitius eius peccata dimitías, et
3.-. Domino uotis obsequatur, quibus hie et in perpe-
salutem propitiatus concedas, et eius languores pía- •'•
luum se Deo exhibeat placiturum : ut uoliuas preces
catus semper abstergas. Manus enim tua auxilietur
seminando in lacrimis, fructum boni operis in
ei, etbrachio luo protectus ab omnibus huius seculi
gaudiis colligat cum omnibus uobis. — Amen.
temtationibus liberetur.

ALIA MISSA SLNGVLAH1S'. Inlatio.

<o Aulam misericordie tue pulsanti pande fámulo Dignum et iustum est, nos tibi laudes et gralias 4»
luo, elerne omnipotens Deus], et eius precibus agere, sacrilicia spiritualia celebrare, omnipotens
Deus, per Ihesum Christum Filium tuum Dominum
» Cod uotibas 10 Cod adiubas sl Cod fabe 33 Cod nostrum : qui factus est mundi sacrificium, et expia-
uolumtaria uotiba u Cod exi beat "> Miss Aurem mise
ricordie Cf. supra, col. 97 et infra, col. 316 et 327. uiteffusione sanguinis sui peccata hominum. Ob hoc
te deprecamur, omnipotens Deus, per ipsum qui *•;
1. Je donne ici une troisième Missa singularig, tirée
du Rituel M, fol. 143-146. A comparer avec la messe ana - M sit " Finis hec orationis legitur in mtirgine ,c M
logue du Missel mozarabe, /'. /.., t. I.XXXY. col. 991. adiubante 3:1 M uotibam 35 M langorcs 39 Cf. col. 317.
311 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 312
pependit in ligno propter salutem nostram, ut hec Et presta, ut benediclionem, quam in tuo nomine
oblatio, que pro indigno fámulo tuo a nobis tibi expetet, te in omnibus largiente, perfrui eternam
offertur, sanctiGcare digneris : ut, sicut sanclis uitam adquirat. — Amen.
profuit ad coronam, ita ei occurrat ad ueniam, ut Per tuam magnam.
mereatur per hoc diuinum sacrificium a cunclis Completuria. s
emundari sordibus peccatorum, et reconciliatus tibi
Repletum est gaudio os nostrum, et lingua no
per Christum, sereno eum uultu respicias, et omnia
stra exultatione. — Corpus et sanguis Filii tui Do
eius peccata dimitías. Seueritalem quoque iudicii
mini noslri accepta adhereant uisceribus nostris
tui ab eo clementer suspendas, et miseralionis tue
et proficiant ad [uitam | eternam; ut conuersatio
lo clementiam super cum benignus infundas.
nostra permaneat bona in celis. — Amen. ■»
Presta, per Ihesum Christum Filium tuum, Do
Adiuuante tua dextera, Deus noster, qui uiuis.
minum nostrum, quern conlaudant angeli et archan-
geli, et non cessant clamare, ita diccntes : Completuria '.
Sanctus. Celestis doni 'benedictionc percepta, supplices
is Post Sanctus. te, Omnipotens, deprecamur, ut hoc idem nobis
Veré sanctus, uere benedictus Dominus noster et sacramenti causa sit et salutis. i«
lhesus Christus Filius tuus, cuius gloria pleni sunt Per tuam mafgnam].
celi et terra. Qui pro nobis obtulit moriendo quod
accepit ex nobis nascendo. Per quern te supplices XVI. ITEM ORDO VOTIVI PLVRALIS 2.
i» deprecamur, ut hanc oblationem famuli tui, cuius Allelvia : Miserere nobis, Downline ...
tibi cognila est et ñola libatio, libens placatus acci-
pias, Domine Deus noster. Oratio.
Per Christum. Miserere nobis, Domine, miserere nobis, etauxi- *>
Post Pridie. Hum quod rogaris concede : uota uero que in nobis
sunt laudationis tue accipe, et lacrimarum nostra-
is Te, omnipotens Dens, petimus et rogainus, ut
rum pius consolator occurre.
oblationem hanc, quam tibi olTerimus pro fámulo
tuo, susciperc digneris propitius et eius oblationes Lectio Libri Ihesu.
libamina ipse tibi facias acceptabilia : ut accepla Sacrificium salulare, adlendere mandatis et dis- es
per misterium Spiritus Sancti nobis sanctiûcata cederé ab omni iniquitate, et propitiationis litare
■.m distribuas; ut, dum corda nostra Christi corporis
sacrificium. Qui facit misericordiam, offerat sacri
sanctificatione purificas, el preces nostras exaudías, ficium. Beneplacilum est Domino recederc ab omni
et holocaustum nostrum in odorem suauilatis acci- iniquitate, et deprecatio iusti recedereab iniustitia.
pias. Non apparebis ante conspectum Domini Dei tui за
Oratio Dominica.
uaeuus; quia hec omnia propter mandata Domini
33 Exultet in te, Domine, anima noslra et placabili
fiunt. Oblatio ¡usti inpinguat altare, / et odor sua- ил. ¿а
pietate suscipiantur uola nostra. Sic, quesumus,
resurrectio Vnigeniti tui gaudium menlibus noslris 5 Lege Ad accedentes, Anliphona : Repletum est gau
tribuat, ut tristitiam auferat de cordibus noslris. Vt dio os nostrum et lingua nostra exultatione. Comple
turia : Corpus, ele. ' In M te.rlus uilialus. Qui corpus
cum omni iucunditate et uoce exultationis obsequia et sanguine... adhoreat in... et proficiatad eternam Cf.
up deferamus in conspeclu tue Maiestatis : ut oratio- supra, col. 2í'J it-u Cf. supra, col. 23/ "Eccli., xxxv,
2-9 3S Cod suabitatis.
nem. quam Apostolorum traditio demonstratio, cum
tremore cordis tibi dicere mereamur e lerris. 1. Cette dernière formule est empruntée à la Litur
gie romaine. Voy. les Sacramentaires léonien, gélasien
Benedictio.
et grégorien dans Mvratori, Liturgia romana uetus,
Vota huius famuli tui, Domine, propiliatus ad t. I, col. 327, 548, 70S; t. II, col. 29, 49.
ir; tende et benedictionis tue gratiam auge. Ad oratio- 2. C'est-à-dire, office votif ou messe dite à l'intention
nes eius adcomnioda aurem, et tuam in omnibus de plusieurs ¡personnes à la fois. Par suite de l'enlève
faciat uolunlatem. — Amen. ment d'un feuillet du manuscrit, le Rituel I/, fol. 121
bis, ne commence qu a ces mots : • uotorum nostro-
2 .1/ pro indignum famulumtuum * .1/ heniam 3' .W rum » de la formule intitulée Missa. Voy. un peu plus
suabitatis 4V ad i/ise atlieci *5 M adcomoda. loin, après la leçon de l'Evangile.
313 LIBER ORDINVM. ::il

uilatis est in conspectu Altissimi. Sacriflcium ¡usli inuenietis : pulsate et aperietur uobis. Omnis enim
acceptum est, et memoria illius non obliuiscetur qui petit accipit et qui querit inuenit, et pulsanti
Dominus. aperietur.
Psallendvm : Te decet hymnus, Deus in Syon, et Lavdes : Alleluia. 0 Domine! saluos nos fac. О
:, tibi reddetur uolum in Iherusalem. — Vers. : Domine ! bona prospera. s-
Exaudí, Deus, orationem nostram : ad te omnis Sacrificivm : Eleuabit sacerdos. — II : Et dum
caro ueniet. In Iherusalem. staret. — 111 : Benedixit sacerdos omnem popu-
Alivm Psallendvm : Mitte manum tuam, Domine, lum, et dixit : Deus, qui constituit paires electos et
de alto, et libera nos propter nomen tuum. — sanctificauit eos, aperiat cor uestrum in legem
to Vers. : Tu es Deus, et prêter te non est alius Deus sanctam suam. Quumque benedicereteis ingemuit, i«
qui liberet nos. Propter. dicens : Domine, exaudi et sanctilica.

Epístola Pauli apostoli ad Corinthios Missa uotiua pluralis.


secunda.
Deum fidelium remuneratorem animarum, Fra
Fratres, scitis graliam Domini nostri Ihesu Christi, tres karissimi, supplicemus, ut in commemoratio- is
is quoniam propter uos egenus factus est, quum esset nem omnium sanctorum suorum sit nobis uene-
diues, ut illius inopia uos diuiles essetis. lit consi randa dignitas, et placitura uotorum nostrorum illi
lium in hoc do. Hoc enim uobis utile est, quia consequatur utilitas. — Amen.
non solum faceré, sed et uelle cepislis ab anno Prestante ipsius misericordia Dei nostri.
priore. Nunc uero et facto perfidie : ut quemad-
n modum est animus promtus uoluntatis, ita sit et Alia. •-Ч«

perficiendi ex eo quod habetis. Si enim uoluntas Deus, qui sanctos tuos cum mensura probas et
promta est; secundum id quod habet, accepta est, sine mensura glorificas, exaudi per sanctorum tuo-
non secundum quod non habet. Non enim ut aliis rum mérita preces famulorum tuorum Illorum, et
remissio, uobis autem tribulafio, sed ex qualitate, tribue ut illorum patrocinia adiuuenl eos ad fidei
-' in presentí tempore, ut ueslra abundanlia illorum profectum, ad bonorum operum fructum, / ad pro- r0i. юн
inopiam suppléât : ut et illorum abundantia uestre speritalis bonum, ad salubritatis commodum, ad j«
inopie sit supplementum, et fiat equalilas, sicut religionis cultum, ad diuini timoris augmentum.
scriptum est : Gui multum non abundauit, et — Amen.
cui modicum non minorauit. Per fidem que est in
so Christo Ihesu Domino nostro. Post Nomina.
Suscipe uota tuorum, Domine, famulorum Illo- ,"
Lectio sancti Euangelii secundum Lucam. rum, et oblatum tibi pro eorum delictorum aboli-
In illo tempore, Dominus noster Ihesus Christus tione uel defunctorum requie pacifici libaminis
loquebatur discipulis suis, dicens : Quis uestrum ha- sacrificium propitiatus intende.
bebit amicum, et ibit ad ilium media nocte et dicet
Ad Pacem.
toi. гад Uli : / Amice, commoda michi tres panes, quoniam
:«; amicus meus uenit de uia ad me, et non habeo Fidelium tuorum, Domine, uota propitiatus ad- зз
quod ponam ante ilium; et ille deintus respondens, tende, precibus faue, gemilus intuere. Dona eis
dicat : Noli mid molestus esse; iam enim ostium fructum boni operis et plenitudinem karitatis : ut.
meum clausum est, et pueri rnei mecum sunt in qui tibi uotiuum deferunt sacrificium, eterna a te
vi cubili, non possum surgere et dare tibi. Et ille si pace ditentur. — Amen.
perseuerabit pulsans, et si non dabit illi eo quod
amicus eius sit, propter inportunitatem autem eius k Laudos et Sacrificium cum nolis musiris in Cod. Vide
su/ierius, col. 232, textum integrum " Cod omni po-
surget et dabit illi quodquod habet necessarium. Et pulum l9 M addit Prestet ipsa Dominus et misericors,
ego uobis dico : Petite et dabitur uobis : querite et qui uiuit et régnât. 20 In margine codicis M hic lerjitm-
Oremus, ut nos a flagello jre sue propitius liuerare di-
* Cod ymnum Ifaec duo psallcnda cum nolis musicis gnetur " Cod adiubent î8 M addit auxiliante demen
in Cod " Cod liueret 15 II Cor., viu, 9-15 " Cod tia diuinitatis tue, Deus noster, qui uiuis. ;,;t .1/ addit
utilis s5 Cod habundantia аб СЫ habundantia 2SExod.. Amen. M Corffabe 38 Cod uotibum 39 .)/ addilPer te,
xvi, 18 "Luc, xi, 5-10. qui es uera pax.
.415 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 310

Inlatio. Que optatis adtribuat, et que pauescitis procul


repellat. — Amen.
Dignum et iustum est, nos tibi, Pater omnipotens
Vt cum uniuersitate iidelium, uouendo et red
I)eus,gralias agere et iidelium tuoruin lllorum tibi
dendo Deo sacrificium laudis, ad fructum iustitie
uota humilia déferre, per Ihesuni Christum Filium
peruenire possitis. — Amen. ■>
luum Dominum nostrum : obsecrantes, ut qui
Ipso auxiliante Deo nostro, qui cum Deo Pâtre et
fámulos tuos ministerio nostro expectare fecisti,
Sancto Spiritu unus Deus gloriatur in sécula secu-
eorum preces uotiuas largitatis tue superabundan-
lorum '.
tem benedictionem oblinere concedas; ut illa que
necessaria poscunt saluti obtinuisse se gaudeant,
ALIA M1SSA PLVRALIS2.
t» et queque eis aduersantur euasisse se senliant.
Per ipsum, cui mérito. Aulam misericordie tue pande pulsantibus famu- •«
lis tuis Iltis, eterne omnipotens Deus, et eorum
Post Sanctus.
precibus adsiste propitius. Auge eis fidem atque
Veresanctus, uerepiusetadmirabilis es, Domine eorum omnia peccata dimitte. Accepta sint in ocu-
Deus noster, qui uotiuas inspiras et remuneras lis tuis, Domine, uota eorum, et oblationem quam
<•"• preces huinilium; qui non spernis, sed adiuuas tibi offerunt inspice ; et per intercessum sanctorum t.-.
uoluntates iidelium. Tui enim doni est, et quuin tuorum lllorum impie petitiones eorum, et oinnes
inspirata uouentur et cum deuota uel promissa sol- eorum exaudi orationes. — Amen.
uuntur. Per ineffabilem bonitatem luam.
Christe Domine ас redemptor.
Alia.
-j' i Post Pridie.
Pie Domine, ad Maiestatis tue concurrimus thro- *>
Sanctilica, Domine, oblatum tibi hoc sacriiicium num precesque fundimus; supplicanles, ut delean-
famulorum tuorum lllorum el presta, ut per hoc tur scelera atque uniuersa peccata famulorum
loi. ¿to illis sit remissio criminum, / per quod te sibi propi- tuorum lllorum, et per banc oblationem sentiant
tiari confidunt. indulgentie tue donum : ut per interuentum sanc
¿•; Ad confractionem ' : Fiat misericordia tua, Do torum tuorum, necessaria beneficia consequi me- «
mine, super nos, sicut sperauimus in te. reantur.
Per gratiam pietatis tue.
Ad Orationem.
Post Nomina.
Emunda, Deus, conscientias et labia nostra ab
omni malilia : ut, cum nos sanctiücatos effeceris, / Offerimus tibi, Domine, hec muñera populi tut, м. «i
:«> sanctificanda uota famulorum tuorum lllorum sus- ulintuo nomine glorilîcentur, et eorum uota pro- з»
cipias e manibus noslris, quo cum ipsisabluti pari- pilius suscipias et peccata dimittas; sanitatem
ter spiritalibus aquis, ad te proclamemus e terris :
1 Cod pabesoitis 9 M (fol. 122 uerso) Missa II plura-
Pater. lis. so M magestatis lb. Cod tronum.
Benedictio.
1. Le Rituel .V fait suivre la bénédiction ci-dessus
as Votum nostrum Dominus clementer intendat et
des deux formules que voici : « Missa acta est in nomine
peccata dimittat. — Amen. Domini nostri. Quorum postulatio facta est, tueatur eos
angélus salutis et pacis. — Completvria. Gratias tibi,
" Cod. superbabundantem n Cod uotibas ,5 Cod
Domine, tuis donis repleti referimus, tuamque miseri-
adiubas " Cod uobentur Ib. Cod solbuntur. Finis sen-
tenliae rum notis musiris in Cod " Cod ас re îv .1/ addil oordiam supplices imploramus, ut tua nos gratia a ma
Amen. Per ineffabilem boiiitateiu tuam. s,i Cod spera- us omnibus potentereripiat, et in luis laudibus exultare
bimus -: M Ad Orationem Dominicam. S8 Cod con- faciat. Amen. — Per gratiam pietatis tue, Deus noster.
scientia. qui uiuis. >
2. Cette messe so trouve aussi, sous le titre de Missa
1. Dans le Rituel 1/ ce répons est remplacé par le uoliua singnlaris, dans lo Missel mozarabe imprimé
suivant, qui est noté : с Rksp. Suscipiatur, Domino, [P. L., t. LXXXV, col. 1Ш', mais avec de nombreuses
sacrificium nostrum in conspectu tuo, ut placeat tibi. variantes, dont quelques-unes importantes pour l'intel
Et perlioe subséquentes to : quoniam non est confusio ligence du texte. Nos Rituels manuscrits y ajoutent
confidentibus in te, Domino. Alleluia. Alleluia. Alleluia ». trois compltturia.
:¡17 LIBER ORDINVM. :íls
corporis et anime condones, requiem defunclorum Ihesu Christi Filii tui, ut hie panis quem lignum
tribuas, et celesti in regno consortes eflicias. — crucis coxit, et hie sanguis quem torcular passionis
Amen. expressif, benedictionem tue diuinitatis aeeipiant
Ad Pacem. ueramque salutem sumentibus prestent : ut qui-
s Domine Deus omnipotens, qui dixisti per Filium cumque exinde sumserimus, spiritalem gratiam s
tuum Dominum nostrum : « Pacem ineam do uo- consequi mereamur.
bis, pacem meam relinquo uobis »; petimus, Do Ad Orationem.
mine Deus, nt pacem, quam in tuo nomine propi- Exullet in le, Domine, anima nostra et placabili
namus, fixain in nostris cordibus teneamus,et hanc pietate suseipiantur a te uota nostra. Sic, quesu-
m uotiuam oblationem, quam tibi ofFerunt famuli lui, mus, resurrectio Vnigeniti tui gaudium mentibus ю
suscipere digneris, et propitius eorum peccata di nostris tribuat, et tristitiam repellat de cordibus
mitías; salulem eis anime et corporis concedas, nostris, ut cum omni iueunditate et uoce exultatio-
et eorum languores placatus semper abstergas. — nis obsequia deferamus in conspectu tue Maiesta
Amen. tis; ut orationem, quam nos Dominus noster Ihesus
is Inlatio. Christus Filius tuus orare preeepit, sic dicere me- '■'•
Dignum el iustum est, equum uere et salutare reamur e terris : Paler.
est nos tibi laudes et gratias agere, sacriücia spiri Benedictio.
tuals celebrare, Domine sánete, Pater eterne, om Vota uestra atque sacrilicia dementis Dei gratia
nipotens Deus, per Ihesum Christum r'ilium tuum in bono suseipiat. — Amen.
*' Dominum nostrum; qui factus est inundi sacriü- Orationes ueslras exaudiat, et omnia uestra pec- *'
cium, et expiauit effusione sanguinis sui peccata cata dimitía! . — Amen.
hominum. Ob hoc te deprecamur, omnipotens Pater, Auferat a uobis omnia mala que gessistis, et tri
per ipsuin qui pependii in ligno propter salutem bual gratiam, quam ab e<> deposcitis. — Amen.
nostram, ut hanc oblationem, que pro indignis fa- Ipse Dominus et misericors, qui in Trinitale unus
is mulis tuis lilis a nobis offertur, sanctificare digne Deus glorialur in sécula seculorum. *>
ris : ut, sicut Sanctis peruenit ad coronam, ita eis
occurrat ad ucniam; ut mereanlur per hoc sacri- Completarla.
ficium a cunctis emundari sordibus peccaloruni ; Domine Deus omnipotens, qui es uita et salus
ut, reconciliad tibi per Christum, sereno eos uultu fidelium, quem uenturum credimus iudicem nerum,
so respicias atque eis omnia peccata dimittas ; seueri- esto nobis propitius, et qui hanc oblationem pro no-
tatem iudicii tui ab eis suspendas, et miserationis strorum salute, uel pro expiatione peccatorum по- зо
tue clementiam super eos infundas. strorum tibi obtulimus, misericordie opem in nobis
Te prestante, cui mérito. difundí sentiamus : ut, qui per earn refeeli sumus
ad mense tue conuiuium, dono tui muneris conse
Post Sanctus. qui mereamur premium sempiternum. — Amen.
x. Veré sanctus et uere benedictus Ihesus Christus
Alia. 35
Filius tuus Dominus noster, Vnigenitus tuus, pri-
Post communionem sacramentorum / tuorum . roi. ¿wt
mogenitus noster : primogenitus in gratia, unige-
Domine. ßat in nobis remissio peccatorum : ut. ubi
nitus in natura; primogenitus, quia nemo ante
ipsum; unigenitus, quia nemo post ipsum. hec pura et sacra ingressa sunt sacramenta, ibidem
«и Christus Dominus ac Redemtor eternus. penitus nulla remaneat macula. — Amen '.
7 .!/ Ad orationem Dominicain Cf. col. '.ill * Cod
Post Pridie. suscipiatur l3 M magestatis. IK .1/ gratia demons sus
Recolentes, Domine sánete, Pater eterne, omni- eipiat. 3" Cod nostrorumque " Cod ad monsam tue
conbilium, dono tue muneris Xù Cf. col. 2'i'i.
foi. au potens Deus, preeepta tua, precamur inclitam/ lue
clementie Maiestatem, per misterium passionis 1. Voici la formule du Rituel .)/, fol. 124, en marge :
i Co.MiM.KTvniA. Repletum est os nostrum, Domine, laude;
10 M serui tui Uli. " längeres. r' Cod ut hec obla- tua. et cor nostrum tue pietatis potentia : ut et uox no
tio quam -6 Forsilnn leg. prouenit M Cod cui nie stra tuis semper exultet preconiis, et anima repleatur
,0 Cod ас redeintoremqiie unrus '•' Cod preeeptis tuis. benefieiis indefessis. Per gratiam pietatis. »
319 L1TVRGIA MOZARABICA VETVS. 320

iiite spatia, te custodíente, in pace pertranseant et


XYII. — ITEM ALIA MISSA PLVRALIS PHO EIS
futuri regni beatítudinem, te iuuante atque mise-
QVI IN NATALICIA MARTIRVM VOTA SVA
rante, bene operando fidèles obtineant.
DOMINO OFFERVNT.
Post Nomina1.
Deus, qui höminem ex nicilo plasmas, lua inspi-
s ratione uiuiflcas, imagine consecras, rationis et Auditis nominibus offerendum, deprecamur sanc-
sapienlie thesauro ditas, tibi per intercessionem tam clementiam tuam, Domine sánele, Pater om-
sánete Ecclesie catholice sollemnes et supplices nipotens, eterne Deus, utuotum famulorum tuorum
fundimus preces pro deuotione atque oblatione fi- Illorum benigne suscipias, et suscepta multipli
delium tuorum Illorum; ut, qui propter Ecclesiam cando benedicas : habeasque ea rata, sicut Abel
io catholicam summis honorant obsequiis, martirum alumni tui habuisti suscepta libamina. Nam, si qua io
tuorum suffragiis apud clementiam tuam commen- in honore sanctorum tuorum Illorum uenerandis
dentur assiduis : ut, dum sánelos luos fideliter tuis altaribus munuscula obtulerunt, tu eis ditiora
ueneranlur, propitiationis tue isdem intercedenti- dona clemens largitor indulge. Oramus te quoque
bus indefesso muñere prolegantur. Tu eos, Domine, et pro his qui nos in pace unica precesserunt; ut
is per suffragia sanctorum tuorum Illorum fide re- eos tu, Domine, ab extuanlibus géhenne ardoribus is
pleas, salubritate augeas, misericordia regas, opu- extráñeos reddas, et ad tue promissions ^ dona
lentia sustollas, pietale cumules, largitate locu- perducas.
pletes, felicioris eui prosperitate benedicas, atque Ad Pacem.
ab omni malo liberatos, annos eorum usque ad se- Deus pacis, immo Pax ipse, quem discordans
.¡o nectam et senium opiata longeuitate perducas, animus non capit, quem mens cruenta non recipit, . *>
eosque tecum et cum Sanctis omnibus hie et in presta, ut qui concordes sunt boni perseuerantiam
eternum exultare concedas. teneant, qui discordes sunt mali obliuione sanentur.
Maneat ergo horum famulorum tuorum Illorum,
Alia1. quesumus, accepta oratio ; oblata adtende benignus,
Adtende, Domine, propitius oblalionem fidolium et deuotionem eorum placitam semperqueacceptam ¿"¡
-¿•¡ tuorum Illorum eosque sereno uullu in hac sua in conspectu Maicstatis tue clementer adtende : ut,
deuotione aspiciendo ad meliora sustolle. Motuum qui in honore sanctorum tuorum tibi offerunt sa-
cordis eorum interior inspirator, tibimet deseruire crificium laudis, inmensam bonitatem tuam pro
concede. Votum ipse accepta, opus dirige, deside- se suisque omnibus exaudiré digneris; ut, de suis
rium proba, exaudí precem, cumula Studium, con- absoluli uinculis delictorum, ad elernam peruenire ■«•
зо pleconatum, pernee fructum, auge profectum : ut, requiem mereantur.
dum omnis spes eorum in te conlocatur, / diuitem Presta, per auctorem 2.
misericordiamluam et in presentibiis capiant fruc Inlatio.
tum et spem de fuluris adquirant : ut in presentís
Dignum et iuslum est, Domine sánete, Pater
1 Cod pro cos qui .)/ (fol. J2,ri) Missa III pluralis el in eterne, omnipotens Deus, nos tibi gratias/agere per x,
maryine : Missa uotiua pluralis [pro his] qui [in] festiui- Dominum nostrum Ihesum Christum Filium tuum :
tate suscipere ex bona deuotione cupiunt. 5 Cod yma- cuius imagine decoramur, cuius ordinatione sub-
gine " M aput 13 Forma antiqua pro iisdein " M
Ainen. Presta, summa et iiidiuidua Trinitas. Deus no- 1 M Amen. — Condonante dementia diuinitatis tue,
ster, qui uiuis et régnas s3 Cod Alias. Deus noster n .1/ addil Amen s" M adtolle pro adtende
10 M digneris. Amen et /liiilur Inlatio 31 Cod ymagine.
1. A cet endroit, on lit en marge dans le Rituel M
la formule suivante : « Redemptorem mundi Dominum 1. On lit ici en marge du Rituel M : t Gloriose sánete
nostrum Ihesum Christum cum omni supplicatione Marie uirginis, Zaeearie,. Infantum, Iobannis, Stefani,
rogemus, ut Ecclesie sue sánete catholice fidemaugeat, Petri, Pauli, Andre, Iacobi, Iohannis, Filippus, Bartolo-
pacem tribuat, nobis remissionem et indulgentiam pec- mei, Tome, Mathei, Iacobus et Tathei, Simonis, ludas. »
catorum concédât. Infirmis salutern, lapsis reparatio- 2. Le Rituel M ajoute ici en marge : « Presta, Pater,
nem, tribulatis gaudium, captiuis- redemptionem, op- per auctorem pacis et karitatis Dominum nostrum Ihe
])i'cssis releuationem, iterantibus prosperitatem, terre sum Christum Filium tuum, qui est uere pax nostra et
sue pacem, et defunctis fidelibus requiem sempiternam karitas indisrupta, uiuens tecum et regnans cum Spi-
propitius donare dignetiir. » Voy. ci-dessus, col. 234. ritu Sancto per infinita sécula seculorum. •
321 LIBER ORDINV.M. 322

sistimus, cuius prudentia gubernamur, cuius mu- sanctorum tuorum Illorum reddunt uola sua Deo
neribus perfruimur, preceptis docemur, beneflciis uiuo ас uero; pro remissione suorum omnium de-
ampliamur, cuius uocatione adtrahimur, cuius be- lictorum. Quorum oblationem benediclam, ratam
nignitate adhortamur, gratia reparamur, misteriis rationabilemque faceré digneris; que est imago et
s inbuimur, perflcimur sacramentis. Per quem te, similitudo corporis et sanguinis lhesu Christi Filii »
Deus Pater omnipotens, supplices deprecamur ac lui ас Redemtoris nostri.
petimus, ut oblationem famulorum tuorum, quam
Ad Orationem'.
tibi pro eorum salute et uite felicitate in honore
sanctorum tuorum offerimus, propitius acceplare Ignosce, Domine, quod dum pro aliis rogare con-
i» digneris. Proficiat eis, Domine, ad exorandam mi- pellor, per inmunda labia mea tuum sanctum
nomen adsumo. Miserere mei, Domine, misterii w
sericordietue gratiam, ad promerendam presentem
copiam el futuram, ad expellendas omnes egritu- tui secreta traetanti, nee indignum me tua miseri
dines cordis et corporis, ad obtinendam omnium cordia iudices, dum pro aliis interpellare permitlis :
peccatorum remissionem, ad placandum te semper ut, absolulus a meis delictis et famulorum tuorum
is atque propitiandum omni tempore, ad querendum desideriis inpetratusfiducialiterad te proclamemus
e terris : Pater2. •»
et inueniendum : ut, dum fldelia uola persoluunt
suisque te cupiunt placare muneribus, et presenti- Benedictio.
bus bonis, te largiente, fruantur, et eterne beatilu- Deuotionem uestram Dominus per intercessionem
dinis premia consequantur. sanctorum suorum dignanter intendat, et remedia
so Quia tibi mérito omnes angelí atque arcangeli. uobis oportuna restituât. Tranquillam uobis con
férât uitam, et bonis omnibus abundare uos faciat. w
Post Sanctus.
Talique uos Dominus subsidio pietatis regat in
Vere sanctus es in excelsis, Domine, et omnium seculo, ut beatiludinis mérito sustollat in celum 3.
deuotione laudabilis, qui et celestia regis potenter
' Cod ymago tí M addit Amen. Per ineffabilem bo-
et terrena clementer intendis : qui et in illa glorio- nitatem tuam, Deus noster " .)/ misericordia tua |3 M
«; sus et in ista miriflcus repperiris; ibi laudibus an- addit Illorum 19 M uobis Dominus conférât 2I In M
gelorum indesinenler adtolleris, hic uotis fldelium omitlilur Dominus UM in celum. Amen. Per suam ma-
gnam misericordiam, Dens noster, qui uiuit et régnât.
iugiter conlaudaris.
Christe Domine. lis essentia, in imitate Spiritus Sancti regnantis, Deus,
Post Pridie. in sécula seculorum. Amen. »
1. Le Rituel .1/ place avant cette prière l'antienne
30 Gredimus, Domine sánete, Pater eterne, omni notée suivante : « Ad confractionem panis. — Resp. :
potens Deus, Ihesum Christum Filium tuum Domi Querentibus te, Domine, tribue fortitudinem, et que-
num nostrum pro nostra salute incarnatum fuisse, rendi te iugiter infunde sanctum ainorem. »
2. Rituel .1/, en marge : « Libera nos. Domine, ab
et in substantia deitatis tibi semper esse equalem. omnibus malis preteritis, presentibus et futuris. Obse-
Per quem te petimus et rogamus, omnipotens cramus etiam, Domine, ut Ecclesiam tuam sanctam
35 Pater, ut accepta habeas et benedicere digneris hec catholicam, quam pacificare, custodire, adunare et re
muñera et hec sacriûcia inlibata, que tibi in primis gere dignatus es in toto orbe terrarum diffusa[m], in
offerimus pro tua sancta Ecclesia catholica, quam pace tecum regnare permitías in gloria sempiterna.
Per Christum Dominum nostrum, qui tecum et cum
pacificare digneris per uniuersum orbem terrarum Spiritu Sancto regnat Deus. Sancta Sanctis et con[iunc-
in tua pace diffusam1. Memorare etiam, quesumus tio], etc,. (Voy. ci-dessus, col. 241 ; cf. le Missel mozarabe,
w Domine, seruorum tuorum, qui tibi in honore P. I... t. LXXXV, col. 561 et la note du P. Lesley.) —
Conmixtio : lunctio corporis et sanguinis Domini no
• M addit inspiratione uiuificamur * Verba cuius stri lhesu Christi Filii tui proficiat nobis, et omnibus su-
benignitate adortamur desuní in M " Post tuorum M mentibus, ad salutem animarum et ad remissionem
addit Illorum 9 .1/ addit Illorum ,6 Cod persolbunt In
M legitur tibi persoluunt 20 In M dee.it atque arcan omnium peccatorum, in uitam eternam. »
geli ** M qui et illa gloriosus et istà mirificus. 3. Vient ensuite dans le Rituel .)/ cette formule :
« Completvria. Hec, Domine, oratio salutaris fámulos
1. En marge du Rituel M se trouve la formule que tuos ab omnibus tueatur aduersis : quatenus et eccle-
voici : « Presta, Pater, per quem hec tu, Domine, om siastice pads obtineant tranquil litatem, et post istius
nia nobis ualde bona creas, sanctitîcas, uiuificas, bene- temporis .decureufm] ad eternam perueniant heredita-
dicis et prestas nobis. Cum quo tibi est una et quoequa- tem. — Per gratiam. »
•21
LIUER ORDINVM.
:î23 LITVRGIA MOZA RÁBICA VETVS. :W4

M1SSA III PLURALISM Inlatio.

Deus, omnium fons et origo bonorum, uirtutis Dignum et iustum est, uere dignum et sanctum
dator et gratie distributor : qui tuam potentiam est nos tibi gratias agere, Domine sánete, Pater
nee largiendo minuis, nee distribuendo confundís, eterne, omnipotens Deus, per Ihesum Chrislum
» sed tanto profuse pietatis beneficia pandis, quanto Filium tuum Dominum nostrum : cuius misericor- .-;
pro te nostra a te fidelium corda... conspexeris : te diam petimus, ut fidelibus tuis Ulis propitius esse
supplices indigni lui famuli poscimus, ut oralionem dignetur, uotum eorum pia dignatione suscipiat, •
nostre prauitatis exaudías, et fumulorum tuorum eorumque delicta propitiatus omittat. Sanctorum
preces placatus accipias. Desideria in eis bona suorum eos participes reddat, et in illo beatissimo-
(o quotidie multiplicando perûcias, el queque a te rum spiritualium cetu gloria et inmortalitate dita- 10
bona postulant clementer impertías. tos hymnum celestis carminis digne eos concinere
concédât aed ice re : Sanctus.
Alia.
Scrutator cordis et renum omnipolens, qui fide Post Sanctus.
lium tuorum precamina priusquam ad te profup- Veré sanctus, uere terribilis et nimium metuendus
ir> dantur intelligis, et preuenire petentes tue gratie es, Deus : quem angelorum cunei consonis uoeibus is
dislributione prenoscis : miserere fidelibus famulis laudant; qui tipice legis instructione persolui tibi
luis, eorumque desideria simulque uola inplendo pro piaculis uotiua libamina iussisti; qui non arie-
et perficiendo sanetifica. Aduersantium eorum co- tum aut hircorum sanguine delectaris, sed integre
namina confringat dextera tua; indulgentiam el confessionis placaris obsequiis. Presta, quesumus,
*> gratiam eis conférât tua misericordia : ut, tue po- ut ad abluenda seruorum tuorum facinora hec hostia ¿о
tentie defensione protecli, anliqui hostis uirus oblationis uotiua proficiat, et ad cauendas delicto-
euadant, et caritate ac felicitate pollentes, nomen rum inlecebras perenne eis tue misericordie muni-
tue glorie perpetim benedicant. men adquirant.
Per te; Chrisle.
Post Nomina.
г, Misericors ac piissime Deus, postulantibus nobis Post Prldie. *-.
clementer presta que petimus : ut fámulos tuos Voluntaria tibi, Christe, uola soluentes, tuam pie-
Illos, quos uera trine confessionis fido humili tibi tatem supplices interuenimus, ut fámulos tuos,
conspicis affectione prosterni, et in presentí seculo quos funesta peccaminum atrocitas dedecorat, de-
gratie tua dono locupletes, et in futuro cum Sanctis pulsa ueteris delicti calígine, in nouum hominem
ли tuis efficias coheredes. Defunctorum quoque spiritus tue diuinitatis gratia reformare digneris : quatenus ao
ab extuantis géhenne ardoribus extráñeos reddas, et nuptialem uestem quam amiserunt inueniant, et
sanctis electisque tuis consortes elficias, et ad tue istorum compares effecti celestis patrie, te largiente,
promissionis donum inmaculalos perducas. premia sempiterna percipiant. Нес quoque eorum
oblata propitiatus sanetifica, et nobis omnibus dona
Ad Pacem.
misericordiam copiosam. зк
35 Pacis institutor et caritatis auclor, Domine Ihesu
Curiste, qui purillue dileclionis plenitudinem erga Ad Orationem Dominicain.
tuarum manuum opera conseruas : supplicationem
seruitutis nostre exaudi propitius, ac supplicibus Reminiseere, quesumus, omnipolens Deus, mi-
famulis tuis lilis pacem ac tranquillitatem donare serationum tuarum, et tuis supplicibus famulis, ob
to dignare; ut et felicitate presentanea et gloria subli- quorum remedia tibi hanc offerimus hostiam, per
mentur eterna. petué remission^ gratiam dignare concederé : ut «
qui tuam inter innúmera suorum gestorum mala
11 Cod priusquam a te *• Cod gehnne 31 Л/inanum. non disperant clementiam, concite sibi suffragari
1. A la suite des trois Missae plurales que l'on vient sentiant misericordiam copiosam. — Pater.
de lire, je donne ci-dessus plusieurs autres messes du
même genre, empruntées aux Rituels .1/ et .1. "Vymnum 'Wyrcorum sanguinem "If quem fu
La première est tirée du Rituel .1/, fol. 1Í8-130. nesta nM quatenus ad nuptialem " M inter innúmero.
;u:) LIBER ORDINVM. 32«

Benedlctio. Lavdes : Alleluia. О Domine. (Vid. col. 314.)


Diuina pietas uota famulorum suorum dignanter Sachificivm : Deprecatus est populus faciem Dei,
suscipiat, et hanc plebem propitiatus intendat. et exaudiuit illum Dominus et dédit ei salulem. Et
Desideria eorum in bonis ampliet, uotum adcu- inmolauit sacerdos holocaustum matutinum in odo-
s mulet et ab insidiis inimicorum eos dignetur eri- rem suauitatis. Alleluia. «
pere. Missa.
Supplicationes omnium placatus intendat, et que
Redomtor humani generis conditor Deus, da ut
ipsi pro delictis famulorum suorum offerimus di
famulorum tuorum Illorum uota adipe dilectionis
gnanter suscipiat.
tue cumúlala proficiant, dum a te inpetrari merue-
tu Per Dominum nostrum Ihesum Christum Filium
rint quod oblant. — Anion. i:>
tuum.
Completaría. Alia.
Gratias tibi, Domine, donis repleli referimus, Deus, qui uulnere passionis et crucis nostroruin
tuamque misericordiam petimus et rogamus, ut et omnium uincula soluis, uotiuam hanc seruorum
iä nos semper benedictione reflcias, per quam placi- tuorum suscipe precem, in omnibus pro quibus le
turos tibimet in eternum efücias coheredes. poposcerint fideli deuolione. — Amen. i»
Per gratiam.
Post Nomina.
MISSA VOTIVA PLVRALIS1. Christe lliesu, auctor formationis omnimode, hec
nomina coram tuo altario recitata celesti prenotare
Ant. — Protege nos, Domine, manu tua, Alleluia,
in pagina. — Amen.
*i et libera nos, Alleluia, Alleluia, Alleluia. — Vers. :
Vt confite... Ad Pacem. *>
Oratio. Deus, qui auctor es pacis et pure dilectionis, fac
Miserere, quesumus, rogantibus nobis; propitius nos ita ab inuicem diligi, ut tibi mereamur per
respicis in aduersis. Qui disperatis cor penitens tri- omnia copulari. — Amen.
*•; buis, a confessionibus nostris ullo modo auertaris.
Inlatio.
Et quia contriti cordis placaris sacrificio, tribue
Dignum et iustum est nos tibi gratias agere, от- я
nobis hoc tibi ofierre quod precipis, el mereri indul-
nipotens Deus : qui ob hoc peccatoruin non renuis
gentiam quam promiltis.
poslulata, ne opus tuum desperatio prostituât no-
Lectio Hbri Ihesu. citura. Propter quod te, Domine, postulamus, ut
30 Sacrificium salutare... non obliuiscetur Dominus. horum famulorum delicta detergas, petitiones ¡m-
— Amen. ( Vt in Cod. B. Vide supra, col. 3 12.) pleas, et perseuerantiam in eis boni operis atque »»
Psallendvm : Te decet hymnus. (Col. 313.) ellicaciam tribuas. — Cui mérito.
Epístola Pauli apostoli ad duodecim tribus. Post Sanctus.
Fratres, nescitis (sic) gratiam Domini... non mi- Veresanctus, uere benedictus Deus, qui bonorum
35 norabit. Per fidem que. (Ibidem.) uotorum incrementa toleraris, qui totum te in ui-
Lectio sancti Euangelii secundum Lucam. sceribus digne tibi confitentium inicis, cum eos tue :«
In illo tempore Dominus noster... aperietur. — non dedigneris reficere uberius passionis. — Christe.
Amen. (Ibidem.)
Post Pridie.
12 Completuria legilur in margine ,s M not iba " A
Redemtor Christe Ihesu, sanctifica hanc seruorum
placaris sacrificium 3Î.4 imnum.
tuorum uotiuam oblationem ; ut per hanc et intime
1. Deuxième messe, tirée du Rituel A, fol. 45-50. Le
9 .1/ mereantur quod exobtant. " .1 uotibam " .1/
Rituel M, fol. 130-132, renferme aussi cette messe, sous
tuorum Illorum 15 A tide deuotione M melius fideli de-
le titre de Missa V pluralis; mais elle ne donne pas, uotione 18 A celesti renotari .V melius que coram tuo
comme le Rituel A, les lectures et les antiennes qui sunt altario recitata, celesti mereantur prenotan in
précèdent la messe proprement dite. — Dans le ma pagina M M dilectionis amator so .4 rennuis -* M Pro
nuscrit A, les antiennes (Psalleniliim, Laudes, Sacrifi quo 31 .1/efficientiam ,l M incrementa largiris 36 M
cium) sont accompagnées partout de notes musicales. refici 3" M famulorum tuorum Illorum.
327 L1TVRGIA MOZARABICA VETVS. 30«

quietis potiantur dulcedinem, et uirtutum se bo quoque corporis et anime concedas, requiem de-
norum summa gaudeant inuenire. functorum tribuas et celesti regno consortes efficias :
ut per hanc uotiuam oblalionem percipiant lue in-
Oratio Dominica.
dulgentie largitatem, et per intercessum sanctorum
Diuino magisterio edocti et salutaribus monitis tuorum beneficium consequi mereantur eternum. s
■'• instituti, audemus dicere, quiaiubere dignatus es :
Ad Pacem.
— Pater.
Domine Deus omnipotens, qui dixisti per Ihesum
Benedictio'.
Christum Filium tuum : « Pacem meam do uobis,
Benedicat uos Dominus rector eternus, qui uos pacem meam relinquo uobis »; dona, ut pacem
redemit pretioso sanguine suo. — Amen. quam in tuo nomine labiis propinamus fixam in ю
io Benedicat uos et donet uobis perseuerantiam nostris cordibus teneamus, et hanc uotiuam obla-
fidei, spectationem spei et dulcedinem caritatis. — tionera, quam tibi propter fámulos tuos offerimus,
Amen. suscipere digneris. Peccata quoque eorum benignus
Vt tali muniti presidio, triumfatores exeatis e dimittas, et salutem propitiatus concedas, et lan
mundo. — Amen. guores eorum placatus semper abstergas. Manus tr,
enim tua auxilietur eis, ut tuo brachio protecti, ab
1;, MISSA Va PLVRALIS.
omnibus huius seculi procellis et temptationibus
Omnipotentem Dominum, Fratres dilectissimi, liberentur, el in tua pace cum suis omnibus in tem-
deprecemur, ut aulam misericordie sue pandat pul- porum longinquitate letentur.
santibus famulis suis, et eorum precibus adsistat Per auetorem. »
propitius. Augeat eis Dominus fideiii, salutem ac Inlatio.
» pacem, et eorum peccata propitius dimittat; acce- Dignum et iuslum esl, equum et salutare est nos
ptaque sint in oculis suis uota eorum, et oblationes tibi laudes et gratias agere, sacrificia spiritualia
quas ei Offerent acceptandas suscipiat, et per inter- celebrare, Domine sánete, Pater eterne, omnipo
cessum sanctorum suorum petitionee eorum adim- tens Deus, per Ihesum Christum Filium tuum Do- i-;
pleat, atque omnes orationes exaudiat. minum nostrum, qui factus est mundi sacrificium
í5 Qui in Trinitate. etexpiauiteffusione sanguinis sui peccata omnium.
Alia. Per eum te igitur precamur, Pater eterne Deus, ut
Exaudi. Domine, orationem famulorum tuorum hec oblatio, que propter fámulos tuos indignis a
et deuotionem eorum in tua laudatione amplifica : nobis tibi offertur, sit in oculis luis semper accepta, зо
ut, dum tibi debito famulantur honore, mereantur Vt Sanctis tuis eorum fides et recta confessio per-
зо te laudando percipere eterne premia uite, ut pre uenit ad coronam, ita istis sua deuotio occurrat ad
sentí seculo perfruantur commodis, et uite eterne ueniam : ut mereantur per hoc sacrificium a cunc-
percipiant que cupiunt remedia. tis emundari sordibus peccatorum, et reconcilia-
tos tibi per Christum sereno eos uultu respicias, et зя
Post Nomina. omnium eorum peccata dimittas. Seueritatem quo
Offerentes fámulos tuos tibi, Domine, muñera, que iudicii tui ab eis clementer suspendas, et mi-
se eos in tuo nomine glorifica, et eorum uota propi- serationis tue gratiam super eos benignus infundas.
tiatus suscipias et peccata cuneta dimitías. Salutem Per ipsum, cui.
Post Sanctus. M
1 M bonorum omnium summa te concedente gau
deant inuenisse ■ A qua M quia ls M adsitat *-' M Veré sanctus, uere benedictus Dominus nosier
accpptandi suscipiant "j-Vdeuito. Ihesus Christus Filius tuus, cuius gloria pleni sunt
1 . Cette bénédiction est différente de celle du Rituel celi et terra : qui se obtulit pro nobis moriendo,
M, qui dit : « Benedictio. Vota uestra, retro quere ». quod accepit ex nobis nascendo. Per quem te sup
Voy. ci-dessus, col. 318. plices deprecamur, ut hanc oblationem famulorum ¿д
2. Malgré cette rubrique, il faut lire : Missa VIa. tuorum, quorum tibi fides cognita est et nota de-
Plusieurs des formules de cette messe sont les mêmes
que cellespubliées ci-dessus, col. 310. 311. — Cette troi 10 M propinainur '* M langores |6 M et tuo brachio
sième messe est empruntée au codex M, fol. 132-134. 18 .1/ in temporibus n M choronam 46.V cuius tibi fides.
329 LIRER ORDINVM. 330

uotio, libens ac placatus accipias, oblata tribuas, mine, quesumus, Domine Deus noster, ut quod pia
aduersa repellas, et ab omnibus insidiis diabolicis deuotione gerimus certa redemptione capiamus.
et humanis tua eos uirtute defendas. — Chrisle.
ORDO DE PLVRALI1.
Post Pridie.
s Tc, omnipotens Deus, petimus et rogamus, ut Ai» Prelegendvm, A[nliphonal : Alleluia. Mitte no
oblationem hanc, quam tibi propter fámulos tuos bis auxilium de sancto, et de Syon tuere nos, Do- 5
referimus, suscipere digneris propitius, et eorum mine, in quacumque die inuoeauerimus te. Alle
libamina ipse tibi facias acceptabilia, ut per Spi- luia. — Vers. : Domine, in nomine.
ritum tuum Sanctum sanctifiées, et corda simul et Oratio.
lo corpora a peccatis expurges; ut, dum corda nostra
Christi corporis sanctiücatione purificas, et preces Imple, Domine, omnes petitiones nostras, ас
mitte nobis auxilium de sancto. Memor esto oni- i»
eorum exaudías et holocaustum nostrum in odorem
suauitatis accipias. nis sacrifica nostri, quod tibi non solum oblalio-
num et orationum, sed etiarn afflictionum et ge-
Ad Orationem Dominicam.
mituum offertur holocaustum; ac preces nostras in
к Exaudi, Deus, supplicantes fámulos tuos, et de- quacumque die, tarn manu lingue, quam gemitu
uotionem eorum benignus adsiste : ut misericor- cordis offerimus, propitius acceptare. — Deo gra- l5
diam tuam nee ab eis exoratus subtrahas, пес а tias.
nobis offensus auertas; sed celeriter te placari Per tuam magnam misericordiam.
emendatione concedas, quum ea que Dominus no- De quadragesima'1 : Ant. : Venit super nos mi
so ster Ihesus Christus Filius tuus orare doeuit ora- sericordia tua, Domine. — Vers. : Salutare tuum
uerint e terris. — Pater. super nos. a>
Benedictio. Oratio.
Benedicat Dominus omnipotens fámulos suos et Veniat super nos, Domine, salutare tuum; ut ex
pre abundantia misericordie sue cor eorum corro- ore nostro ueritatis nunquam décidât uerbum, nec
4s boret, mentem sanetifleet, uota multiplicet, casti- confundamureloqui testimonia, sed libere fateamur
monia decoret atque sensus eorum in bonis ope- tue legis insignia. — Amen. »
ribus semper edifleet. Qui eris, Domine, benedictus in sécula.
Prospera tribuat, pacem concédât, salutem con Missa uotiua pluralis.
férât, quietem nutriat, caritatem muniat, et ab ою-
Deus, restaurator et conditor omnium elemenlo-
30 nibus diabolicis et humanis insidiis sua semper
rum, eterne omnipotens Deus, te rogamus, ut uo-
protectione et uirtute defendat.
tum famulorum tuorum suscipias, et dementi re- :«>
Et ita deuotionem eorum semper placatus susci-
spectu peccata eorum dimitías.
piat, ut queque ab eo postulauerint dementer con
cédât. Alia.
35 Completuria. Deus, qui super lignum crucis peccata nostra de
Deus, qui hoc custodis pro tua pietate quod portan in corpore tuo iussisti, hanc oblationem fa
dedèris, custodiendo largiris : presta, ut sanctorum mulorum tuorum uotum accipe, et tam corpori 3:>
tuorum patrocinio tegamur, et consortio Dominici quam anime eorum medelam adtribue.
corporis et sanguinis gratia gratulamur.
*o Per Dominum. 3 .)/ Ordo de pluralis ,0 M omne sacrifica " M ge-
mitum... hac preces " .l/ueritas nunquam !t Л/liuere
Completuria1. i9 te rogamus ipse aililidi :a M deportare.

Corporis sacri et pretiosi sanguinis repleti liba-
Mvratori, Liturgia Romana uetus, t. I, col. 295; t. II,
* In códice ita inscribilur : Post II0 ,! .V olocaustum col. 105, 107. 130, 181.) C'est évidemment un emprunt
17 M subtraas ,8 .1/ set celeriter 16 .1/ sensos eorum à la Liturgie romaine.
50 M suarum semper. 1. J'emprunte cette dernière messe de plurali au Ri
tuel M, fol. 141-143.
I. On retrouve plusieurs fois cette seconde collecte 2. Antienne sans Alleluia, conformément au canon xi
dans les Sacramentaires léonien et grégorien. (Voy. du 4e concile de Tolède.
:ш LITVRGIA MOZAHABICA VEÍAS. 332

Post Nomina. pie memorie sánelo Juliano iamdicte ciuilatis epi~


scopo. Et preceptum omni Hispanie conciliante)-
Chrisle Deus omnium, qui omnium uotiuam in-
fuit ', ut ah omnibus sacerdolibus memoriter in omni
spirationem credenlium tibi multiplicas, ofTeren-
missa post Nomina Offerendum recenserelur, seu in
tium uota accepta, ас defunclorum animas in pace
omni christianitate, ad exorandum Dominum memo
refrigera.
rie conmendarelur . Inuenlum enim in eodem concilio
Ad Pacem.
exlitit, eliam a péritissimis uiris in oratione expe
Deus, pacis auctor el instaurator, fac nos semper leré que penitus non licet orare. Mulli enim, contra
pacíficos, per pacem tuam letantes et in dilectione precepto diuina, mortes inimirorum, affectiones re-
proximi seruantes, tu, qui es pax nostra : ad te per- rum, conuicia relributionum expectantes, a regno
uenire mereamur sine fine felices. Dei se diiiidunl, el in illa sen ten lia pereunt, que di-
Inlatio. cit : « Neque maledici regnum Dei possidebunl »2.
Dignum et iustum est, omnipotent Deus, ut flde- Oratio post Nomina.
lium tuorum uotum, et illud munus oblatum, a
Concede nobis, Domine, ucniam famulis tuis cunc-
- sede pietatis tue placatus accipias, quern ineffabilis
lorum peccaminum, tarn que in corpore, quam
numerus angelorum sine line conlaudanl, ila di-
extra corpus conmisisse dinoscimur. Innocenlia
centes : Sanctus I.
quoque actionis, tranquillitas et quies mentis, fer-
Post Sanctus. uor sánete dulcedinis et pondus necessarie gra-
Vere sanctus es, omnipotens Deus, qui acceptas uitatis, palientia, humilitas, contemtus mundi, et
oblationes seruorum tuorum, alque peccata eorum constantia uel perseueranlia in bonis .actibus, te
ao solila pietale dimittis. donante, largiatur nobis. Repulsa omni superbia.
Chrisle Domine. uanitatis quoque appelitu uel affeclu expulso, nicil
Post Pridie. per inanem gloriam operemus, nee aliquando a te
Domino reprobemur; sed ire, inuidie, fornicationis
Chrisle Deus omniumque imperator, uotiuam
hanc famulorum tuorum acceptam coram te facito quoque, atque omnium uitiorum deuictis supera-
i-1 oblalionem, ut tibi sint per hoc copulati et dex- I isque stimulis, aduersa omnia per patienliam supe-
remus. Inlata contumelia, cum summa toleranlia
tera tua semper muniti.
sustinentes, nee cuicumque uicem contumelie re-
Oratio Dominica. spondentes, cursum uite huius cum iucunditale
Tuo edocti magisterio, Chrisle, non cesseinus peragere mereamur inmobiles. Detraclio, conmotio,
dicere quod adiuuare dignatus es : quo le preci diiudicalio procul sint a nobis. Maledicla quoque,
so píente oramus. — Pater.
11 Cod que dicunt I Corinth., vi, 10 16 Cod conmo-
Benedictio. nisse pro conmisisse... lnnocentie quoque hactionis...
ferbor M Cod liactibus " Coi set *' Cod procul sit.
Deus in nobis hilarem faciem suam miserator
ostendat, et Omnipotens brachii sui uirtule mise 1. Les actes des conciles de Tolède tenus sous les
rator nos regat. Ipse uos et de presentibus repleat évèques Julien et Félix (G81-700) ne nous ont conservé
¡и bonis et dignos reddat eternis. aucune trace de l'approbation de cette formule et de
l'usage obligatoire qui en avait été imposé à toute l'É
glise d'Espagne. Mais il faut ajouter que les décisions
XVIII. — ORATIO TOST NOMINA OFFERENTIVM de ces conciles ne nous sont pas toutes parvenues.
DICIiNDA IN QVACVMQVE MISSA. — Quant au texte de la formule, cf. col. 300-302.
2. Le 17e concile de Tolède (694 nous donne dans son
Нес oratio redíala est per ordinalionem sancti canon v, intitulé : De his qui missam defunetorum ¡n-a
luliani a domuo Felice metropolitano Toletane sedis itiiiis audenl maleuole celebrare, un exemple frappant
loi. í»7 cpiscopo, el confírmala est in concilio ¡a suprafa to des abus signalés et stigmatisés dans cette rubrique.
Il s'agit des prêtres qui osaient dire des messes pro
2 Qui ipse addidi :< .V credontes 4 M hac defuncto- defunrtt's pour se défaire de leurs ennemis vivants. Le
rum 9 M serbantes 13 .)/ uotum illi munus u M Itabel concile se montre inexorable pour ces indignes minis
que pro quem ' ; .1/ uumerum I0 .1/ dimitas 2I .1/ uo- tres de l'autel : il les condamne à la déposition et à la
tibam " .1/ copulatio '* M ilarem aj M bracii sui uir- prison perpétuelle. La communion ne leur était accor
tutum 3i M de pretibus *• Toletano sedis. dée qu'au moment de la mort.
333 LINER ORDINVM. 334

siue que a quolibet in nobis prolata sunt, seu etiam tunt, tu eis propitiatus ignosce, conuertens cos ad
rol. íw que a nobis in aliis processerunt, nullum / nociui- tuum amorem nostramque dulcedinem ; ut nicil de
lilatis, tam nobis, quam Ulis afferantgrauamentum. his que nobis uel intulerunt, uel inferre conati sunt,
Quicquid etiam tibi Domino Deo nostro seruandum uel conantur, penaliter inputans, sanctis tuis ange-
« promisimus, nee fecimus, ut nobis dimiltatur ora- lis eos participes reddas. s
mus. — De nobismetipsis quoque semper humilia Adherentium quoque nobis uel obsequentium
sentiamus, ut mansueti ad omnes simus. Pietatis mentes, atque omnium quos ad nostrum uoluisti
quoque uisceribus abundemus : et humilitatis tue, uel permisisti regimen pertinere, disciplinis spiri-
Christe, uestigia uel omnium sanctorum exempla tualibus reple : ut in domo tua sanctificali perma-
10 sequentes, imitatores tui per omnia simus; ut uiua- neant, et eruditi de lege tua fructum uite perci- «o
mus in te et non recedainus a te, sed queramus pientes, ad te quandoque coronandi perueniant.
faciem luam semper, uenientes ad te in abun- Mortuorum sane fidelium spiritus in pace refrigera,
dantia bonorum operum cum letitia et exultatione. et per hec libamina que ofl'eruntur, pro fide qua te
In hac ergo uita ita nos, Deus, pro tua pietate crediderunt dona eis inconcussa possidere gaudia
» Justifica et a malis omnibus libera, ut et hic tibi sempiterna. '»
seruiamus cum sanctitate et pace, et in futuro so-
ciemur tibi amplexu beatitudinis infinite. Da nos XVIII1. —MISSE ORDO VNIVS TRIBVLATP.
nobis, ut quicquid a te accepimus, multiplicato
fenore iustitie, reportemus. Hoc etiam specialiter a Allelvia : Alleluia. Libera me, Domine, ab om
i» te poscimus, Domine, ut nunquam in confuso fine nibus angustiis meis, Alleluia. — Vers. : Humilia-
ueniamus; nee in ipso uocationis tempore, aut ini- tus sum usquequaque.
quitas in confessione os nostrum impediat, aut Lectio libri Esther. W
tranquillitas confessionis denegetur nobis obtala;
In diebus illis, orauit Esther Dominum, dicens :
sed malorum angelorum occursione a nobis longe
*s repulsa, bonorum angelorum nos oecursio foueat : Memento, Domine, et ostende te nobis /in tempore foi. го
que et omnem pauorem atque formidinem ante tribulationis nostre, et mihi da fiduciam, Rex deo-
rum et uniuerse Domine potestatis. Tribue sermo-
nostrum transitum salubriter discutiat, et nos ad nem conpositum in ore meo in conspectu leonis, et *•;
conspectum glorie tue coronandos perducat.
Sacerdotibus quoque tuis eunetisque religiosis transfer cor illius in odium hostis nostri. Nos autem
:«> religionis copiam prelargire, et omnimode sanclita- libera manu tua et adiuua me, nullum aliud haben-
tis eultum his dignare concederé. Obsecramus de- tem auxilium nisi te, Domine.
mum te, Deus, et petimus pro regibus tibi bene- Psallendvm : Domine, orationem meam exaudi.
— Vers. : Quia persecutus est inimicus animam зо
foi. su» placitis / et potestatibus huius mundi, ut te duce
atque gubernatore, quietam et Iranquillam uitam meam uelociter. Psatmus : Exaudi.
Xi mereanturtransducere, quo et malos populos subdi Epistola Pauli apostoli ad Corinthios secunda.
tos iustitia regant, bonos pietate gubernent, pres
sure omnibus releuent, et iussu pietatis tue utros- Fratres : Benedictus Deus et Pater Domini nostri
que omnes- modiücent. Ihesu Christi, Pater misericordiarum et Deus totius
consolationis, qui consolatur nos in omni tribuía- •»■•;
Omnibus igitur fida nobis amicitia copulatis do-
10 num indulgentie tribue. Plenissimam tue nostreque ' Cod aderentium •" Antipliona cum nolis miisicis
concordie caritalem atque eternum gaudium sine in Cod '8 Cod umiliatus 10 Esth., xiv, 12 14 " Cod
line concede. Hü quoque, qui uel ignorantia cecita- hostende r Cod et adiuba me nullum alium. In A le-
giliir adiuua nos, nullum alium habentes и Cum nolis
tis obdueti, uel libore lurbati, uel quolibet insano musicis in Cod " In Cod P pro Psalmus 31 Cod Co
odio nos stimulo insecuntur, detrahunt uel subuer- rintios. II Cor., i, 3-11.

ä Cod nocibilitatis 3 Cod grabamentum 6 Cod se- 1. Le Rituel A, fol. 90-95, donne une messe sembla
modipsis * Cod habundemus ,0 Cod ymitatores " Cod ble à celle-ci pour les lectures de l'Ancien et du Nou
. set "-» Cf. col. 301 lä Cod habundantia -'' Cod occur- veau Testament: mais, pour le reste, elle se rapproche
sionis " Cod fobeat ,li Cod paborem n Cod quo et davantage de la messe intitulée : Ordo de triliulalis
mali populos... pie a te gubernent... utroque omnes pluralibus, que l'on trouvera un peu plus loin i,fol.
3~Cod relebent '•'- Cod ignorantie "Cod detraunt. 2Г>5 du manuscrit) et à laquelle je renvoie.
335 L1TYRGIA MOZARABICA VETVS. :!;íc
tione nostra : ut possimus et ipsi consolad eos qui Ipso prestante, qui in Trinitate unus Deus gloria-
in omni pressura sunt, per exhortationem qua tur in sécula seculorum.
exhorlamur et ipsi a Deo. Non enim uolumus
Alia.
ignorare uos, Fratres, de tribulatione nostra, que
« facta est in Asia : quoniam supra modum grauati О Domine Ihesu Christe, qui nos per multas tri-
suinus supra uirtatem ; ita ut tederet nos etiam bulationes perducis ad regnum tuum, erudiens nos :;
uiuere. Sed ipsum in nobis ipsis responsum mortis aduersitum iaculis, aduersantium acuens machina-
habuimus; ut non simus fidentes in nobis, sed in mentis, oblatam tibi hanc oblalionem, quam tibi
Deo, qui suscitauit morluos. Qui de tanlis periculis Ecclesia tua pro liberatione et consolatione ac rele-
io eripuit nos et eruet; in- quern speramus quoniam uatione serui tui lllius offert, serenus accepta. Non
et adhuc eripiet : adiuuantibus el uobis in oratione eum fraus humana deiciat, non tua deitas ex iudicio ю
pro nobis, per fidem que est in Cbristo Ihesu Do puniat, non casligantis iniustilia usque/quaque di- roí. í;¡
mino nostra. mergat, non iniquitas propria, non aduersitas ad-
grauet aliena. Si quid tibi deliquit ignosce, si quid
Lectio sancti Euangelii secundum Iohannem. offendit, in omnibus tu dimitte. Submoue ab eo
cruciatus mentis simul et corporis ; ut te conpunetus ,:i
is In illo tempore, Dominus noster Ihesus Christus
loquebatur discipulis suis, dicens : Amen, amen requirat, a te tac.tus non doleat, per te sustentatus
dico uobis, tristitia uestra uertetur in gaudium. aduersa despiciat, et le correctus diligenter exqui-
Mulier quum parit tristitiam habet, quia uenit hora rat. — Amen.
eins; quum autem peperitpuerum, iam non memi- Perineffabilem bonitatem tuam, Christe Domine,
qui uiuis. i«
foi. asi nit pressure propter gaudium, quia/ natus est homo
äi in mundum. Et uos igitur nunc quidem tristitiam Post Nomina.
habebitis. Iterum autem uidebo uos, etgaudebit cor Offerentium tibi, Deus, nominibus recilatis, tue
uestrum, et gaudium uestrum nemo toilet a uobis. postulamus misericordiam pietatis, ut serui tui
— Amen. lllius pressuris interesse digneris; non quo eum
« Lavdes : Alleluia. Iniqui persequuti sunt me, Do- uidendo damnes, sed quo eum conpatiendo salui- ä";
mine; auxiliare mici, Deus meus, et libera me. Al flees : ut, tue roboratus auxilio gratie, ab inminenti
leluia. liberetur opressione. His quoque a nobis hostiis
Sacrificivm : Sacriücium Deo spiritus contribula-
inuocatus, ut defunclis concedas requiem postula
tus; cor contritum et humiliatum Deus non de-
mus. — Amen.
30 spicit. — II. Benefac, Domine, in bona uoluntate
tuaSyon, ut ediOcentur muri Iherusalem. Cor con Ad Pacem. :ui

tritum. Karitas ilia, que perSpiriliim Sanctum nostris est


Missa uotiua unius Tribulati. diffusa in cordibus, te, Deus Pater, gemebunda la-
crymatione exorat, ut famulum tuum lllum ab omni
Deum, qui conlritorum non despicit gemitum et periculo, cruciatu uel necessitate exemtum, nobis-
ад mcrentium non spernit affectum, lacrimosis preci- cum facias in tranquillitalis el pacis semper ma- x>
bus, Fratres dilectissimi, postulemus, ut hanc sin nere statu.
gulars uictimehostiam, quam pro tribulatione serui Inlatio.
sui lllius fidenter offerimus, dignetur acceptare
Dignum et iustum est nos tibi semper, gratias
propitius : tribuatque, ut quicquid contra eum dia-
agere, Domine sánete, Pater eterne, omnipotens
40 bolica atque humana moliuit aduersitas, ad nicilum
Deus, per Ihesum Christum Filium tuum Dominum +o
redigat; ut in nullo de aduersis lesus, eidem merea-
nostrum : qui consolatur nos in omni tribulatione
tur letus offerre sacrificium prosperis restitutus.
nostra, ut possimus et ipsi consolari eos qui in
— Amen.
omni pressura sunt, de illo lidentes et per illum
2 Cod exortationem qua exortamur * Cod grabati in temtatione non deficientes, lile nos armis iustitie,
7 A Sed ipsi " Cod aduc » loan., xvi, 20-22 ,7 Л
uertatur *3 In Coil cum nolis mtisicis 33 Cod uotiba 13 Cnd deliquid u ,1/ summoue 1<J Pro Per ineffa-
37 M (fol. Ii7) quam tribulati senii tui ac relebatione bilem in M legilur Te prestante î5 M sed quod зв .1/
offerimus ',0 M nddit et consilio pietatis allidat. addil Amen. Presta *' II Cor., i, 4.
337 LIBER ORDINVM. 33S
ille galea salutis munilatquecircumdat, neadtolla- pro quo hec tibi offerimus dona, ab omnibus pres
niur in prosperis, ne deiciamur aduersis, ne inmun- suris absoluat ac redimat, et gratia tua ei quanto-
foi. as» dorum spirituum iaculis, / ne aduersanlium nobis lius multiplex solamen inpertiat.
penetremur sagitlis : ut pressure seculi nos ad eter- Christus Dominus ас redemtor eternus.
•'; nam perlrahant gloriam, et Iribulationes mundi
dona nobis exactent celestia. Per quem te, summe Post Pridie. s
Deus, rogamus, ut precem Ecclesie tue adtendens, Deus, qui tribuíalos corde sanas et mestiflcatos
propitiabili dignatione ad hec muñera respicere actu iustificas, ad banc propitius hostiam dignanter
iubeas, que tibi pro uisitatione et releuatione pres- adtende, quam tibi pro serui tui offerimus libera-
i<> sure serui tui Jllius offerimus. Iamiam, Domine, lione. Tu et hec benignus accepta, et illius pro quo
réspice super eum uultu placabili et misericordia offertur sana discrimina. Tribulalionum eius ad- îu
singulari. Remoue ab eo quod seuitia malorum tende miseriam, et congustiarum illius submoue
promittit, quod iniquorum prauitas intulit, quod pressuram : ut, exutus ab omnibus quibus qualitur
prauorum in consiliis aduersitas alligauit, quod ex malis, intuís semper delectetur exultare iudiciis. —
is iudicio inminet, quod ex sententia pendit, quod Amen.
conspiratione machinatum, quod accusatione con- Per gratiam pietatis. i'¡
liclum, quod propriis iniquitalibus gestum, quod Lavdes : Letifica animam.
alienis est fictionibus alligatum, quod pressuris Lavdes : Eripe me de inimicis meis, Domine,
deicitur, quod cruciatibus premitur, quod congu- quoniam ad te confugiui. Educ de tribulatione
a> stiis ' angustiatur. animam meam, perde omnes qui tribulant me, quia
Non iustitiam tuam in iniustitiam eius exerceas, seruus tuus sum ego. *»
sed potius pietatem tuam in eius iniustitiis mani
festa. Non eum in percussione deicias, non in fla- Ad Orationem.
gello prosternas, non per murmurationem abicias,
Dimille, Deus, peccata nostra et trihue nobis
as non per intolerantiam perdas ; sed per tribulationem
misericordiam tuam : quo oris nostri alloquio de-
exerce, per pietatem adtolle, per misericordiam
precatus serui tui Illius humililalem adtendas,
rege : quo per le ab inimicorum iaculis tutus, ac
uincula soluas, delicia deleas, tribulationem in- «
presentí tribulatione exemtus, te Deum unum in
spicias, aduersitatem repellas, effectuai petitionis
Trinitate consono uocis preconio conlaudet atque
nostre largiens e celis, quum ad te nunc proclama-
:to concelebrel, ita dicens : [Sanctus].
uerimus e terris : — Pater.
Post Sanctus.
Benedictio.
Vere sanctus, uere benedictus Dominus noster,
loi. A-;t / Ihesus Christus Filius tuus, qui sic nos hic tribu- /Christus Dominus, qui uos precepto suo obe- fol. *s:
lationum censura contundit, aduersantium slimulis dientes, pro serui sui Illius liberatione coram se 3i
erudil, lacerantium aduersitatibus fningit, ut post inspicit gemere, faciat uos et illum inlatis tribula-
xi dolores ueniamus ad requiem, postlaborem inuenia- tionibus non perire. Frangat inimicorum eius auda-
mus mercedem. Hic tibi, Deus Pater, hec sacrificia ciam, et tribulatione atque aduersitate omni exem-
inférât, hic tibi hec conmendabilia reddat, hic no- lum uobis cum eo perducat ad celestia régna. — x,
stris precibus faueat, hic seruum tuum Шит, Amen.
Vt pressure seculi cum illo carentes, et hic et in
1 M Ne adtollamurprosperi ,J Cod relebatione "Cod eternum mereamini esse felices. — Amen.
prabitas... praborum l6 Cod macinamentum In M man-
cinatum Cod coniinctum l8 Cod flnctionibus. Prestante ipsius misericordia Dei nostri, qui cum
Deo Paire et Sancto Spiritu unus Deus gloriatur in *<>
1 . Je conserve ici le mot eongiistiis. Il ne me parait sécula seculorum. — Amen.
pas une erreur de copiste, bien qu'on ne le trouve pas
ailleurs. A rapprocher des mots suivants : t conguslum, • Cod absolbat .)/ et gratie tue 4 .)/ finit cum Christus
détroit (Dvcange, Glossarium, éd. 1884), congosto, et R M serui tui Illius " Cod submobe u M finit cum
congostro (Féhotin, Recueil des charles de Vabbaye de Amen. ""• Antiphonae cum música in Cod 18 Cod con-
Silos, p. 55'2¡. Voy. aussi plus loin (col. 302) l'expression fugibi •* .1/ serais tuis *» Cod solbas 31 Cod serbi 31 M
congustatio. pressuris *' Amen omillitur in M.
I.IBEIl ORDINVM. 22
3:¡9 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 340

bulatione. — Vers. : In Deo faciemus uirtutem, et


XX. — ORDO DE TR1BVLATIS PLVRALIBVS'.
ipse ad nicilum deducet tribulantes nos. In tri [bula
Allelvia : Protege nos, Domine, manu tua, Al tione].
leluia, et libera nos, Alleluia, Alleluia, Alleluia. — Lavdes : Alleluia. Miserere nobis, Domine, mi
Vers. : Deus, in nomine tuo sal^uum me fac et in serere populo tuo, quia pre timoré ire lue contur- •;
•'• uirtute tua libejra mel2. bâti sumus; sed libera nos, Alleluia, Alleluia. —
Conuerte, Domine, planctum nostrum in gaudium
Oratio.
et dolores nostros in letitia.
Manu tua, Domine, misericorditer nos ubique
/Sacrificivm : Exaudiat nos Dominus in die tri- foi. *зв
precamur protege, et a cunctis malis clementer
bulationis; protegat nos nomen Dei Iacob, Alleluia, '*>
erue. Sieque tuo muniti auxilio, ab omnibus présen
Alleluia. — II. Det nobis Dominus auxilium de
lo tibus et futuris liberemur erumnis, ut tecum sine
sancto, et de Syon tueatur nos, Alleluia. —
fine uiuere mereamur in celestibus regnis. —
III. Memor sit Dominus omne sacrificium no
Amen3.
strum, et holocaustum nostrum pingue Oat : et exau
Per gratiam.
diat nos in quacumque die inuoeauerimus eum, '«
Lectionem. Apostolum et Euangelium, supra in
Alleluia, Alleluia '.
'•> VNO TRiBVLATO require*.
Psalle.ndvm : Da nobis auxilium, Domine, in tri- Missa de Tribulatis*.
Domine Deus, magne et omnipotens, qui sanas
3 M cum qiialtuor Alleluia 13 M Per tuam magnain
inisericordiam. contritos corde et alligas contritiones eorum, ré
spice propitius ad officium nostre seruitutis, et hoc м
1. Cette messe se trouve aussi, avec les différences sacrificium, quod pro alllictione seruorum tuorum
que nous indiquerons, dans le Rituel A, fol. 90-95,
Illorum tibi a nobis conspicis offerri, misericors et
sous le titre de Ordo tribulantis, iioliua dicenda, et dans
le Rituel M, fol. 146-151, sous celui de Misse de tribu- 7 M luctum pro planctum * A in letitiam In M omil-
latis. ti tur Alleluia " M exaudiet.
2. Dans le manuscrit .1, fol. (.)0 : « Allelvia. Alle
luia. Mitte nobis auxilium de sancto, et de Sion tuere 1. Au lieu du Sacrificium ci-dessus, le Rituel .4 donne
nos, Domine, in quacumque die inuoeaberimus te, Alle le suivant : « Sacrificivm. Sacrificium Deo spiritus con-
luia, Alleluia. — Vers. : Vt confiteamur. » Cette an tribulatus : cor contritum et humiliâtum, Deus, non
tienne est notée en neumes. despicis. — II. Benefac, Domine, in bona uoluntate tua
3. La première oraison est suivie dans le Rituel M de Sion, ut edificentur muri Iherusalem. Cor. »
celle que voici : € Alia Oratio. A timoré inimici, Do 2. Les variantes de cette formule et des suivantes
mine, Huera animas nostras, et a conuentu malignan- dans le Rituel A sont trop importantes et trop nom
tium eripe eas : ut qui uulnere passionis tue educta est breuses pour nous dispenser de reproduire ces mor
[sic] de lacu miserie, in te credentes perducamur ad ceaux en entier à leur place respective : « Missa. Do
eterne glorie liuertatem. — Per gratiam pietatis tue. » mine Deus noster, magne et omnipotens, qui sanas
4. Au lieu de cette rubrique, les manuscrits M et A contritos corde eorumque alligas contritiones : réspice
donnent ici tout au long les trois lectures reproduites pro[pi]tius ad officium seruitutis nostre, et hoc sacri
plus haut (col. 334). Les antiennes notées, qui viennent ficium, quod pro afflictione nostra tibi a nobis conspicis
â la suite de la rubrique, doivent se distribuer ainsi : offerri, e manibus nostris placatus adsumme. Tua te pilo
Le Psallendum, après la leçon de l'Ancien Testament; tas nobis efficiat placabilem, quos conditio fragilitatis
les Laudes et Sacrificium, après l'Evangile. Dans le humane constituit in merore. Exaudi, Domine, quia
Rituel M, le Psallendum et les Laudes (avec accompa pius es, seruorum tuorum preces, et dimitte nobis
gnement de la notation musicale) sont particuliers : cunetas nostras offensiones. Manus tue fortitudine a
t Psalle.ndvm. Domine, protege nos a conuentu mali- cunctis augustas liberemur, ut cum tuis Sanctis hic et
gnantium;et a multitudineoperantium.iniquitatem dé in [e]ternum [iucundari mereamur?]. — Alia : Multe
fende nos, Deus noster. Vebs. : Mitte nobis. Domine, sunt, Domine, consolationes tue, quarum ope letifices
auxilium de sancto et de Sion tuere nos. A con[uentu]. nos pósitos in merore. Preces nostras, quia pius es,
— Alias Laydes. Alleluia. Conuerte, Domine, luctum placatus adtende, et hoc sacrificium, quod pro famulis
nostrum in gaudium et dolores nostros in letitia. Alle tuis Ulis corde contritis et in augustas positis tibi om-
luia. » — Quant aux huit formules : Musa, post Nomina, nipotenti Deo offerimus, propitius acceptare digneris.
etc., celles du Rituel M sont identiques aux formules Intret eorum gemitus in tuis sacris auribus, et da eis
de la messe précédente (col. 333). Toutefois, ce mémo in tribulatione auxilium tuum, per quod ad letitiam
manuscrit reproduit un peu plus loin Toi. 151-134) les perueniat sempiternam mestus eorum animus. — A-
huit formules données pour cette messe par le lîituel 11. men. — Voy. ci-dessus, col. 280-382.
311 LIBER ORDINVM. :m
placatus adsume. Tua te poscimus pietas nobis ef- seruis tuis; et quia tuum est perceptum ut nos in
ficiat placabilem; ut quos condicio humane fragili- uicem diligamus, te quesumus et rogamus, ut hoc
tatis in merore constituit, indeflciens misericordia sacrificium pius suscipias, et fámulos tuos pro qui-
tua clementer letificet. Exaudí, Domine, quia pius bus offertur a cunctis angusliis et tribulationibus
e es, famulorum tuorum preces et cunetas eorum eripere digneris propitius. — Amen. s
dimiüe offensiones. Manu fortitudinis tue eos ab Per te qui es uera pax, perpetua karitas, Deus
omnibus angustiis crue, et cum tuis Sanctis angelis noster.
hic et in eternum iucundari concede. — Amen. Inlatio '.
Per inefTabilem bonitatein tuam, Deus noster, qui Dignum et iustum est nos tibi gratias agere, Do
hi uiuis. mine sánete, Pater eterne, omnipotens Deus, per «»
Alia. Ihesum GhristumFilium tuum, Dominum nostrum :
Multe sunt, Domine, démentie tue consolationes, per quem te supplices exoramus, ut hoc holocau-
quarum ope ut nos letifices precamur pósitos in stum quod pro famulis tuis offerimus suscipias pius,
dolore. Precamur, preces nostras, quia pius es, pla- et pietatis tue solacium eis inpendas propitius. Tuum
i.-s calus intende, et hoc sacrificium , quod contrito est enim, Domine, contritos corde sanare, tuum est ie
corde tibi omnipotenti Deo pro consolatione seruo- ubique merentes consolare. Placeat ergo, Domine,
rum tuorum offerimus, dignare propitius acceptare. iam tue pietati erigere oppressos, consolare mesti-
toi. ¿к Iniret eorum /gemilus in conspectu tuo, et da eis ûcatos, reuoeare captiuos, letificare/ in tribulatione foi. ¿¿8
in tribulatione auxilium, per quod ad sempiternam constituios. Per ipsum, quem tecum et cum Spiritu
*o lctitiam peruenire mereantur et gaudium. Sancto celestia pariter ac terrena conlaudant, hune ю
Tua concedenle misericordia, Deus noster, qui hymnum dulci modulatione proclamantes atque ita
cuneta. dicentes : Sanctus.
Post Nomina '.
Post Sanctus1.
Exaudí nos fámulos tuos, omnipotens Deus, ad
« te clamantes in tribulatione, et quesitum nobis Vere sanctus, uere benedictus Dominus noster
prebe solatium magno constitutis in merore. Acce Ihesus Christus, Filius tuus, qui factus est uita fide- ¿"¡
pta, piissime Deus, hanc hostiam, quam tibi pro 6 M habet lanlum uera pax et perpetua " M in tri
liberatione seruorum tuorum Illorum offerimus bulationibus и Cod ymnum.
dedicandam. Concede nobis omnibus in commune
dum suscipias pius, et fámulos tuos Illos pro quibus
ao uiuentibus bene uiuendi subsidium, et offerentium offertur, a cunctis angustiis et tribulationibus eripere
nomina in libro uite prescribe, ac defunctis fldeli- digneris propitius. — Amen. »
bus requiem sempiternam adtribue. 1. Rituel A, fol. 94 : « Inlatio. Dignum et iustum
est tibi gratias a<*ere, spiritualia sacrificia celebrare,
Ad Pacem ■'.
Domine Sancto, Pater eterne, omnipotens Dous, per
Ihesum Christum Filium tuum, Dominum nostrum.
Pacem tuam, Domine, quam tuis tenendam con
Per ipsum te, omnipotens Pater, suplices exoramus, ut
es mendasti discipulis, concede nobis seruare miseris hoc sacrificium quod tibi offerimus pro famulis tuis
1 Cod adsumme l3 .)/ nos ut letíficos. Precamur deesl illis, ut pietatis tue solacium concedas eis propitius.
in M ** M qui cuneta regis in sécula 3i .1/ adtribue. Tuum est enim, Domine, sanare contritos corde; tuum
Amen. est merentes consolare. Placeat iam pietati tue eripere
opressos, reuocare captibos, letiuicare in augustos con
1. Rituel A, fol. (J3 : « Post Nomina. Exaudi, omnipo stituios. Per ipsum te oramus, summe Pater, quem te
tens Deus, nos fámulos tuos ad te in tribulatione cla cum et cum Spiritu Sancto conlaudant celestia pariter
mantes, et libera nos de aiifíustiis et de tribulationibus et terrestria, hunc imnum dulci modulatione procla
multis. Accepta, piissime Deus, pro nostrorum reme mantes atque ita dicentes : Sanctus. «
dio, hoc sacrificium, et concede his tue pietatis premium 2. Rituel A, fol. 94 : « Post Sanctvs. Vere Sanctus.
sempiternum. Offerentium nomina in libro uitc pre uorc benedictus. Dominus noster Ihesus Christus, Filius
nota, et defunctorum animas in pace refrigera. — tuus, qui factus est mundo salus et morti extitit mor-
Amen. » sus. Per ipsum te petimus, Domine, Deus omnipotens,
2. Rituel A, fol. 93 : с Ad Рлсем. Pacem tuam, Do ut fámulos tuos Illos in angustia et merore constitutes,
mine, quam conmendasti tuis Apostolis concede nobis eos uelociter rcspectu letifices, et hoc sacrificium in tui
seruandam misons scruis tuis : et quia tuum est opus corporis ct sanguinis transfigurationo confirmes adque
ut nos inuicem diligamus, quesumus te ut hoc sacrifi- sanctifiées. Christus Dominus ».
343 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. :; n
Hum et salus indeflciens animarum. Per ipsum le ri/culis nos ualenter eruat dextera tua; ut palulo foi. «и»
petimus, Domine Deus omnipotens, ut fámulos tuos ore et libera uoce ad te proclamemus e terris : —
in angustia et merore constitutos ueloci respcctu Pater.
letifices, et hoc sacrificium tibi oblatum in trans- Benedictio '.
B formatione corporis et sanguinis Domini noslri Benedicat uobis omnipotens Dominus, et propi-
Ihesu Christi confirmes atque sanctifiées. tius cordis uestri suscipiat gemilum. Petitionibus
Per Christum. uestris sue pietatis aurem inclinet, uosque a cunclis
Post Pridie '. meroribus letificet. Mentem uestram miserationis
Deus Clemens et misericors, qui tribulantium sue subsidio muniat, et remedia uobis oportuna
m preces suscipis, et contritorum cordium sacrificio clementer adtribuat. — Amen. |0
placaris; tu hanc hostiam benignus accipe, el his Ipse Dominus et misericors.
pro quibus offertur in omnibus tribulalionibus pius
XXI. — MISSA OMNIVM TRIBVLANTIVM VEL
consolalor adsiste : ut, tuo per omnia munili pre
PRÈSSVRAM SVSTINENTIVM SIVE MARE
sidio, et a presentibus liberentur erumnis, et tem-
i.-¡ pore iudicii tui cum Sanctis omnibus a te ditentur TRANSMEANTIVM.
muneribus sempitcrnis. — Amen. Lcclio, Apostolum et Euangelium, de Vno tribv- i;.
Ad confractionem, Lavdes : Placabilis esto, Do- LA.TO requiretis. (Vide supra, col. 334-335.)
mine, et ostende te nobis in tempore tribulationis
et angustie nostre2. Missa.
Deum Dei Filium internis rugitibus, Fratres di-
üi Ad Orationem '.
lectissimi, et luctuosis queslibus supplices depre-
Scimus, Domine, quod nullus apud te innoccns cemur, ut banc singularis uictime hostiam, quam *»
est, quia sepe insidie inimici obsunt humane con- pro animarum noslrarum remedio libantes offeri-
ditioni. Sed quia fragilitas nostra frequenter se mus, dignetur acceptare propitius : tribuatque in
dilatât in culpa, et propria uirtute non potest diaboli angustiis gaudium, in merore solatium, et in omni
ч; uitare muscipula, nisi earn tua eripuerit pietas pressura seculi sempiternum subsidium ; ut, eruli a
sancta : proinde petimus omnipotentiam tuam, ut calamitalibus quibus quatimurmalis, suis nos sem- ¿-.
protegas nos miseros gratia tua, et a mundanis pe- per faciat parère preceplis. — Amen.
1 M Per Christum Dominum |6 M Amen. Obbitu- Alia.
lante (opitulante) dementia diuinitatis tue, Deus no-
ster 2S Cod insidias !5 Cod nisi ea. Magnificis uoeibus nos tui clientuli te Deum in-
uoeamus perpetuum, ut Ecclesie tue pacis tribuas
1. Rituel A, fol. 94 : • Post Pkidie. Comprime, Do incrementum, infidelibus cor adcumules rectum, an
mine, noxios semper incursus et salutarem quietem
indisciplinatis et a fide nutantibus penitentie salis-
nostris dona temporibus : ut, qui nostris offensis cre-
brius fatigamur et mérito nostre iniquitatis aflligimur, 13 Cod pressura.
per buius litationem sacrificii pietatis tue gratiam con-
sequi inereamur. — Amen. » 1. Rituel .1, fol. 93 : t Benedictio. Benedicat uobis
2. Le Rituel A donne cette formule sous le titre de Dominus omnipotens, et propitius cordis uestri aspiciat
fiesponsus. — Quant au Rituel .)/, il ajoute le morceau gemitus. Amen. — Petitionibus uestris sue pietatis au
suivant : • Resp. Defensor iuste, défende nos et libera rem inclinet, uosque a cunctorum merore letificet.
nos de manu inimicorum nostrorum. € Ces prières Amen. — Mentem uestram miserationis sue subsidio
sont accompagnées de notes musicales. muniat, et remedia gaudii uobis clementer adtribuat.
3. Rituel A, fol. 94 : « Ad Orationem Dominicas!. Amen. » — Le Rituel M, fol. 154, faitsuivre cette béné
Scimus, Domine, quod nullus aput te innoccns, quia diction des deux prières que voici : « Compi.ktvria.
sepe insidia inimici oues conditionis tue persequitur. Precamur, Domine, ut nos famuli tui. qui in hoc seculo
Set quia humana fragilitas. que frequenter dilabitur in super hanc mensam corpori et sanguini tui iubemur
culpa, ex suo mérito non potest eorum uitare muscipula, esse participes, in regno tuo sub mensam quasi catolli
nisi eos tua pietas eripuerit sancta : petimus ergo om de micis tuis non habcamur extorres. Per gratiam. —
nipotentiam tuam, ut protegas nos miseros [per] gra Completvria. Corporis et sanguinis sacrosancto [sic].
tiam tuam. et merore anxins uel in angustia pósitos Domine quesumus, gratia nos sumpta letificet, et quod
liberet nos citius dextera tua; ut libera noce et mente misticis actionibus pollicetur eternis effectibus largia-
tibi inereamur dicere : Pater. » tur. Amen. — Quia tu. »
:ш LIBER ORDINVM. 340

factionis remedium. Conféras rogamusanimum iu-


[XXII.] ORDO ITER AGKNTIS1.
stum, et pium ad te clamandi dones deuotionis
afTectum. Eece nos, Domine, humiles, potestalis Ad prelegendvm : Alleluia. Dirige me in ueritate
tue precepta timentes. Quid in occultis iudiciis tuis tua et doce me, Alleluia. Quia tu es Saluator meus,
im. «во secernatur nescimus ; et ideo / quod orare nos opor- Alleluia. — Vers. : 0 Domine, ego... Quia.
<• teat penitus ignoramus. Sed qui ad oculos fidei tre-
Oratio. »
pidi et miseri de nostris peccatis, ad hoc altare tuum
concurrimus tremebundi : ploramus et gemimus, Dirige, Domine, famulum tuum in itinere rec-
suspiramus et nostra delicta nulibus tuis, miseri- titudinis tue, et doce cum uiam mandatorum tuo
10 cordissime, pandimus. Medellam sceleribus nostris rum infatigabiliter sequi : ut ilerquod nuncadgre-
exposcimus, et ut infidelibus uerissimam dones ditur, te duce, cum prosperitate ualeat peragere,
fidem expetimus : ut aut conuertantur et uiuant, et ad propria repulsis incommodis reuertere merea- i«
aut confundantur et amplius de ruina nostra non tur uelociter. — Amen.
gaudeant. Iamiam, Domina, réspice supplices tuos
<■"; uultu placabili el misericordia singulari. Emenda Lectio libri Regum.
nos, Domine, in misericordia et non in ira : ne- In diebus illis, rogauitOedeon Dominum, dicens :
quando dicant gentes : Vbi est Deus eorum? et ti Obsecro, Domine, ut sis nobiscum, et ostende nobis
tubare amplius corda faciant inürmorum. Satis est, misericordiam tuam, quam narrauerunt patres is
Domine, quod sibi hanc fortitudinem gloriantes nostri. Inueniamus ergo gratiam tuam coram te,
so adscribunt, et de se presumentes sánela secreta ut des nobis quod tu sis qui precedes nos quo-
despiciunt; in suo sperant arcu, et de tuo nil tre cumque perrexerimus : et non recedes a nobis, do
pidant brachio. Cosset iam, Domine, ista usque nee ueniamus ad locum sanctum tuum, et portantes
nunc nana exullalio, ut congregatio tua lidelium, sacriíicium offorentes libi. Obsecramus, Domine, ut *)
que usque nunc male duro suppressa est iugo, ueniat nobis ángelus tuus et doceat nos quid agere
*• gaudeat se funditus a perieulo liberatam, dum te debeamus. Da in manus seruorum tuorum salutem
Doum sine cuiusquam metu conlaudauerit iucun- maximam atque uictoriam, regnumque tuum glori
diter lctabunda; ul secura mens tibi seruiat libér fie... tos términos terre. — Amen.
tate, que in nullo modo hereticorum iam dominari Psallendvm : Ferfice, Domine, gressus meos in j.%
senserit prauitatem. — Amen'. semitis tuis, ut non moueantur uestigia mea. Ego
clamaui et exaudisti me, Deus. — Inclina aurem
:,n Post Nomina.
tuam mici et exaudí uerba mea. VI non.
Accipe, Domine, fidelium defunctorum tuorum
nomina, et animas eorum libri uite conscribe in pa Epístola Pauli apostoli ad Romanos.
gina. Nostrorum omnium pro nobis et pro illis ad Fratres, orate pro nobis, ut sermo Domini currat зо
te clamantium sana discrimina, et non adtendas et glorificetur, sicut et apuduos, et ut liberemur ab
x> impie nostra agentium studia : quo et illorum ani inportunis et a [malis] omnibus. Non est enim om-
mas in te sperantes in pace refrigeres, et nos2....
1 M Ordo iter agenti 10 .1/ incomoclis ,} Lege Lectio
11 Cod Sed quia oculos fidei ,! Cod bracio. ,8 Cod Libri Iudicum, vi, 13, 18 ; xiu, 8 ; xv, 18 K Cum noli*
eretieorum. musicis in M и II Thessal., ni, 1-3, 5 3I M aput. .4,
fol. 96, aput uos est зг A et malis omnibus. N'en enim
1. Cette formule, depuis les mots Ploramus et gemi- omnium est fides. Fidelis autem Dominus est.
mus jusqu'à la fin, est très remarquable. Elle se rap
porte certainement à l'époque de l'invasion des Barbares verbe fort pou classique iterare au lieu de l'expression
et à la chute de l'Espagne romaine. Ceci nous ramène bien connue iter /acere. Le Rituel I/ dit pourtant iter
rait aux premières années du cinquième siècle, en agere.) Venait ensuite une série d'autres formules, sous
tout cas à une date bien antérieure à la conversion des la rubrique : item de Iterantibus. Ces dernières nous
Wisigoths ariens. sont parvenues en grande partie. Quant à l'office précé
2. Ici manquent deux ou trois folios du manuscrit B. dent, nous en donnons le commencement, tel qu'il se
— D'après la table des matières du manuscrit, cette trouve dans le Rituel M. — On peut voir plus haut
messe Omnium Tribuliintium était suivie d'un office (col. 93-94 deux formules Super eum qui in itinere
intitulé : Ordo de uno Iterante. Л noter que nos manu ¡¡rogreditur.
scrits wisigothiques se servent presque toujours du 1. La messe suivante est tirée du Rituel .1/, folio 154.
347 L1TVRGIA MOZARABICA VETVS. 318

nium iides. Kidelis autem Deus est], qui confirma- Psallendvm : Perfice, Domine, gressus meos in
bit uos et custodiet a malo. Deus autem dirigat semitis tuis, ut non moueanlur uestigia mea. —
corda ueslra in karitate Dei et patientia Christi. Vers. : Ego clamaui et exaudisti me, Deus : inclina
Cui est honor et gloria in sec... aurem tuam mici et exaudi uerba mea.

s Lectio sancti Euangelii secundum Matheum. Epístola Pauli apóstol!. в

In illo tempore, Dominus nos4er Ihesus Christus Fratres, orate pro nobis, ut sermo Domini curral
loquebalur discipulis suis, dicens : In quacum- et glorificatur, etc. [Vide superius, col. 346.)
que '... Lectio sancti Euangelii.
[XXIIII.j ORDO DE ITERANTIBVS VIA 2. In illo tempore, Dominus noster Ihesus Christus
loquebaturdiscipulis suis, dicens : In quamcumque i<>
m Allelvia : Protege nos, Domine, manu tua, Alle ciuitatem aut castellum intraueritis, interrogate qui
luia, et libera nos, Alleluia, Alleluia, Alleluia, Alle in ea dignus sit : et ibi manete, donee exeatis. In-
luia. — Vers. : Vt contiteamur nomini tuo. Irantes autem in domum, salutale earn, dicentes :
Oratio. Pax huic domui. Et si quidem fuerit domus digna,
ueniel pax ueslra super earn. — Amen. ••"■
Deus, qui diligentibus te misericordiam tuam
i:, semper impendis et a seruientibus tibi in nulla es Lavdes : Alleluia. O Domine, saluos nos fac, о
regione longinquus, dirige uiam famuli tui Illius Domine, bona prospera ! Alleluia. Circuibo et iramo-
in uoluntale tua : quatenus angelorum luorum pre labo in tabernáculo Dei hostiam iubilationis : can-
sidio fultus, inlercessione quoque sanctorum mu- tabo et psallam, Alleluia. — II. Si consistant aduer-
nitus, a cunclis aduersitatibus tua miseratione suni me castra, non timebit cor meum : et si insurgat *>
¿о saluctur ; ut profectionis et reuersionis sue felicitate in me prelium, in hoc ego sperabo. Vnam petii a
potius3 et corpus reddalur istorum uotorum et de Domino, hanc requiram : ut inhabitem in dono Do
suorum reddetur remissione peccatorum. — Amen. mini per omnes dies uite mee. — P. Canta...

Lectio libri Exodi. Missa.


In diebus illis, locutus est Dominus ad Moisen, di- Ihesum Christum1 Dominum nostrum, qui di- я
*'» cens : Ecce ego mitto angeluin meum, qui précédât recta iterantium uia et meantium salus est inde-
te et custodiat te in uia, et introducat ad locum fessa, Fratres karissimi, prece flagilemus continua :
quem preparaui tibi. Quod si audieris uocem meam ut hos fámulos suos in hac qua agrediunlur uia et
et feceris omnia que loquor, inimicus ero inimicis corporali salute pollentes et spiritualibus consiliis
tuis, et aílligam aflligentes te, precedetque te ange- elnciantur forliores, quo et diuinis nutibus placeant зо
30 lus meus. — Amen. et adgressum iter cum prosperitate expédiant. —
1 est pene erasum s 'A Dominus autem diligat (sic) Amen.
4 .4 in sécula seculorum. Amen. ' Vide infra, col. .348 Alia Oratio.
10 Cum nolis musicis in A " A uolumtatc " Forte po-
titus pro potius и Forle \etet\irpro reddetur 23 Exod. , Adesto, Domine, precibus nostris et famulorum
tuorum Illorum iter in pace iube dirigere. Comitetur •'*■'•
xxiii, 20, '22, ¿3 '/8 A que locor.

1. Ici finit brusquement le Rituel .)/. auquel il man 1 Cum nolis musicis in A 8 Cf. Luc, ix, 4; x, 5-6
que cinq ou six cahiers. 16 Cum nolis musicis in A '* A ostiain *' A ego sprabo
imam peti ad Domino î6 Miss mo: itinerantium et com-
2. Cette messe correspond à l'office Item de Iteran- moantium ,: .1 fagitemus 3" Miss тог efficiat 3* .4
tibus, dont il est question dans la note 2 de la col. 343. et fámulos tuos illi inter in pace Miss mo: et iter famu
et auquel il manque tout ce qui se trouvait avant Ylnla- lorum tuorum in pace.
lio ou Préface. J'emprunte cette première partie de la
messe au Rituel .4. folio 95. 1. A partir de ce passage, la plupart des formules
3. 11 manque à cette dernière partie de la phrase qui suivent sont à peu près les mêmes que celles du
quelques mots qu'il n'est pas aisé de suppléer. A re- Missel mozarabe imprimé. Voy. P. L., t. LXXXV, col.
marquer dans cette premiere oraison que la formule 995-997. J'indique les principales variantes dans l'appa-
est tantôt au singulier, tantôt au pluriel. Nos textes ratus sous la rubrique Miss maz. Je néglige toutefois,
wisigothiques nous fournissent plus d'un exemple de pour ne pas trop surcharger le texte, d'en signaler les
ces brusques transitions. simples erreurs de lecture.
349 LIBER jORDINVM. 350
eis gratia tua; infirmitas illis non accidat propria; Per Ihesum Christum Filium tuum Dominum
aduersitas eis non impediat aliena. Sit eis in comi- nostrum. — Cui mérito.
lalum uisitatio angelica, que eos et delictis expiet
et ab aduersitate conseruet : quo in omnibus tue Post Sanctus.
:< roborati auxilio gratie, a te instruantur quid agunt, Veré sanctus, uere benedictus es, Domine Deus
por te acta perüciant, desiderata impleant, ad des- noster, qui nee per spatia locorum, nee per inter- .-;
tinata perueniant, et ad propria iterantium cum ualla temporum ab hisquos tueris discedis. Adesto,
prosperitate succédant. — Amen. quesumus, famulis tuis in te ubique lidentibus, et
per omnem quam ituri sunt uiam dux eis atque pro
Post Nomina. tector esse dignare. Nihil aduersitatis eis noceat;
10 Deduc, Domine, fámulos tuos in uia tua et am- cuneta sint eis prospera : ut sub ope dextere tue in
bulent in uirtute tua. Non oberrent in malis, neque quicquid iusto expetierint desiderio, céleri conse-
claudicent a semitis tuis : ut hac oblatione pro eis quantur effeclu. — Christe Domine...
suseppta, et cum tua perueniat gratia, et sepultis
conférât gratiam sempiternam. — Amen. Post Pridie.
Accipe, Deus, hec famulorum tuorum Illorum
i:; Ad Pacem.
uotiuasacriflcia, eosque ubique protege manu tua; is
Domine Deus Patris nostri Abrahc, deduc uiam et quia tu es uia, ueritas et uita, in uerUate tua
famuli tui Illius in pace et illo caritatis [diuine] facito eos/ambulare, et a uia recta nullomodo de- foi. ян
eum igne succende, quo paeifleus ad destinata per clinare. Tribue mansionem, tribue et defensionem,
ueniat, per pacem cuneta disponat, et ad desiderata affectum actionis et profectum bone deliberalionis :
*» pacis tue fultus munimine pergal. — Amen. ut nullis scandalis seculi impediantur nullisque л>
aduersitatibus inimicorum frangantur; sed incolu-
fnl. 261 Inlatio1.
mitate omni manente, perueniant ad locum quem
Dignum et iustum est nos tibi gratias agere, Do desiderant, angelo saneto tuo protegente et prece
mine Deus omnipotens, cuius habitatio in karitate dente. — Amen.
nt locus in pace est : per quem nee corporali absen Per gratiam pietatis tue, Domine Deus noster, js
tia catena dilectionis scinditur, nee saneli amoris qui cuneta.
ю cotidianus ardor, dum deest frater, extinguitur; Lavdes : Placabilis esto, Domine, et ostende te '.
sed potius in desiderio recordationis augetur. Pro
quo te pelimus ac rogamus, ut in nobis maneat Ad Orationem.
uera puraque indefessa dilectio, que fraterne me- Adtende, Domine, nostram propitius precem, (it
morie semper commendet absentes et de corde non iter famulorum tuorum in prosperitate et salute ■'"'
:«> exeludat ^longius abeuntes. Dignare, Domine, pro- dignare dirigere : quo et illis et nobis prospera in-
sperum faceré iterfamulorum luorum Illortim, sicut petremus, quum ad te proclamauerimus e terris :
prosperum egit Tobias, quum ei deputasti angelum — Pater.
Rafaelem. Custodi eos ас défende ab omnibus insi- Benedictio.
diis inimici, sicut Ioseph a fraternis museipulis Dirigat Dominus uiam famulorum suorum Illo- «
за eruens, in conspectu regis gratiam. tue tuilionis ei rum in pace, uosque pro eis exaudiat supplicantes.
misericors condonasti. — Amen.
1 A haeeidat Miss moz non accédât г Miss moz sit eis Habeant iter prosperum et in Domino cor di
in comitatu... qui * .1 eonserbet Miss moz custodiat rectum. — Amen.
5 A auxilium gretie ad te Miss moz gratia a te ' Miss Desiderata bona cum prosperitate expleant, et ' %»
moz ad propria herum cum 9 linee oratio deest in Miss
moz " A pro eos t0 .1 Abrae n A quod pro quo s" Miss
5 .4 cui mérito omnes '-1 Cod Nihil aduersitas ,5 Cod
moz tuo fulti animo pergant № .4 pro quo te poseimus uotiba " .4 effectum petitionis. " Cod omnia Forte
M Cod Rafaelum A Rafaellum ** Cod Yoseph A Iosep. ley. per omnia " A et custodíente M A exaudiat de
precantes.
1. Avec cette formule reprend le texte du Rituel
B. fol. 261. Ou y trouve auparavant les derniers mots I. Rituel A, fol. 90 : « Salus nostra in manu tua est
de l'oraison Ad Pacem : с ... et ad desiderata pacis tue Domine. Respiciat nos misericordia tua, ut securi ser-
fulti munimine pergant ». biamus tibi. » Cette antienne est notée.
351 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. ЗГ>2

ubicumque perrexerint gratiosi existant. — Amen. sed quod odii, illud facio. Si autem quod nolo, illud
Vt iter quod nunc adgredi in humilitate inchoant, facio; non enim ego operor illud, sed habitat in me
cum prosperitate, Domino miserante, perflciant. peccatum. Condelector enim legi Dei secundum in-
— Amen. teriorem hominem. Video autem aliam legem in
Auxiliante ipsius misericordia . membris meis, repugnanlem legi mentis mee, et s
captiuanlem me in lege peccali, que est in membris
XXI1II. — 01ШО DE MISSA VNIVS meis. Infelix ego homo, quis me liberabit de cor-
PENITENTIS '. pore mortis hui us? Gratia Dei per Ihesum Christum
Dominum nostrum.
Ant. : Réspice in me, Deus, et miserere mei, Al
leluia, Alleluia. — Vers. : Viam iniquitatis. Lectio sancti Euangelii secundum Lucam. iu
in Lectio libri Paralipomenon '.
In illo tempore. Dominus noster Ihesus Christus
In diebus illis, orauit Manasses Dominum, di- loquebatur discipulis suis> dicens : Duo homines
cens : Peccaui, Domine, peccaui, et iniquitates ascenderunt in templum ut crarent, unus phariseus
meas ego agnosco. Ne perdas me cum iniquitatibus et alter publicanus. Fariseus stans, hec apud se
meis, neque in íinem iratus contineas mala mea, orabat : Deus, gratias ago tibi, quia non sum sicut is
is neque condemnaberis me cum his qui sunt in in ceteri homines, raptores, adulteri, iniusti; uelut
feriora terre. Tu es enim Deus penitentium, ut in etiam hie publicanus. leiuno bis in sabbato; déci
roi. a« me ostendas bonitatem tuam. / Inclignum me salua- mas do omnium que possideo. Et publicanusalonge
bis, secundum multiludinem misericordie tue, et stans, nonaudebatoculosad celum leuare; sed per-
glorificabo nomen tuumin omni uitamea. Quoniam cutiehat pectus suum, dicens : / Domine, propitius foi. *¡v
*> te laudat omnis uirtus celorum, et tibi est gloria in esto mihipeccalori. Dicouobis, descendit hic iusti- ¿i
sécula seculorum. ficatus in domum suam ab illo : quia omnis qui se
Psaixen'dvm : Delicia iuuentutis mee, Deus, et exaltât humiliabitur, et qui se humiliât exallabilur.
ignorantie ne memineris, Domine. — Vers. : Secun Lavdes ' : Alleluia. Miserere mei Domine, quo
dum magnam misericordiam tuam memor esto mei, niam in te conffiditj. *з
« Domine. Sacrificivm : Auerte, Domine, faciem.
Epístola Pauli apostoli ad Romanos.
Missa.
Fratres, scimus quod lex spiritalis est; ego aulem
carnalis sum, uenundatus sub peccato. Quod enim Deus excelse, ad quern melius gemitus cordis
operornon intelligo. Non enim quod uolo, hoc ago; quam clamor uoeis adsurgit, le deuolis precordiis
obsecramus, ut nos et affectu exorationis impleas, .«
1 Cod ubique s í.Wincoant A in urailitate inquoant.
et continuo dignas premii exorationesefneias: qua-
Miss iiioz ut iter quod nunc adgrediuntur, et in humi
litate inchoant " Cod orabit... peccabi 1T Cod hosten- tenus inde habeamus futurorum fiduciam mune-
das 2î Cad iubentutis Antiphon« cum notis mttsicis in rum, unde nos percepisse presentium cognoueri-
Cod 26 Rom., vil, 14-17. 22-25.
mus dona pelitionum. Et, quia supplicatio nunc
1. Sur les Pénitents et leur réconciliation, voy. ci- apud le pro penitenlibus inminet, sic in exorando к
dessus, col. 87-100. Cf. Rituel M, fol. 1« et suiv. penitentium inslrue sensum, ut mox conféras peni-
2. La prière de Manassès, que nous donne la lecture tentie lucrum.
suivante, a été exclue des livres canoniques; mais on
la trouve dans beaucoup de manuscrits de la Bible, et 1 Cod illut 'Cm/ i Hut J Cod repugnantem lege men
• plusieurs Pères de l'Eglise la citent dans leurs écrits. tis l0 Luc, .win, 10-14 "Corfaput " God lebare, set
■13 Cod cognoberimus 3* Cod aput.
On voit par le passage ci-dessus que les évèques de
l'Espagne wisigothique n'hésitèrent pas à la considérer
comme faisant partie des Livres saints. On la retrouve 1. Le Missel mozarabe nous donne le texte complet de
parmi les cantiques de la liturgie quadragésimale. cette antienne et de la suivante : • Lavdes. Miserere
(Voy. le Bréviaire, dans P. I... t. LXXXVI, col. 858.;' mei, Domine, miserere mei : quoniam in te confidit
Dans la plupart des Bibles imprimées depuis le concile anima mea, Alleluia (Missa pro seipso sacerdote). Sa
de Trente, X'Omlio Mimassue se lit à la suite de l'Apo crificivm : Auerte. Domine faciem tuam a peceatismeis,
calypse, avec le troisième et le quatrième livre d'Es- et omnes iniquitates meas dele (Missa defundo mm). »
dras. — Notre texte présente de nombreuses variantes. Voy. P. L., t. I.XXXV, col. 988 et 1011.
:ra LIRER ORDINVM. :«4
Alia. etiam usque adeo uulneratum et mortuum tue pas-
Ileum, quern sola celeslis laus el singularis uene- sionis morte et uulneribus foues, ut oliam facias
ratiodecet, Fralres karissimi, uigore quo possumus et de malo bonum et do mortale uiuum.de lánguido foi. soc
exoremus : ut quia in officio est quod dependimus, sanum. Quia ergo hanc difficultatis ponuriam dissi-
.-; in promlu sit quod rogamus; lamquc sit uerum nos pauit pielas aduentus, et patefecit ad le aditum в
inuenisse quod uolumus, quam non est dubiumquod reuertondi : aspicc famulum tuum ad le redeunlem,
humiles in postulatione consislimus. — Amen. suseipe ad te curronlem, incumbo in eiusamploxu,
quia non desperauit de tue paternilalis alfectu. No
Post Nomina.
memineris iniquitates eius prístinas, ne commémo
Gommnndentur, qucsumus, tibi, Domine, оГГе- rons iuuenlulis et ignoranlio culpas : hoc tanlum ю
ю rentiiim simul oblationcs et uota. Quique cognoscis adiendo, quod ponitudinis gemilus pulsat, quod
coram te ponitcntie deferri lamenta, peniludinis ílebile lamentum exorat, quod uox lamenlalionis
redde solacia : ut et uiuentium lamenlalio ct fruc- exposlulat, quod singultus flenlis cxoplat. Reuor-
turn habeat de merore, et defunclis sit requies in en tero, quia conuertitur; oecurre, quia coneurrit;
que noscuntur leneri condicione. subueni, quia redit; alleua, quia contritus iacet; к
15 Ad Pacem. erige, quia semetipsum penilendo deiecit. Et quia
non habet liduciam, nisi in hoc quod tu tandem es
Dcus, pax sola et solius uero pacis solacium cl
pius, miserere illi, et auerte faciem tuam a peccatis
foi. на inconparabile premium, redde /nobis pacem, quam
eius, omnesque illius dele iniquitates. Sicut enim
flagiliorum perrumpimus discidio inruenle : ut, qui
uerum est quia tibi peccauit, ila quoque uerum est м
earn delinquendo perdidimus, nunc penilendo reci-
so piamus. Sicque uitiorum in nos extingue bella simul quia tibi confitens, iniquitatum suarum ueniam pe
tit. Auerte ergo iram ab eo et faciem tuam a delictis
et litem, dum concesseris nobis miseralionum tua-
eius ; ut non ea uideas que ipse fecit, sed cum uideas
rum premia simul et pacem.
quem ipse fecisti : ut, remota tandem uindicta
Presta, quia tu es ucra pax.
pauoris ac resumta spe salutis, post canticum me- s¡
Inlatio. roris depromat tibi hunc hymn urn glorie, dicens :
*•"> Dignum satis et incomparabiliter iustum ac di- fSanctus.]
gnum est, multo pielatis Domine, le glorificare, te Post Sanctus.
benedicere : qui caducis ac fragilibus, et in mortis Vere, Domine, pleni sunt celi et terra gloria Maie
procipitio lapsis, dimersisque hominibus rediendi slalis tue; dum opus illud noslre redemtionis, quod зо
ad le aditum patefacis. Ostendis quam sit demons operalus es in hac regione / nostre mortalitalis, in ил.-н;-
so uirtus tue maieslalis, omnipolens Deus, dum per- tanlum peruenit, usque ad dignitatem glorie celeslis
dita sponte requiris, et potenter inuenta restauras. adsumlus homo de massa nature corruptibilis glo-
Nam qui condideras cuneta bona, nimium erat opus rietur in sede Pal ris et regnet. Vnde nos, tanto ad-
bonum; sed quia adposuisli reparare humani gene miralionis adminiculante Aducía, te uotiuo depo- M
ris lapsum, lolum est cxcellentium omnipotenlie seimus, ut cum recipias in corpore tuo, qui se re
ss lue indicium : dum qui ubique es uenis, Deus, ad disse cognoscat in membris Kcclosic tue : ut quia tu,
homines, adsumis hominem Deus ; adsumtumque Domine, non uitiorum, sed nalure eius factus es
tanta persone unione concctis, ut sit alter adsu- princeps, Щв quoque per reconciliationem huius
mens et alter adsumlus. Sed agis ista amando ho singularis sacrificii, in quo nobis singulariter pla- *>
minem, non quemlibet iustum, sed uere ilium qui cari dinosceris, ita post uitiorum sordes tibi inhe-
«> sponte pacis tue fedora rumpens, adhosit hostibus reat mundus, ut fiat tecum spirilus unus.
tuis, id est demonibus, contemsit mónita, conlra- Christe.
dixit legibus, profanauit sacramonla, spreuit iura.
Quem post tanli sacrilogii rcalum, non solum a to 1 Cod fobes * Cod dissipabit 8 Cod dosperabit ,0 Cod
iubentutis " Cod alloba ,e Cod semedipsum ,T Cod
aucrsum queris, sed reparas el inuenlum; uerum fidueia... quoi! tantandem î0 Cod peccabit ** Cod que
ipse fecisti s:i Cod paboris 2" .V hunc ymnum glorio ce-
1 Cod Deus quem 3 Cod possimus M Cod P. quia lu lestis, ita concilions atque dicons 3U Cod illut ;" Cod
es, etc. Cf. col. 3.71 3(i Cod adsumis homines " Cod uotibe 3C cum ijise conicio " Cod inoreat " Finit
persione (0 Cod adesit " Cod profanabit. sentential" cum nolis musicis in Cod.
LIDEH OliniXVM. ■j:î
35Г> LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 3'Á)

Post Pridie. pus habemus. operemur bonum ad omnes, maxime


ad domésticos üdei.
Bonedictus es, Domine Ihesu Christe, Filius Dei
Per Ihesum Christum Dominum nostrum.
uiui, ab omni creatura, que te humane redemlionis
misterium in proprietate persone tue oxercuisse Lectio saneti Euangelii secundum Matbeum.
r> amabili et uera credulitate faletur. Vnde et nos In illo tempore, Dominus nosler Ihesus Christus s
referentes gratias, benedicere simul et laudare le loquebatur diseipulis suis, dicens : Petite et dabi-
querimus; sed quantum equiperei non ualemus. At tur uobis, querite et inuenietis, pulsate et aperietur
certe, quia in quantum possumus toto te ac pio uobis. Omnis enim qui petit aeeipit, et qui querit
uoto laudamus, condignam a te nobis laudcm tuam inuenit, et pulsanti aperietur.
m percipere gaudeamus. Lavdbs : Alleluia. Dele, Domine, iniqui tates meas ' . io
Ad confraotionem : Tu es Deus penitentium. Sacrificivm : Sacriücium Deo spirilus.
Ad Orationem. Missa de Penitentibus:
Deus, qui penitenlio das locum, dona penitenti- Si ante oculos tuos, Domine, culpas quas feci-
bus ueniam ac uere penitudinis fructum; quo in mus et plagas quas excipimus conféras, minus est
is spiritu conslitutis humililatis famulus tuus a suis quod pa/ limur, maius est quod meremur. Ideoque, foi. «вэ
absoluatur piaculis, cum ad le nunc proclamaueri- tuam bonitatem supplices exoramus, ut his famulis iG
mus e terris : — Pater. tuis, quos post penitentielamentationem tuo sacro
Benedictio. reconciliamus altario, quique pro expiatione sacri-
Deus, qui merentes non despicit, donet fámulo ficium tibi laudis offerimus, peccatorum omnium
20 puo ueniam, quam penitentibus promisit. Acceptet ueniam concede propilius, atque per interucntum so
penitudinis eius lamenta, et peccatorum ¡Hi concé sanctorum tuorum Riorum gralie tue eis largire
dât ¡ndulgenliam copiosam : ut qui hic admissa donum; ut a te remunerali, recipi mereantur in
roi. -л« / déplorât, noque humano, ñeque diuino remaneat congregatione iustorum. Nosque fámulos tuos ad
iudicio puniendus; sed, correclis moribus perue- coniitendurn tibi dignos officias, ut percipere me-
í.-¡ niat ad celestia regna. — Amen. reamur tuorum gaudia beatorum. «
Alia.
XXV. — MISSA DE PENITENTIBVS. Christe Deus noster, qui penitentibus ueniam
Ant. : Alleluia. Deus meus, in te coñudo. donas, nee letaris in perdilione uiuorum; qui in
hoc mundo uenisti peccatores saluos faceré : obse-
Lectio libri Esaye prophetae.
cramus sanctam clementiam luam, ut hec oblatio, зо
In diobus ¡His, loquutus est Esayas, dicens: Que- quam tibi offerimus repleatur sanctificatione tua;
;io rile Dominum dum inueniri potest; inuocale eum ut hii famuli tui Illi indulgentiam consequi me
dum prope est. Uerelinquat inpius uiassuas, et uir reantur delictorum suorum; ut non dominetur eis
iniquus cogilationes suas : et reuertatur ad Domi ultio peccatorum, sed acceptabiles sint orationes
num et miserebitur eius, et ad Dominum Deum eorum in conspectu tuo, ut pium te semper sentiant зя
nostrum, quoniam mitis est ad ignoscendum. et placatum. Nobis quoque hec tibi muñera offeren-
3.-, Psallekdvm : Ab occultis meis.
• Matth., vu, 7-8 2° Codper interuentu ä» Cod salbos.
Epístola Pauli ad Galatas.
Frailes, nolile errare : Deus enim noster non in- 1. Cette antienne, incomplète ici, se retrouve sou
ridetur. Quod enim seminauerit homo, hoc et nie vent sous diverses formes nu Bréviaire mozarabe, en tète
du psaume Miserere. (P. L., t. LXXXVI, col. 147, 200,
tet. Quoniam qui sominat in carne sua, de carne 217, 229, 244, 260, 381, 70S.) — Quant au Sacrißcium
í,o nietet correptionem; qui au lern seminauerit in qui suit, le Missel imprimé le reproduit plusieurs fois.
spiritu, de spiritu metet uitam elernam. Bonum Le voici sous sa forme la plus complète : « Sacrificium
aute m facientes, Fratres, non deficiamus; tempore Deo spiritus contribuíalas, cor contritum et huiniliatum
enim suo indeficientes metemus. Ergo, dum tem- Deus non despicit. Vers. : Benefac, Domine, in bona
uol úntate tua Syon, ut edificentur muri Hierusalem. P.
'• Cod set... Ad certe ** Is., lv,6-7 n Vubjala quo cor contritum .. (P. L., t. LXXXV, col. 357; cf. col. 988,
niam multus est '"Gal., vi, 7-10 3S Cod seminaberit 992, 999, 1004, 1014.) C'est une antienne essentielle
'•" Yulgala : corruptionem. ment quadragésimale.
357 LIBER ORDINVM. :J5S
(¡bus noslrorum criminum Iribue ueniam, ut a le pere per sacri babtismatis undam. Quatenus in
mereamur percipere beneficia copiosa. prima resurrectione, que in hac uita consistit, per
humilem confessionem partem habentes, post huius
Post Nomina.
uile terminum cum angelis et archangelis te con-
Domine Dens omnipotcns, qui plus gaudes super laudare ualeanl, ita dicentes : Sanctus. »
J unum penilentem, quam super nonaginta et nouem
iuslos non indigentes penilenlia : exaudi, rogamus, Post Sanctus.
precem famulorum tuorum per interuenlum sancli Vere sanctus es, Domine, qui per lhesum Chri
lui; et qui corde contrito tibi ofTerunt sacrificium, stum Filium luum, Dominum nostrum, populo tuo
plenum salutis a le consequantur benelicium. De- salutaria remedia contulisti; ut inundares eos qui
foi. 470 funclorum quoque fidelium animas a géhenne / ar ad te conuertuntur a uitiis et a contagione sordium, ю
il doribus eruas, et in lumine lue claritatis consti inluminatos gralie tue dono, coheredes efiiceres
tuas, atque in shin sancti Abrahe palris noslri cum paradiso et celo.
quiete et tranquillitate habitare concedas. Per Christum Dominum ас redernptorem.
Ad Pacem. Post Pridie.
is Docuisti, Domine, per discípulos tuos fidelium Confitemur tibi, Domine Deus noster, pro nostra is
mullitudinem populorum, ut inuiccm se diligant et te uenisse redemtione, atque ad thronum glorie tue
a karilate, que tu ipse es, nullatenus discedant. remeasse cum sancta exullationc, et ucnlurum ile-
Tribue ergo, quesumus, nobis lue pacis dona Sim rum uiuos et mortuos iudicare sine personarum
plicia, per que uitam mereamur percipere sempi- acceplione. Ideo, obsecrantes petinius, ul huius
io tcrnam. Famulis quoque tuis de nequitia presentís sancti interuentu saerificii fámulos tuos Illos ab -м
seculi fugientibus ad te ueniendi indulgentialcm omni delicto emundes in hoc seculo, et eos in fu
aditum pande placatus; sicque eorum corda in turo dignos eflicias, quum in tuo ueneris regno.
bonis actibus confirmando letifica, ut in dilectionem Ad confractionem. Lavdes : Esto nobis, Domine,
lui et proximi uiuentes in hoc seculo, ad te, qui cs protector et medicus. Tu peccatoruin nostrorum
ю auctor pure dilectionis, quandoque mereantur per- uulneri solicita pietate Iribue medicinam. Tu er- as
ucnire felices. — Amen. rantibus es uia, et le, Deus pie, querentibus da
Presta, quia tu es uera pax, perpetua karitas, salutem.
Deus nosier. Ad Orationem.
Inlatio. Domine Deus, Pater omnipolens, qui humanuni
30 Dignum et iustum est, uere cquum et salulare est genus per culpam primi hominis dilapsum, inter- w
nos tibi gralias agere, Domine Deus, Pater omni uentu Ihesu Christi Filii lui Domini noslri ad pe-
potcns, per lhesum Christum Filium luum, Domi nilentiam prouocalum, misericordie tue dono non
num nostrum : qui uenit in hunc mundum in se crc- fecisti esse indignum : quesuinus, ut lamentabilem
dentes saluos faceré, dominatum mortis destruere, precem noslram acceplando propi, lius, horum fa- i„i. i-¿
■a uitam morientibus dare, penitentibus clementie mulorum tuorum Illorum delictum, quod penitendo ss
bonitate succurrere, atque sacri sanguinis effusione confessi sunt, iubeas abolere pius; ut indultum eis
plebem suam ab inimici potestate eripere. In cuius spalium uite in tua firmiter facias seruitule manere.
nomine tuam exoramus clemenlissimam piamque Vt, sic iam pretérita defleant commissa, qualilcr
miserationem, ut hos fámulos tuos Itlos, ad te de ulterius tienda non admittant; sed, socielati clecto-
to erumnis huius seculi reuertentes in gremio malris rum adiuncti, sine cessatione le exorent e terris : w
Ecclesie suscipere digneris propitius : ul, absoluti Pater.
a nexu peccaminum, emundati a sordibus pcecalo- Benedictio.
ioi. «i rum, locum pristine digni/ talis ualeant obtinere Christe, Dei Filius, qui in hoc mundo uenire di-
post delicti ruinam, quern dudum meruerunt perci- gnatuses, ut nos a mundanis sordibus expiares, hos
fámulos tuos ad penitentie remedium confugientes ts
3 Cod nobem 13 Cod abitare 17 Cod qua tu ipse es
10 Cod per qua u Cod sal bos. . . dextruere vo Cod reucr- v Cod arcangelis '* Finis tenlentiac cum nolis musi
tentibus. da in Cod ,6 Cod tronum al tui ipse addidi.
309 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 300

ab omni labe criminum abslergas, et in numero meam. Saluum me fac propter misericordiam tuam,
electorum miscralus admitías : ut, abluti a sordo Deus meus. — Vers. : Laboraui in geniilu meo, la-
peccati per penitudinem sacre confessionis, locum uabo per singulas nodes ledum meum, lacrimis
oblinere ualeant post transitum omnibus cum elec- stratum meum rigabo; quoniam túrbala sunl ossa
¡> lis. Sicque cos facias correctione morum (lorere in mea et anima mea lurbata est ualde. Saluum. a
hoc seculo, ut tecum ouantes ingredi superno me- Epístola Iacobi apostoli ad XIIй Tribus.
reanlur in regno.
Karissimi, trislatur aliquis uestrum? Oret equo
XXVI. — ORDO VÔTIVVS DE VNO INFIRMO'. animo etpsallat. Infirmalur aliquis in uobis? Indu
cat presbiteres ecclesie, et orent super eum, un
Allelua : Miserere mei, Domine, Alleluia, quo- güentes eum oleo in nomine Domini. Et oratio fidei »
i0 niam infirmus sum. Sana me, Domine, Alleluia, saluabit iníirmum, et alleuabit eum Dominus; et si
Alleluia. — Veus. : Deus, in nomine luo. Sana. in peccatis sit, dimitlelur ei.
Oratio. Lectio sancti Euangelii secundum Iohannem.
Miserere, Domine, fámulo tuo misericors, et ab In illo tempore, erat quidam regulus, cuius filius
omni egritudine cordis et corporis sana propilius : infirmabatur Gafarnaum. Hic, quum audisset quia <з
is sicque corporali correptionc cum dementer in pre Ihesus ueniret a Iudea in Galilea, abiit ad eum et
sentí erudias, ut ablutum a conluuionibus eunetis rogauit eum ut descenderet et sanaret filium eius :
futuro in regno tecum sine fine féliciter uiuere incipiebat enim mori. Dixit ergo Ihesus ad eum :
concedas. — Amen. Nisi signa et prodigia uideritis, non creditis. Dixit
Per incffabilem bonitatem luam. ad eum regulus : Domine, descende priusquam mo- *o
го Lectio libri Regum. rialur filius meus. / Dixit ei Ihesus : Vade, filius foi.«*
luus uiuit. Et credidit omni sermoni, quern dixit ei
In diebus illis, orauil Ezecias Dominum, dicens :
Ihesus, et ibal. Iam autem eo descendente, serui
Obsecro, Domine, memento mei, quomodo ambu-
occurrerunt ei et nuntiauerunt ei, dicentes quia
lauerim coram le in ueritate et corde perfecto, et
filius eius uiueret. Inlerrogabat ergo horam ab eis зз
foi. i73 quomodo quod placilum est coram le / fecerim.
in qua melius habuerat. Et dixerunt ei : Quia heri
я; Fleuit itaque Ezecias ílelu magno, el antequam
hora séptima reliquit eum febris. Gognouit ergo
egrederelur Esayas mediam partem alrii, faclus esl
paler quia illa hora erat, in qua dixit Ihesus : Filius
sermo Domini ad eum, dicens : Reuertere et die
tuus uiuit. Et credidit ipse et domus eius tola1.
Ezccie duci populi mei : Нес dicil Dominus Dcus
Dauid patris lui : Audiui oralionem tuam el uidi 6 lac, V, 13-15 8 Cf. infra (col. 372 et 3H-¡) eamdem
¡actionem huius uarsiculi 13 loan., iv, 40-53 IS Cod ca.-
so lacrimas tuas et ecce sanabit te, dicit Dominus Deus. l'arnau r Cod reliquid.
Psallendvm : Saluum fac seruum tuum, Domino
Deus meus, speranlem in te. — Vehs. : Miserere 1. Le Missel mozarabe imprimé donne, au lieu de
mei, Domine, quoniam ad te clamaui tota die; leti ce passage de saint Jean, les versets 14-10 du chapi
tre vin de saint Matthieu, que reproduit en partie le
fica animam serui tui. Speranlem.
Sacrificium de cette mémo messe dans le Rituel wisigo-
.is Alivm : Tu, Domine, conuertere et eripe animam
thique .1.
6 Cod nbantes s Cotí Ordo uotibi In Rituali A , fol. L'évangile du Rituel A, fol. 75, est le suivant, tiré
7 Ï : Psallendvm. Cum nolis musicis in Cod ,a Oratio с de saint Matthieu, vut, 6-10 et 13 :
Rituali A ; dee.it in Cod " Cod conlubionibus ,u IV Reg., « Lectio sancti Euangelii secundum Matlieum:
x.\, 2-5 *' In A addilur /,ls uersiculus capituli 30 In « In illo tempore, Dominus noster Ihesus Christus
Vitlr/ Ecce sanaui te 3I Cum notis musicis in Cod. cum introisset Cafarnaum, accessit ad eum centurio,
rogans eum et dicens : Domine, puer meus iacet in
1. Cette messe est en grande partie conforme à la démo paraleticus et maie torquetur. Et ait illi Ihesus :
.Vissa de uno infirmo du Missel mozarabe imprimé. Ego ueniam et curabo eum. Et respondens centurio,
(Voy. I'. /.., t. LXXXV, col. 1003-1007.) — Nous la re ait : Domine, non sum dignus ut ¡litres sub tectum
trouvons aussi dans le liituel A, fol. 74-7У, sous le titre meum; sed tantum die uerbo et sanabitur puer meus.
de Missa uoliba de uno infirmo. Ce dernier texte nous Nam et ego homo sum sub potestate constitutum, abens
permettra de suppléer à celui du Rituel H, incomplet sub me milites, et dico huic : Vade, et uadit, et alio :
par suite de la disparition d'un ou de plusieurs folios. Veni, et uenit, et scruo meo : Fac hoc, et facit. Audiens
361 LIBER ORDINVM. 3(i2

Lavdes : Alleluia. O Domine, saluum me fac. O soluat miseratio iam prostralum. Mitiga in eum,
Domine, bona prospera. pie Paler et Domine, estus febrium, putredines ulce-
Sachificivm : Ingressus lhcsus in domum Pelri, rum, contracliones neruorum alque cunctarum cru-
uidit socrum eius iacenlem el febricilantem, Alle- cialiones inûrmilalum. Sit in со, quesumus, ita
» luía. Et tetigit manum eius, et dimisit eam febris, respectus pie parcentis, ut nee infirmilatum ulle- s
Alleluia. Et magnificabat Deum Israhel, Alleluia, rius saucietur stimulis, nee penam post transilum
Alleluia. — Il : Ingressus est Dominus Ihesus in do sentiat de commissis.
mum et discubuit. Et ecce mulier, Habens alaba-
Post Nomina.
slrum ungucnti pretiosi, stans retro secus pedes
10 eius; et osculabat cos. et lacrimis suis rigans, et ca- Deus, in cuius libro uite sunt uocabula renotala
pillis suis exlergebal eos, etungcbat ungüento. mortalium, concede nobis omnibus ueniam delic- м
torum : et presta nobis famulis tuis, ut famulum
Missa de uno Infirmo.
luum Ilium, quern inmensus languor excruciat, mi
Valde quidem pauescimus, Domine, ne inlala nos seratio tua reparet ad medellam; et cui ambitio
temporalis ad purgalionem non expict ultio, dum piaculi adduxit dolorem, adducal etiam confessio
<••; murmurare non pertimescimus in flagello. Sed, quia salulis optabilcm sanitalem. ts
peccatis ingruentibus obeecamur, tu corda nostra
Ad Pacem.
inradia afflalu intime uisionis ; quo et iuste in nobis
a le credamus penas infligí, et crucialione inlali Pacem tuam, quesumus Domine, infunde uisceri-
supplicii ab omnibus mereamur criminibus expiari. bus nostris, qui eam conmendasli discipulis tuis
ío Specialiter quoque le quesumus, omnipotens Deus, ascensurus in celis. Quo ita cor nostrum societatis
pro fámulo tuo Jilo, ut quia culpas atque erratas lue abundet dulcedinis, ut karitate / Sancti Spiritus fol. это
sui ante altare luum aperit criminis, beneficium afluentes, tolerabiliter sustineamus in hoc corpore si
roí. ara / senliat corrigenlis. pro nostris criminibus inlala flagella, quum le re-
cogitauerimus sustinuisse pro impiis crucis dura
Alia.
exilia.
as . Ihesu, Saluator humani generis, qui corpus in te Per te, qui es uera pax et perpetua caritas, Deus ¡»
suscipiens nostre mortalilatis alios ad purgalionem nosier, qui uiuis.
feriendo castigas, alios ad damnationem flagellando
Inlatio.
rescruas : te suppliciler quesumus et humili deuo-
lione precamur, ut famulum tuum Ilium, quern Dignum et iuslum est, nos libi semper gratias
:» egritudinis molestia quassat, pielas lue miserationis agere, Domine sánete, Pater elerne, omnipolens
resecalum absoluat. Da ei, Domine, ut quicquid Deus, qui sic humanum genus in hoc corpore Iri- зо
pielati lue deliquit in seculo, totum in eo punial bulalionis censura contundís, ut in edificio illo pa
inlata correplio. Dolorum eius ac febrium ita sana trie celestis non securis habeat quod remordeat,
discrimina, ut cum his etiam eius aboleanlur pia- non ascia quod contundat, non tribulatio quod
3.-; cula. Non durando pena coherceat reum, sed ab- exurat, non infirmitas quod excoquat,'non adtrilio
quod déprimât, non molestia quod consumât, non ss
1 Сим nolis musicis in Cod 6 Cod Srahel 7 Est ipse periculum quod périmât, non aduersitas quod dis-
addidi ° Cud ungenti " Cod ungento " Cod paue
scimus 2S Cod reserbas 3I Cod absolbat 3î Cod deli- lendat, non casus quod diruat, non congustalio
quid ** Cod quoerceat .1 coerceat lb Cod absolbat. quod obstrudat : quo hic diuersis aduersitatibus
Ihesus, miratus est et sequcntibus se dixit : Amen dieo exlra contusus alque piatus homo erroribus meri-
uobis, non inueni tantam fidem in Israhel. Et dixit Ihe torum, ita iam ibi purus purum uideat Deum, quo «о
sus centurioni : Vade, sicut credidisti fiat tibi. Et sa- ornamenlis ciuilalis ipsius mercalur affigi post
natus est puer in illa ora. Amen. Alleluia. transilum, habens locum sibi a Deo solius glorie
« L.WDES : Miserere mei, Domino, miserere mei, quo-
niam in te confidit anima mea. 6 Cod пес pena ,ä Cod langor |6 .4 obtabilem î0 Cod
« Sackikicivm : Ingressus Ihesus in doinum Petri, ui habundet 2I A affluente s* .1 addil exitia; quique
dit socrum eius iacentem et febricitantem. Et tetigit solus ualet (uales) fouere languidis (lánguida), solare
manum eius, et dimisit eam febris, Alleluia, et magni tr¡stitia[m] et sanare infirma ** Cod exquoquat 3T Pro
ficabat Deum Srahel. Alleluia. Alleluia. Alleluia. » coangustatio [Vide superiu», col. 337, congustiis).
36:! LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 304

preparatum. Pro quo te poscimus, sánete Pater, fueris : quamuis indignus ego sim, credo quia sal-
omnipotens Deus, ul famuli tui culparum nodosi- uabis me.
tates expurges et cunetas egrimoniorum molestias Ad Orationem Dominicain.
expies. Renouentur in eo fibre corporum ad salu-
s tem, et moriantur in eo uoluplates proprie libidinis Deus, in cuius manu est correctionis Judicium et
ad euacuandam perniciem. Expelle ab eo ferocísi saluationis ac misericordie uolum : quique flagellas »
mos corporum morbos, egrimoniorum uirulenta pe- peccatores, ut redeant, et occasionem admonendi
ricula, conlractiones febrium, alque uniuersarum Iribuis, ne recédant, presla nobis, quesumus, sup-
molestiarum perniciosiora discrimina. Sicque cum plicibus tuis, ut eo momenlo fámulo luo Uli inte-
io eo misericordie consiliis age, ut hec illum infirmi- grilas salutis a- te dirigatur e celis, qua fide et quo
tas a lapsibus * uitiorum expurget, et reparalio momento nos clamauerimus e terris : — Pater. i°
uisitationis tue quantocius corroboret ad salulem. Benedictio.
Expolietur criminibus in atritione flagelli, et orne-
tur uirtutibus in expiatione delicti. Da ei, Domine, Omnipotens Deus, qui fidelissimum famulurn
suum Illum corripit uulnere, ipse et illum et uos
15 ut quiequid temporaliter flagellatur in corpore,
perpetuam ei proficiat ad salulem. Da ei, Domine, corporis menlisque egritudinibus expiet. — Amen.
tolerandi luis in persecutionibus uolum, ut lolc- Quique uestram in se suscepit infirmitatem, ipse is
randi percipiat fruclum. Sitque ei amabilius pro uobis tribuat et illi toleranlic sine fine mercedem.
admissis criminibus in carne sustinere penuriam, — Amen.
30 dum hoc sibi opitulare crediderit ad coronam. Vt Sic omnes in commune eius pietas foucat, ut nec
féliciter peragens huius uitc excursum, ad te perue- corruplioni nostra salus deseruiat, nec despera-
niat in ablutione peccaminum : sorlemquc capiens lioni infirmitas inlafa subeumbat. — Amen. »
in terra uiuentium, preconia tibi depromatlaudum, Psallkndo : Sanclus es, Domine, et in sanclis ha
cum omni militia angelorum proclamans, ita dicen- bitas, Alleluia, et cum sanclis tibi semper gloria,
äs tes : Sanctus, Sanclus, Sanctus. Alleluia, Alleluia. Magnuses, Domine, super omnes
gentes, Alleluia. Sitienti populo demonstrasti fon-
Post Sanctus. tem, Alleluia. as
Vere sanctus, uere benedictus Dominus nosier
Ihesus Christus, Filius tuus : qui ideo delinquenti-
bus occasionem tribuit corrigendi, utnon sit in eis XXVIII. — ORDO DE ENERGVMENO'.
30 quod puniat censura iudicii. Ob hoc te per ipsum,
pie Pater, exposcimus, ut hoc accipias pro sacrificio
laudis, quod famulus luus Hie adterilus uirga cor- / in eternum dulci modulatione hymnum tue lau- foi. a-
rectionis. dalionis proclamet et dicat : Sanclus. 3i
Christe Domine.
Post Sanctus.
sa Post Pridie.
Vere sanctus el uere benediclus Dominus noster
Sana, quesumus, Domine, uulnera famuli tui
lhesus Christus, Filius luus, qui ullro ascendit cru-
/lints, egritudinem périme, peccala dimitte. Obla-
cis patibulum, ut a nobis procul efficeret auerni sup- &
tionem suscipe, et sic eum flagella in seculo, ut post
plicium : eiusque momentánea mors ad uitam nobis
transilum sanctorum merealur adunari consortio.
*o — Amen. s A .saluationis ,0 A clamaberimus l8 A comune...
Lavdes : Saluus ero, Domine, si me consolalus fobeat 10 Л corruptione... nec disperationi 2I A abitas
" .4 sienti populo demostrasti 3Ü Cod patibolum.
1 Cod renobentur 8 A confractiones 1J A quam to-
tius "A tollerandi le.4 Sitque amabilius *' A uius... 1. Titre tiré de la table des matières du Rituel
ate perueniat " A uibentiuin -■> A sit in ei 38 .1 pos- В, fol. 8. Comme on Га vu par la note précédente, le
transitum 41 .1 Salbus. Landes cum notig musicis. manuscrit est incomplet en cet endroit. On remarquera
que la numérotation de l'index ne correspond pas exac
1. Ici s'interrompt le texte du Rituel II, auquel il tement avec celle des chapitres du texte dans cette
manque deux ou trois folios. Je le remplace, comme je deuxième partie du Rituel D. — Sur les énergumènes,
l'ai annonce, par celui du Rituel A, fol. 78 et 79. voy. ci-dessus, col. 73-!- 0.
365 LIBER ORDINVM. ЗГ,6
profuit eternam, qui resurgens a morte posttriduum, Oratio.
deslruxit mortis imperium, omnesque electossuos
Domine, ne in ira tua seruulum tuum Illum ar
secum perduxit ad ccluin. — Christus.
guas, neque in furore tuo corripias; sed austeritati
Post Pridie. uerberis iunge misericordiam lenitatis : ut non
in contritione penam, sed in eruditione conféras, s
:¡ Suscipe, clemenlissime Deus, nostre soruilulis
disciplinam.
obsequium, et hune famulum tuum Illum, pro quo
hoc tibi holocauslum offerimus, ab omni inlusione Lectio libri Regum.
demonis erue propitius. Non eum inquietare ultra In diebus illis, misit Saul nuntios ad Isai, dicens :
audeat diabólica malignitas, sed clementer eum Mitte ad me Dauid filium tuum, qui est in pascuis.
io uisilare potius iubeat tua alma benignitas : ut, ex- El uenit Dauid ad Saul et stetit coram eo. At ille di- w
pulsis aduersariorum tormenlis subactaque feritate lexit eum, et factus est eius armiger. Igitur, quan-
antiqui serpenlis, recepta incolumitale cordis et documque spiritus malus arripiebat Saul, tollebat
corporis, grates tibi référât pro conlata plenitudine Dauid citharam et percutiebat manu sua, et refoci-
salutis. labatur Saul et leuius habebat. Recedcbat enim ab
is Oratio Dominica. eo spiritus malus. ir»

Redemtor nosier ас Domine, qui humano generi Lectio libri Actunm Apostolorum.
miserlus participem te noslre fragilitatis fieri uo- In diebus illis, augebatur fides credentium in
luisti, ut in adsumto homine temporalem suscipe- Domino, multiludo uirorum ac mulierum : ita ut in
res mortem, Ubique credontibus ablata morte pialéis eicerenl inûrmos, et ponerent in lectulis et
30 . eterna uitam largireris perpetuam, clemens preces grabalis, ut ueniente Petro saltern umbra illius jo
nostras suscipe, et huic fámulo tuo miseratus suc- obumbraret quemquam corum. Concurrebant / au- f0i. «9
curre : ut uirtutis tue inuicta potentia confestiin tem multiludo uicinarum ciuitatum Iherusalem,
diabolicam conterendo superbiam, huneprostratum afferentes egros et uexatos ab spiritibus inmundis.
seruulum tuum pius ad laudandum te iugiter sub Et curabantur omnes in nomine Domini.
as leua. Nosque misericorditer exaudi de supernis,
quum ad te nunc proclamauerimus e terris: Euangelium de Inflrmis. (Vide infra, col. 372.) §3
Pater. Missa eiusdem.
Benedictio. Ad tuum accedentes altare, omnipotens Deus cle
foi. î78 / Christus Dei Filius, qui uoluntarie pro nobis menlissime, quamuis indigni et nodis peccatorum
го miseris te permisisti iniuriari ab inpiis, lacrimas adslricti, te auctorem Dominum et saluatorem ac
nostras pius adtende, et hune famulum tuum Illum medicum celestem lacrimosis precibus inploramus : зо
a cruciatu demonum eripe. — Amen. ut démenti indulgentia medelam salutis de sede
Sicque ¡Hum tua pietas dementer ab bostibus Maiestatis tue effundere digneris super animam fa
cruat, ut libenter tibi hic et in eternum gratias re- muli lui Illius, que a maligni spiritus incursalione
з:; ferat. — Amen. assidua fatigatur. Quesumus et rogamus, ut tua,
Et ita nostras nunc orationes exaudi placatus, ut Deus omnipotens, medicina saluetur. &
et illum erigas féliciter ad salutem, et nobis post Alia.
transitum tribuas perfrui colestis regni felicitatem.
Domine Ihesu Christe, medicina Patris et medi-
XXVIIII. — ITEM ORDO VOT1VVS DE ENER- cus uere salutis, qui uerbo tuo tantummodo sanasli
« GVMENO, ID EST DEMONIA SVSTINENTE. puerum centurionis, dum fidem probares eius con-
fessionis, esto sólita pietate indulgens famulum 10
Ant. : Ne in ira tua arguas me, Domine. tuum Illum, diri predonisuiolentia maceratum : ut,
qui innúmeras sacri oris imperio sanasti plebiculas,
s Cod dextruxit 3 In rodire finis sentetitiae rum nolis
musicis ' Cod olücaustum... inlusione demo 10 Cod 3 Cod austeritate ' I Rog., xvi, 19, 21, 23 18 Cod
ablata mors !3 Cod diabólica conterendo superuia 3!l Cod ([iiandoquumque ,6 Act., v, 14-10 " Cf. supra, col.
Item ordo uotibi inergumino... sustinens 41 In Cod 360, in ordine uotiuo de uno Infirmo 'a Cod salbetur
antiphona cum nolis musicis. 3S Cod tiintumodo.
307 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 30S

ne hunc tenebrosa diu habealsibimetaddictum po- mendacii prineipem et ab inilio uerilatis inculcato-
testas, ¡11a miserorum sepius fautiix iam adsislat rem iustilia magis quam (lolentia superasli, plusque
tua pietas. ueritale quam diuinilatc uicisti, / qui ad perniciem foi. *»i
Post Nomina. mundi liuoris sui faces accendens, quotidfe aduer-
sus illam operis tui rationabilem creaturam noua
s Agnoscentes, Domine, crimina peccatorum no-
queque et inaudita disponil. Nec salis quidem est,
slrorum, non audeinus oculos nostros leuare ad ce-
quod promtum parad isi colonum malignitalis sue
lum; sed cum ingenti conscienlie noslro rcatu el
faucibus circumuenlum deiecit, ac tolum eius tra
inprouide mentis tímido ausu, coram Maiestatis tue
duce confeclam massam inuidic sue fórmenlo cor-
inexpugnabilem pietatem preces fundimus, gemilus ruperit ; in со uidelicet, quod nos uaslissimo mortis <o
io atque lamenta producimus, ut quo modo dispositu
pondere fascinans, mundi calamitosa discrimina
alque imperio tu iuberis uel iusseris, ab inpugna-
inreparabililer aduehenda ceruicibus noslris indi-
tionebostisteterrimi famulum tuum liberare dignc-
derit : sed, ad augmentum sue damnationis quotidie
ris. Nee obsit ei inpura precatio nostra; sed íaagis
aduersum nos malitie sue accendilur ignis; et in eo
foi. ¿so prosit / fides eius et pietas lua.
se magis solutum arbitratur existere, in quo se cum *з
is Indulge etiam, Domine, pecealoribus nobis, qui
plurimisuUricem animaduersionis senlentiam co-
lot tantisque inplicali sceleribus, ante sacralissimis
gnouerit suslinere. Atque inde sibi leuamen re-
luis altaribus inpudica presumlione adsistimus.
medii affectalur, unde numeroso stipalus agmine
Nam, nisi pietas tue miseralionis nobis occurrerit,
perditorum, lalam deleclalionum fluxibus uiam ad-
et crudelia inimici ora obstruserit, qui tanquam leo greditur. so
so rugiens undique nos artibus malignitalis sue cir-
Adest ctiam, Domine, corporibus homiuum cru-
cumuenerit, si quo modo quempiam nostrum aui-
delissimus propulsator, diuersis uexalicos adterens
dis deglullire faucibus possit, in nullo se miseria
motibus, et horribiles conpediendo miseros nexi-
nostra saluari confidil. Proinde, quia hanespem et
bus, infestatione qua potest afficit, torquet, dislen
fiduciam tu dedisti, qui languores nostros ct uul- dit ac proterit : ita ut, absumla penilus humani son- ¿s
n ñera pútrida in corpore tuo portasti : adsiste iam
sus memoria, ettolius intellectus uiuacilale mulata,
et nunc ilia que semper predilus es potestale, el
nec te Deum auertere, nec se ualeat condicio mise-
inimicum animarum noslrarum cum suis agmini-
rabilisrecognoscere. Neque enim cum tali possessore
bus Maiestatis lue fulmine contere, et a uisceribus
requies ulla fieri poteral, aut in céleris pielatem
huius destituli exclude; ut absolutus a nequissimo
exercere preualeret, quam sibi ipsi conseruare ne- зо
ao demone, inlesus inter turmas fidelium semper pos
glexerat. Sed, nec decebat presentiam tetri aduen-
sit incedere. Quo, dum hunc a tanti predonis ere-
tus sui alus demonstrare indiciis, nisi balatibus,
plum faucibus pristine reslilueris sanilali, quie-
murmuribus, lugimoniis, blasfemiis ct rugitibus;
scentium animas iubeas in pacis regione consisli.
lolisque conplicalis nefaria inuasione / conpagibus, r»i. до
Ad Pacem. agitare stridoribus molas, et fedas per lauabia яг.
ructare spumas ; clara contorquere lumina, necce-
я» Pax lua, Christo, cum abundanli dono Spiritus
lum, nec lerram, eu ! pro dolore, cernentia; occupa-
Sancli maneat in uisceribus famuli lui :ut, expulso
Us etiam extis fatigare torlionibus uiscera, el quot
diabolo et omne exercilu eius a corpore ipsius, el
mille sunt ei effigies, tot in membris hominum de-
Dcum Saluatorem, lucis auclorem el pacis princi-
bacchetur et cruces. Etcnim, cum hec omnia eius *o
pem quotidie senliamus in omnibus adiutorem.
sint delectabilia prala, exquisita palestra el gloriosa
40 inlatio. certamina, plerumque tamen in id tuam explet
iussionem fortissimam ; quippe qui porcorum gre-
Dignum et iustum est, uore equum et salulare
gem nullalenus adtentauit inuadere, quousque
esl, Ihesu Nazareno, Filius Dei Patris ingenili, nos
diuali preciperes iussione. «
tibi gralias agere, lotumque menlis noslre conatum
in lue Maiestatis laudationem conuertere. Qui ilium * Cod liboris... cotidic r' Cvd noba " Cod inrepeda-
bilitcr 13 Cod cotidie 1T Cod lebamen '• In Cod leni-
1 Cod fauctrix ° Cod lebaro l5 Cod qui totli " Cod tur latum... uiam ю Cod orribiles î0 Cod uibacitato
längeres sa Cod dextituti зг' Cod habundanti so Cod M Cod ualatibus 3!î Cod labacris J'' Cod quod millo...
uelerem form/im serital cotklie. toth in membris... deuaccetur " Codeixadere.
:m LIBER ORDIXVM. 370

Proinde, omnipotens et miscricors Deus, quia lu uenena aborbilant1, quem uinculum serpentis
solus es, cuius presentiam ferre nequit isdem in- strangulat, quem aspidis furor obeecat.
festissimus lurbo, preserlim cum Maiestatis tue ob- Si ex nimio illi accidit peccato, si iniquitas paren-
lutibus lerritur, te ob sui intcrilum ante lempus ue- tum, si originalis est culpa, si transgressio precepti,
:. iiisse falelur : adesto iam piclate sólita, et sauciata si incautus incessus, si incontinentia lingue, [si in- s
cogitationibus tanti latronis uitalia inuicta uirlule sidia deceptoris, si presumliua temeritas salanc, si
corrobora. Nec deinceps noccndi ultra Iruculentis- intemperantia lingue] , si satielate cibi uel polus,
simus fulcialur audacia, quum (empli tui munilo- si grauedo somni, si fallacia nocturne lemtationis :
rem et possessorcm egregium extirpalione addisce- tu, Creator omnipotens, parce creature tue, toile
10 rit sua. Neque enim domum tuam superueniens quod nocet, concede quod pelimus : ut te créalo- ю
habitare oportet : ut iuxla te malignus et iniustus rem sentiamus in omnibus adiutorem.
rcquiesccre debcat, qui se super omne quod dicitur Per Christum.
Deus incauta presumtione adtollit. Et quia fas non Post Pridie.
est luum excellentioris principis solum sub huius ca- Offerimus tibi, Domine, has hostias corporis el
iï duci raptoris priuilcgio sislere addictum, exurge sanguinis Filii lui Domini nostri, pro redemlione is
lu, forlissimus propugnalor, et eminus pelle tuo- animarum noslrarum : rogantes miscricordiam
rum hoslium iura ab huius famuli tui interna exlcr- tuam, utsanitalem / inpertire digneris fámulo tuo foi.»»
naque membranula : ut sit ei iam quies de parle Uli, quem egritudo horribilis coarctat et uiolentia
roi. *83 insidiatoris, / et tranquilla fruatur pace e latere spirituum inmundorum depopulat. Ob hoc, le Do
*> truci predonis. Hoc quoque mislerium, quod in minum omnium dominalorem supplices depreca- *>
prefiguratione lue incarnationis, ob expiationem mur, ut de sede Maieslalis tue uirtutem Sancti Spi
huius dedicamus obsessi, sereno ас pio intuitu re- ritus summa uelocitate transmitiere digneris super
spicere, benedicere et sanctificare digneris : ut, pcr- hoc Ubi preparatum altare, et hune panem et hune
ceptione tanti mysterii, precordia semimorlua, ani- calicem benedicendo + benedicas + et sanclifl-
« ma in spem eterne glorie conualescat, angclorum cando sanctifiées + : quatenus ubi hec sacramenta ал
togis adscitus ', in hymnis el canlicis diuinam po- ingressa fuerint, confestim omnis legio et uenena
tentiam efferat, proclamans ct dicens : [Sanctus]. seuademoniorum omnisque exercitus diaboli et in-
mundi spiritus temtamenta, tremens gemensque
Post Sanctus. discedat et imperio tuo fugam arripiat; nullum
deinceps potestatem accipientes in humano genere зо
Vere sanctus, uero benedictus Vnigcnitus Filius
ingrediendi, sed exteriores tenebras el penas quas
30 luus, Dominus et Saluator nosier Ihesus Christus,
merentur accipiant, Christum ubique perlimescant,
lile redemtor animarum, ille medicus infirmorum,
signum uero sánele crucis meluant et pauescant.
¡lie cordis inluminator, ille lugentium consolator,
ille sanctorum corona et lolius mundi redemtio Ad Orationem.
gloriosa. Per quern le repelita oralione rogamus, Deus Dei Filius, cuius signáculo cuneta noxia de- зл
3s clementissime Pater, ut pius atque misericors in-
tendas super famulum tuum Ilium, quem egritudo 1 Cod aborbitat quem uinculis serpentis extranguilat,
inmunda fatiga!, quem spiritus nequam obfuscat, quem aspidus furor obcecat * Cod nimia... peccata
3 Sententia si insidia... lingue in margine inuenilw
quem legio tenebrosa obscurat, quem diabólica prima manu exarata rum signo relatiuo ' Cod ciui
11 In Cod finis sententiae cum notis musicis " Cod or-
2 Cod ferre neque hisdem " Cod super omnia ,s Cod ribilis coartat 33 Cod pabescant 35 Cod dextruuntur.
adtollet. Et qui fas 13 Cod addicatum M Cod ymnis.
1. Le mot aborbitare est extrêmement rare. Je ne
1. II manque dans cette partie de la phrase quel sais si on le retrouve ailleurs que dans ce passage et
ques mots, auxquels on pourrait suppléer de la manière dans les actes du 16e concile national de Tolède, tenu
que voici : « Vt perceptione tanti mysterii, precordia dans la basilique des saints Pierre et Paul, en l'année
semimortua reuirescant, anima in spem eterne gloria Gt)3. Il a ici la signification de • dévoyer, faire sortir du
conualescat, ut famulus tuns angelorum togis adscitus • , sentier, littéralement de l'ornière, órbita ». Dans le
etc. Au premier abord il semble que le mot togis est texte du concile * a fidei suae iuramento aborbitare »
mis ici pour choris; mais togis a un sens très net dans veut dire « renier la foi du serment ». Voy. ce passage
ce passage et d'une bonne saveur classique. dans la P. L., t. LXXXIV, col. 544.
MUE» OIIDIHVM.
■•',
:m LITYKGIA MOZARABIC.V YETVS. 372

slruuntur qucsumus, ut per huius libalionem sacri quesieritis me in toto corde ueslro, inueniar a uo
corporis et sanguinis tui, omnia que sunt aduersa bis, ait Dominus omnipolens.
a fidelissimo fámulo luo llb> per inuocationem tui
Epístola Iacobi apostoli ad XII Tribus.
nominis effugentur : ut, dum illi in nullo inpedibi-
e lia esse poluerint, eique plena salulis inlegritas a Karissimi, trislatur aliquis ucstrum? Orel equo
te conlata prouenerit, cum letitia Deum Fairem in- animo et psallat. InQrmatur quis in uobis? Inducal 5
presbiteres ecclesie, et orent super cum, ungüentes
uocct, dicens : — Pater.
eum oleo in nomine Domini. Et oratio Odei salua-
Benedictio. bit infirmum et alleuabit eum Dominus; el si in
Benedic, Domine, famulum tuum Ilium perenni pcccatis sit, dimittetur ei.
io benedictione, eumque a malis omnibus erue. — Lectio sancti Euangelii secundum Matheum. <o
Amen. In illo tempore, Dominus nosler Ihesus Christus
Tribue ei salulis oplatum remedium, et procul
circuibat ciuitales et omnia caslella, docens insina-
ab eo omnes insidias cilice inimicorum. — Amen.
gogis eorum, et predicans euangclium regni, elcu-
Pellatür ab eo omne partis sinistre prcstigium, et
rans omnem languorem et omncm infnmitatem in
is conferatur in ipso oblulum lue gralie sacramenlum.
populo. Videns auteni turbas, misertus est eis, qui ia
— Amen.
crant uexali, ¡acontes sicut oues non habenies pa-
Conpleturia. slorem. Tunc dicit / discipulis suis : Messis quidcm foi. *o
Purifica, Domine, famulum tuum ab omnibus multa, operara autem pauci. Rogate ergo Dominum
fol. из conuitiis demoniorum : ut tanti / mislerii perce- messis, ut mittat operarios in messem suam. Et
io plione munilum, non eum spiritus inmundus rur- conuocatis duodeeim discipulis suis, dedil Ulis po- so
sus inficiat, sed saluatio sempiterna possideat. leslalem sphituum inmundorum, ut eicerent eos,
Amen. et curarent omnem languorem et omnem inflrmi-
latem in populo.
XXX. — ORDO DE INFIRMIS'. Lavdes : Alleluia. Saluum, fac, Domine, popu-
i ■ •
lum. *s
Ad Prolegendum, Allelvia : Salua nos, Domine
Sacrificivm : Ingressus Dominus Ihesus in domum
í¡ Deus noster, Alleluia, Alleluia, Alleluia. — Vers. :
et diseubuit, et ecce mulier.
Et congre[ga].
Oratio. Missa de Infirmis.
Concede, Domine, ut tuo nobis salus perficialur Domine lhesu Christe, qui es uerus medicus et
in nomine, nosque in uirtute tua libera, quos pro- medicina celestis, propiliare nobis et fer opem по- за
30 priis iniirmilatibus prepeditos agnoscis : ut tuum bis. Sana omnem languorem et omnem infirmitatem
sit omne quod uiuimus, qui fecisti ex nicilo ut es- in populo. Aufer a nobis el animaruin et corporum
scmus. — Amen. morbos; pestes et ualitudines uniuersas absterge,
causisque etiain uulnerum propilialus oecurre, ut
Lectio libri Iheremie prophète. dum iniquilates auertis, egriludines eures. 33
Нес dicit Dominus : Ecce ego uisitabo uos, ct Alia.
as suscitabo super uos uerbum mcum bonum, et rcdu-
Corripe nos, Domine, in misericordia et non in
cam uos ad locum istum. Ego enim scio cogitalio-
furore : qui et corripiendo parcis, et parcendo re-
nes quas cogito super uos, ait Dominus : cogitalio-
mittis, qui et flagellando non perdis, et miserando
nes pacis et non alllictionis, ut dem uobis fldem et
conuertis; ut et correctione tua corrigamur, et in- w
patientiam. Et inuocabilis me, et timebitis me, et
dulgentia consolemur; ut et disciplina erudiamiir,
«о exaudiam uos. Queritis me et inuenietis : quumque
luoz legitur (col. 1007; qiierite me In Brett, col. 210 et
10 Cod preceptione av In Cod cum nolis musicis S8 Cod U7.')) queretis me.
ut tua 33 1er., xxix, 10-1-1 и Cod cogitatioiiis 1(l In Miss 3 lac, v. 13-15. Vide supra, ad. 273 e Cod eclesie
8 Cod allcbabit 10 Matth., îv, 23; ix, 30-38; x, 1 " Cod
1 . Cet Ordo pro inßrmis a beaucoup de passages com ct omncs castella ,l Cod langorem " Cod langorem
muns avec la Missa ¡tro inßrmis du Missel mozarabe Vide Miss Hwz In cena Domini [rol. 602) я_и Cf.
imprimé. Voy. P. I., t. LXXXV, col. 1007-1010. col. 3R5 :" Cod langorem.
373 LIBER ORDINVM. 374
el medicina curemur; fut et uerbero casligemur et Per ipsum ergo te cum lacrimis poslulamus, ut
])ietate sanemur . Placeat ergo tibi, Domine, libe sacriiicii huius oblalionem placalus suscipias, et
rare nos : placeat compere, corrigere et non per pecantibus ueniam, et languontibus conféras medi-
deré nos. — Amen. cinam. — / Cui mérito. foi. a»
-"> Post Nomina. Post Sanctus. 8
Recursis nominibus offerentium, Fratres karis- Vere sanctus, uere pius Dominus nosier Ihesus
simi, preces fundamus ad Deum, ut oblatio que Christus, Filius tuus : qui languores nostros in so
offertur in sancti?, profleiatad salutem infirmis ba- portauit, et medicamentum nobis ex crucis sue
btismale iam recrealis. Tuam uero, Domine, clc- conüxione exhibait; quique solus ualet fouere lán
io mentiam exoramus, ut omnes metu territos, inopia guida, solare tristia et sanare infirma. ю
afflictos, tribulatione uexalos, morbis obrutos, sup- Christus Dominus.
pliciis deditos, debilis obligatos uel quolibet merore
Post Pridie.
fol. S37 contritos, cúnelos indulgentia/ tue pietatis absoluat,
morum emendatio releuet, et miseratio quolidiana Credimus, Ihesu Domine, le esse omnium Salua-
is confoueat. — Amen. lorem. Ob hoc pctimus et rogamus, ut et sacriQcia
nostra pius suscipias, et egriludinum morbos pro- is
Ad Pacem.
pitiabili medicina repellas.
Miserere nobis, Domine, miserere nobis: dumnon
miseria miseros consumere, sed misericordia libe Ad Orationem.
rare festinas; nec uindicta absorbere, sed expiari Christe Domine, qui es medicus salutaris, trihue
£o peccatores intendis. Sentiamus, Domine, manum languidis subsidium medicine celeslis : ut, dum
tuam medenlem, potius quam percutienlem ; fouen- corde uol corpore ualemus incólumes, cum flducia *o
tem, magis quam ferientem : ut sic presentía adhi- tibi dicere moreamur e terris : — Pater.
beas flagella, ut supplicia arceas sempiterna;
Benedictio.
atque fámulos tuos pielate paterna corripias, non
«s abicias; erudias, non confundas. Tribuasque pro- Salutiferam uobis Dominus de regnis celestibus
pitius cunclis temporum pacem ac peccatorum dirigal medicinam. — Amen.
remissionein, et egris integerrimam sanitatem. f'recibus uestris obtimus suffragalor oecurrat, m
ueslraque desideria pius in bono suseipiat. Omnia
Inlatio.
mala a uobis auferat et quecumque sunt bona uo
Dignuin et iustum est, equum uere et salulare bis uestrisque concédât.
so est, nos tibi gralias agere, Domine sánete, Pater Conpleturia.
eterno, omnipotens Deus, per Ihesum Christum
Filium tuum, Dominum nostrum : qui peccata no Confirma in uisceribus noslris misericordie tue .»
stra portauit in corpore suo super lignum ; cuius uul- muñera, omnipotens Deus , ad augendam (idem
ncre plagarum sanali sumus; cuius adtactu uis fe- nostram, ad corroborandam spem, ad inluminan-
33 brium mox recessit; cuius sermonem confestim dam scientiam, ad multiplicandam caritatem, ad
surdusaudiuit; cuius iussu mutus fari non distulit, conseruandam corporis et anime sanitatem. —
claudus cucurrit, ceeus uidit, egrotus releuauit, de Amen.
bilis stelit, Ianguidus sincerauit, fluxauit neruos
XXXI. — MISSA GENERALIS DE INFIRMIS.
aridus, aquosum aluum desiccauit hydropicus,
«о leclulum in quo ¡acebal detulit paraliticus, luridam Omnipotentem Deum, ob accedenlem plebis sue
cutom amisit leprosus, surrexit de sepulcro qua- ex diuersa corpóreo fragilitatis occasione languo-
triduanus. rem, uniuersilas saneta inploret, eumque ad auxi-
liumeorumEcclesia studio materne pielatis inuilel.
1 Cod et herbere. Vt et... sanemiir in margine frgitur
prima manu scriptum cum signo rclaliuo n Cod absol- Ad cum carorum uita studio religiose deuotionis
bat lv Cod relebet... cotidiana confobeat " Cod fo- adclament, eumque spe meluque confusus propin-
bentem 2i Cod adibeas :i3 Cod uulncra '" Cod releua-
bit M Cod nerbus áridos ю Cod album desiccauit idro- 9 Cod exibuit "> Cod solare trislitia M Hoc titulum
picus *' Cod quadriduanus. in тагу. Cod г8 Ccd langorem *° Cod Ecclesie.
З/Г) LITVRGIA MOZARABICA VETVS. :пг»
quorum beatissimi marliris intercessionem inler- le ab obsecranlibus inueniri, qui te non querenlibus
pellet affcclus. Solum ucllo eius queramus, quern oblulisli.
totum posse confidimus. Summam expectemus Inlatio.
remedii in auctoritale precepti ; id est enim apud
Dignum et iustum est, omnipolcns Deus, libi
roi. *зо eum agere quod iubere, / nee eget medicaminis gralias agentes pro infirmorum romediis supplicare. s
« potenlia profulura sermonis, quia uerbum sui oris
cui singulare ius est naturas condere, sanare, con-
est res salutis. Hoc erit in perfectione miraculi,
uertere, dilatare. Cui soli debent facta prineipium,
quod fucrit in significationc mandati. Consequcns
cúrala remedium, correcta merilum, amplificata
dictum impleuit effectum. Moram, eo imperante,
profeclum. Cuiusquc sil si firma non corrumpan-
to non faciei et discossus egriludinis et roditus sani-
tur, si corrupta firmenlur, si incolumia uigeant, si to
talis : quia facile ualet curare lánguidos, qui polens
debilia conualescant, si posilum nascendi uiuen-
est uiuificare defunctos.
dique tempus peccali pona non breuiel, si pre-
Alia. fixam moriendi necessilalem nouo spatio etas pro
ducta longinquet. Deus, apud quern solum tot sunt
Tu, Domine, singulorum fidelium medicus, tu
curationum genera, quot apud nos sunt infirmila- ю
is cunctorum euidenler undo languores curenlur in-
tum incommoda; ut, sicut nicil posscl esse uiliabile
telligis,qui indubitanter undo orianturagnoscis. Si
post peccatum, ¡ta nicil non sanabilc possit esse
per ipsum experientia agitur fidei, si inürmalur
postuitium,quibus corrupte nature contagia trans
pena peccati, si discordia luctatur elementi, si pa-
mitiere! culpe traducís, desiderate remedia medi
tientia inbuitur sustinendi : tu dona quod confor
cine conferret misericordia condiloiis; ne humane ¿o
mo tel, tu tempera quo exercet, tu conpone quod dis-
posteritalis inimicus gauderct auclori cripere quod
sidot, tu obliuiscere quod offendit. Adsit potens
fecerat, si in prislinum slalum / uideret quod ipse ы. *ч
indulgentia, que nos et morbis eripiat et delictis.
infecerat non redire. Sit auxilium periclitantium
Nee inürmitas nos faciat miseros, nee sanilas habcat
pius Redemtor adueniens, omnia sanaturus damna
uiliosos. Tribual píelas tua melius uiuere, ne con-
uite, qui ipsa dignalus est uulnera sanare nature. *-¡
»¡ tingat deterius sustinere. Sit iugis misericordia,
Vnde mérito tibi, uni Deo in Trinilate regnanti,
non offensa. Deücere nouent noxa, non uenia. Sem
angelice poleslates non cessant clamare, ila dicen-
per te parcero oplamus, quum ledere non uitemus.
les : JSanclusj.
De presentibus medella, de consequenlibus sit tu
tela. Detur non iterare qnod agilur et euadere quod Post Sanctus
so limemus. — Amen. Vore sanclus, uere benedictus es, Domine Deus эо
Post Nomina. noster, qui perculis el sanas, uulneras el mederis.
Quique nos sic castigas uerbere, ut foueas pietate,
Accipe, Deus, offerenlium oblationes, et inflrmo- sic languoribus lungis, ul sanilatibus consoleris.
rum omnium sana languores : quo ad salutem per Ррг Christum Dominum ас redemíptorem].
petúan) et inflrmitas inlala proficiat, et sanilas
M. «ю óptala proueniat. Dona ctiam nobis / exoratus per Post Prldie. 35
so hec sacrificia, defunclis requiem sempilcrnam. Sanctifica, Domine, hoc sacrificium pro infirmo
rum tibi relouatione libalum : quo per hoc obti-
Ad Pacem.
neant el ualidigraliam el languidi medicinam.
Deus, qui tantum optas supplicum misereri, ul
desideres exorari; qui ut poscaris rogas, ut quera- Ad Orationem.
v) ris inuitas : quia nos et disciplina tua corrigis et in Deus, qui nos in infirmilate relouas et in prcssuris to
dulgentia foues, dum percutiendo sanas et sanando exaltas, dona prccanlibus nobis in luam plebem
corroboras : da familie tue, ut omnium morborum cuenire obtabilem sanitatem : ut quos iniirmitas
aduersitale repuisa, fide le poscat, spe accédai,
karitate perueniat, perpetua paco frualur. Concede 10 Cod incolomia " Cod brebiet " Cod toth 1Л In
Cod sic auxilium pereelitantium... sanaturus damnauit,
,ä Cod langores " Cod oblihiscere " Cod et morbos et qui Cf. infra, col. -4SI) ■" Cod fobeas " Cod lanpori-
,e Cod noberit M Cod langores '" Cud supplicium. bus tungis forte leg. tandis uel tangis Cf. infro. col. .'Wi!.
377 LIRER ORDINYM. 378

curuat, píelas crigat; quos culpa in languorem Ant. : Salua plebem tuam, Domine, et benedic
duxit, miseratio in salutem restituât : quo, animo- hereditati tue. — Vers. : Et rege eos el.
rum uel corporum repulsis mo'rbis, te nobiscum Allelvia : Saluós nos fac, Domine Deus nosler,
possint exorari e terris : — Pater. Alleluia, et congrega nos de nationibus, Alleluia,
Alleluia. — Vers. : Vt coníileamur. в
s Benedictio.
Hymnvs: Christe, celestis medicina Patris.
Christus Dominus, qui est uera redemtio, sanct ... sidéra clament. — Amen. (Vide P. /.. , I.
omnem languorem etomnem infirmitalcm in populo LXXXVI, col. 97 9.)
suo. A corporibus eorum morbos, et ab animis pro- Vers. : Oslonde nobis.
cul effugiat dolos : ut, abstersis cunclis incommo-
Oratio. tu
10 dis, ad eum sanali et corporibus et animis perue-
nirc possilis. — Amen. Vcspertinis precibus esto nobis, Domine, protec
tor et medicus. Ule etenim a se tuam misericordiam
ORDO DE INFIRMIS'. rcpellit, qui tibi sua uulnera non ostendit. Sed quia
AD VESPERAM.
1 .4 pleuem " A tua misericordia.
Exaudi nos, Deus saluator noster.
t;> Sono : Sana, Domine, omnes languores noslro?, omnium fidelium Christianorum propitius sanare et
confortare dignetur. — Kyrie eleison, Kyrie eleison,
Alleluia. Kyrie eleison.
1 Cod curbat in langorem ' Cod langorem Completvhia : Te inuoeamus, Domine sánete, Pater
45 Cum nolis musicis in A, u»que ad Hymnum. eterne, omnipotens Deus, Pater Domini nostri Ihesu
Christi, Deus misericordie, qui dominaris uite et mor
1. Le Rituel A, fol. 50-57, renferme un office pour les tis, qui es medicus animarum in egritudinem con-
infirmes plus complet que les précédents. Nous le don- stitutus. — Réspice propitius de:preparato habitáculo
dons ci-dessus, en renvoyant au Rréviaire ou au Missel tuo super fámulos tuos, uel qui a diuersa ualitudine
mozarabe imprimé (P. L.,.t. LXXXVI, col. 971-970, et contineutur. Visita eos uisitationecelesti, sicut uisitare
t. LXXXX, col. 1007-1010) pour les formules qui ne dignatus es socrum Petri et puerum centurionis. Tri-
sont pas propres à notre manuscrit. bue eis, Domine, remedium salutis, qui post passionem
Un manuscrit wisigothique de l'abbaye de Silos, qui tuam corpora iam in conclusione sepulcrorum uetustatc
date du xi° siècle (le Rituale antiquùtimum, dont il consumta ad superos prodire fecisti. — Dona eis, Do
est question dans l'Introduction de cet ouvrage), nous mine, solatium pietatis, qui mulierem in proflubio
a conservé, aux folios 1-12, un ensemble plus complet sanguinis euolbentem ad unum uerbum omnes macu
encore de la partie de l'office pour les infirmes qui las sordium eius emundasti. Concede eis, Domine, Sani
précède la messe : tätern mentis et corporis, qui quadriduanum Lazarum
OFFICIVM DE INFIRMIS. ab inferís suscitasti : ut sani adque incólumes in tua
sancta ecclesia presentati, tibi Domino gratias agant. —
An YESPERAS : Pater.
Exaudi nos, Deus saluator noster. Benedictio : Salutare tuum, Domine, famulis tuis
Sono : Sana, Domine, längeres nostros. Alleluia. — tribuere dignare, orationes suscipe, petitiones supple
п. Redime de interim uitam nostram. Alleluia, Alleluia. et peccata dimitte. Amen. — Л langoribus cura, et fi
Antipiiona : Salba plebem tuam, Domine, et benedic delium pectora a delictorum inaculis purga.
hereditati tue. — Vers. : Et rege earn. Alia vespera de infirmis :
Antipiiona : Salbos fac nos, Domine Deus noster,
Alleluia, et congrega nos de nationibus. Alleluia, Alle Exaudi nos. — Sono : Sana, Domine. — Alio : Sana
luia. — Vers. : Vt confiteamur. me, Domine, et sanabor; salbum me fac et sal bus его,
Alia ... : Salbum fac, Domine, populum tuum, et quia laus mea tu es. Alleluia.
benedic ereditati tue ; et rege eos et extolle eos usque Antipiiona : Salbator noster, salba nos in dilectione
in seculum. — Vers. : Vt cognoscaraus. tua, et in indulgentia tua libera nos. — Vers. : Vt co-
Antipiiona : Mitte uerbum tuum et sana nos, Do gnoscamus.
mine. Alleluia. Alleluia, Alleluia. — Vers. : Ad te leba- Antipiiona : Salba nos, Domine Dens noster. Alleluia,
mus. Alleluia, Alleluia. — Vers. : Yt cognoscamus.
Imnvs : Christe celestis medicina Patris, etc. (Voy. Alia vesper \ :
P. I.., t. LXXXVI, col. 972.)
Ostende nobis, Christe. misericordiam tuam, et sain- Antipiiona : Visita nos, Domine, in salute tua. —
tare tuum da nobis. Vers. : Ad uidendum in bonitate.
Oremus Dominum, ut uulnera famulorum suorum Antipiiona : Visita nos. in salutario tuo. Alleluia. Ad
:¡79 LITVItGIA MOZARABICA VETVS. 380

tu, Domine, omnes infirmos ad sanitatem prouocas,


Benedictio.
et ulterius nesciunt inürmari quos curas : cura,
Domine, uulnera nostra et concede nobis misericor- Benedicat uobis omnipotens Dominus, qui uos
diam tuam. — Paler. plasmare dignatus est de nicilo. — Amen.
Ipse sanet languores uestros, qui solus est Domi
uidendum omnes [sic) electorum tuorum. Alleluia, Al nus et redemptor. — Amen.
leluia, Alleluia. — Vers. : Memento nostri, Domine.
Imnvs : Christe, celestis medicina Patris, etc., ut su omnia interiora nostra in tuis laudibus conclamant. Vt
pra. ad sanandum langores nostras audita oratione concur
Oremus Saluatorem, ut uulnera, etc., ut supra. ras, et uita nostra do interitu redimas, et in bonis de-
Conpletvria : Exaudí nos, Domino Dens noster, pro siderium nostrum saties, uotuin perfectionis corones.
diuersis necessitatibus nostris et famulorum tuorum — Amen.
omnium Christianorum infirmorum egritudinum mo [Ant. :] Sana, Domine, omnes langores nostros. Alle
lestias laborantibus succurre propitius. Vt, sieut per luia. Redime de interitu uitam nostram. Alleluia, Alle
Eliam fllium uidue Sidonensis, et per Eliseum filium luia. — Vers. : Vt confite...
mulieris Sunamitis suscitasti, ita quoque supplicatio- Sana nos, Domine, dum clamamus ad te : ut, qui
nibus nostris adesse digneris, et fámulos tuos omni morbi disperatione morteque inminenli turbemur, dum
bus Christianis infirmis medellam corporum [et] salu per hec lituris audias propitius miseris ; adque ab in
tein animarum largiaris. Amen. — Pater. ferno nos libera. Luctum, quesumus, in gaudiiun muta.
Benedictio : Christus Dominus, qui est uera redemtio, — Amen.
sanet omnem längerem et omnem infirmitatem in po Psali.kndvm : Virtus nostra, Domine, esto firmamen-
pulo suo. Amen. — A corporibus eorum morbos, ab tum intirmis : esto refugium et liberator oppressis. —
omnibus effugiat dolos. Amen. — Vt, abstersis cunctis Vers. : Infirmorum adiutor, captiborum redemtor, di-
incomodis, ad eum sanati corpore et anima peruenire sperantium consolator : post esto refugium...
possitis. Amen. Alio Psai.lendvm : Propitius esto peccatis nostris,
Alia Conpletvria : Vespertinis prccibus esto nobis, Domine, et sana omnes langores nostros, et redime de
Domine, protector et medicus. Ule enim a se tuam interitu animas nostras. — Vers. : Adiuba nos, Deus,
misericordiam reppellit, qui tibi sua uulnera non ho- salutaris noster, et libera nos propter nomen tuum. Et
stcndit. Set quia, tu, Domine, omnes intirmos ad sani redime.
tatem prouocas, et ulterius nesciunt infirman quos Exurge, Domine Deus noster, et persecutionis Ím
curas : cura, Domine, uulnera nostra, et concede nobis petu salua nos, quos pretioso sanguine redemisti.
misericordiam tuam. — Pater. Antipiiona : Peccabimus cum patribus nostris : iniuste
Benedictio : Benedicat nobis omnipotens Dominus, egimus, iniquitates fecimus; salba nos, Domine Deus
(lui uos dignatus est plasmare de nicilo. Amen. — Ipse noster. — Vers. : Vt confiteamur.
sanet längeres uestros, qui noster est solus Dominus et Precamur, Domine Deus, pietatem tuam : nos in ira
redemtor. Amen. — Adque ipsi sit semper cura de uo- tua non argua-s, neque in tuo furore nos corripias. Set
bis, in quo omnis est plénitude nostre salutis. Amen. quos cernis proprio turbari peccato... indulgendi. —
Ad matvtinvm : Amen.
Propitius esto peccatis nostris propter nomen tuum,
De tertio psalmo : Exurge, Domine; salbum me fac, Domine ; noquando dicant gentes : Vbi est Deus eorum ?
Deus meus. Domine, q[uid multiplicati sunt]. — Vers. : Salbos nos fac.
Exurge Domine Deus noster, in ausilium humilium Domine, qui in eternum permanes, esto refugium
et in exterminium persequentium nos : contere aduer- pauperum in tribulationeetoportunum nobis auxilium,
sarios nostros, qui nos a tuis preceptis dolosis promis- medicamentum... in labore : et quia tu es merentium
sionibus apertisque terroribus auertere moliuntur. In consolator, sis etiam omnium infirmorum opitulatur.
nullo enim eorum proficient insidie, si tuo semper — Amen.
muniamur in omnibus adiutorio gratie. — Amen. Antipiiona : Mitte uerbum tuum et sana nos, Domine.
Antiphon.* : Salbum fac, Domine, populum tuum et Alleluia, Alleluia. Alleluia. — Vers. : Ad te lebamus.
benedic hereditati tue : et rege eos et extolle illos usque In dilectione tua salbas nos, Domine Deus noster, qui
in seculuin. — Vers. : Ostende nobis, Domine. facturam tuam multiplici semper pietate custodis. Ad
[Oratio :] Concede, Domine, ut tuo nobis salus pro- inuoeationem nominis tui benignus adsiste, et fámulos
ficiatur in nomine : nos quoque in uirtute tua libera- tuos Christianos infirmos dextera tua erigas, uirtute
quos propriis iiifirmitatibus perditos agnoscis; ut tuum confirmes, medicinam infer[as], langores sanes. Vitam
sit omne quod uibimus, qui fecisti ex nicilo ut essemus. te ipsis dones, et omnia que ad ,a te) expectant, pro-
— Amen. speritate salutis statuas. — Amen.
Antipiiona : Salbos nos faciat dextera tua. et exaudi Psallendvm : Qui dat dolorem, ipse réfrigérât : per-
nos. Domino Deus noster. — Vers. : Vt cognoscamus. cutiet, et manus eius sanitatem prestat. Memores estote,
[Benedictio :] Benedicat te. Domine, anima nostra, et quia nullus iustus periit, nec uerus Dei cultor eradica-
.481 LIBER 0RD1NVM. 382
Atque ipsi Deo noslro sit semper cura de uobis, Oratio.
in quo est pleniludo uestre salutis. — Amen.
Ad te clamamus, Domine, ut nos exaudías de
ADMATVT1NVM. monte sánelo tuo. Exurge et sainos nos fac, Domine
Ant. : Exurge, Domine, saluum me fac, Ueus Deus noster, ut salus Christi lui regnet in nobis, et
'■> meus. — Domine, quid [inultiplicali sunlj. . super populum tuum maneat benedictio nominis s
tui. — Amen.
bitur. — Vers. : Quoniam ipse flagellât et salbat, ducit Ant. : Saluum fac populum luum, Domine, et
ad infernum et reducit. benedic hereditati lue, et rege eos et extolle illos
Exurge, Domine, salbum me fac, Deus meus. — usque in seculum. — Vers. : Oslende.
Vers. : Domine, quid.
Exurge, Domine, non с loco, non tempore, non a Oratio. io
somno, immense peruigil etcrne. Vt qui tuum pusillum Salua, Domine, plebem tuam et benedic heredi
gregem multi deuorant, tu propugnator [esto] adque
tati tue, tueque non obliuiscaris Ecclesie, quam a
defensor, spes [in] turbine, umbraculum ab estu. Et
insurgentium aduersum nos, quesumus, consilia iniqua seculo predestinasti in Christo. Atque ad lestamen-
despidas, et seuientium in nos dentés agrius (acrius) lum luummeinor misericordie réspice, etpromissa
conteras, et circumdantium milia collectam dispergas. nos iugiter tua libértale conplectere. — Amen. is
— Amen.
Antiphona : Salbator noster, salba nos in dilectione 7 Л salbum Cum nolis musicis in A '* A oblibiscaris.
tua, et in indulgentia tua libera nos. — Vers. : Deus, in
nomine. Salba, Domine, plebem tuam et benedic heredi- et celestibus... animorum temperet ultionem. Amen.
[tati tue] — Reddat uobis Dominus solacium post merorem :
oblibiscaris Eclesie, quam a seculo predestinase in etiam tristitiam gaudiis reconpenset. Amen. — Vt, inla-
Christo. Adque ad testamentan tuum memor miseri- tis flagellis mens uestra non pereat. set potius ex tollc-
cordie tue réspice : etpromissa nos iugiter tua liuertate rantia usque ad celos remuneratura perueniat. Amen.
conplectere. — Amen. Alia Conpletvria. Redemtor noster, Domine, fer
Antiphona : Propitius esto peccatis nostris et sana, opem nobis, et qui lectulo doloris peccati adgrabati
Domine, omnes langores nostros. — Vers. : Memento. ualitudinc recubamus, indulgentiali medicina sane-
Domine, sic esto propitius peccatis nostris, ut eternas mur : quique nos cotidie crescentibus delictis occidi-
penas a nobis abroges. [Et sicut te cre]dimus semper mur, misericordiarum tuarum abundantia sustentemur.
posse donare peccata, sic te mereamur propitium sem Et quia secularis suasio et inimici deceptio diuerso
per reposita culpa. — Amen. tempestatum genere nos interimit et occidit, obsecra-
Peccabimus tibi, Deus; fac misericordiam et ante- mus te, clementissime Deus, tu nos uiuiflca, tu de
quam pereamus, liberet nos manus tua. Alleluia. — manu inimici libera, bac (ac) tu semper benedictione
Vers. : Memento congregationis... Peccabimus tibi, Do- sanctifica. — Amen.
mine Deus; iniuste egimus quia [non] ob[ediuimus] Benedictio : Saluliferam uobis Dominus de regnis
mandatis tuis et post cogitationes cordis nostri pessime celestibus dirigat medicinara. Amen. — Precibus ue-
ambulabimus. Нес digne mereamur audiri, quia trans- stris obtimis suffragatur (suffragator) occurrat, uestra-
grcssores sumus tui prccepti. Petimus, onmipotens que desideria pius in bono suscipiat. Amen. — Omnia
Deus, ut... mala a uobis aufferat, et quecumque sunt bona uobis
Domine, qui mesereris omnibus, qui omnia regis, qui uestrisque concédât. Amen.
clamantes ad te benignus exaudís, qui solacium es la- Alia Conpletvria : Fortitudinem tuam, Domine Deus
borantibus, afflictis corde medellam, egrotantibus me- noster, infirmitate nostra circumferens, non poteutis-
dicinam : Domine, sospitator morientium, resurrectio simus iudex in ira arguas quos conscientia offensa con
mortuorum, reparator egrorum. Te supplices depreca- maculât. Sed quia nulluni peccatorem dispicis, quern a
mur, ut omnes fámulos tuos Illos, quos grabis iniuria te per penitentiam redire cognoscis : tu, Domine, pec-
febrium defatigat, egritudo efticit, labor frangit, admo- catorum nostrorum flagella suspende, et confessionis
nitio deuilitat, propitius aspicere digneris, et des eis for- remedia auge, et ad te perueniendi auditum pande.
titudinem corporis, anime stabilitatem, tollerantiam do- Et quia in inferno nee reus obsolbitur, пес rei confessio
lorum, prosperam sanitatem : ut inuocatio sancti nomi- acceptatur : hune gemitum nostri laboris suscipe, et
nis tui detergat omnem eorum corporis labem, omnes quos ipse creasti misericorditer redime. — Pater.
uarias infirmitates, omnes accessus febrium; tribuas Benedictio : Benedicat uobis Dominus et custodiat.
eisuite comeatum, sicut Ezecie fámulo tuo. Erigas eos Amen. — Ostendat Dominus faciem suam uobis et mi-
de lectulo, qucmadmodum filium uidue de lóculo sus- sereatur uestri. Amen. — Conuertat Dominus imitan
citasti. Vt. recepta prístina sanitate, ingressi in eclesia suum ad uos : et det uobis salutem et pacem. Amen.
tua te Deum Patrem per omnia benedicat. — Pater. Psallendo : Hic curantur languidi et sanantur in-
Benep-ictio : Arceat [in] uobis diuina pietas laudem, Hrmi, hic resurgunt mortui. Alleluia.
383 LITVRGIA MOZARABICA VET VS. 384

Ant. : Saluator nosier, salua dos in dileclione Sono : Sana, Domine, omnes.
tua, et indulgenliatua libera nos. — Vers. : Vt co- Lavdes : Laúdale Dominum in Sanctis eius, Al
gnoscamus in terra. leluia.
Oratio. [HymnvsJ : Christe celeslis... (Vide supra, ad
Vcsperam.) s
s Salua nos, Domine, in luo nomine, luaquc nos Ver*. : Ostende nobis, Domine...
libera in uirlute. Educ de tribulalionc et reple iu-
cunditate : ut dum nos salus tua preslalur ex mu Oratio.
ñere, tibi gloríam deferamus et laudem, nobisque Sana, Domine, omnes languores nostras el in luo
liberlis contingat in requiem. — Amen. nos uisitasalutari : ut, quia nostris cumpatribus co
io Ant. : Sana, Domine, omnes languores noslros, ram te inique gessimus, le quesumus, te rogamus, ю
Alleluia; redime de interilu uitam nostram, Alle ut de inleritu uitam nostram eripias, ac de sede
luia, Alleluia. -- Vt conflte[amurJ. mortis et de damnationis origine et actualis pec-
Oratio. cali contagione tua duce gratia redimamur. — Pater.

Sana nos, Domine Deus nosler : et ne ¡niquila- Benedictio.


is tum nostrarum [inultitudo] afTerat nobis mortem, Salutarc tuum, Domine, famulis luis Iribuere di- 10
sana nos, Domine, et omnes infirmos, ac redime gnare, oraliones suscipe, petitiones supplë el pee-
de intenta uitam nostram, ut sanata de culpa, cata dimiltc. — Amen.
sil tranquilla pergraliam. К Hunde medicinam egro- A languoribus cura, et fidelium peclora a de-
tis, et ueniam presta delictis. — Amen. lictorum maculis purga. — Amen.
* Lavdes : Villus nostra, Domine, esto firmamen- AD M1SSASÍ. ■M
lum inflrmis, esto refugium et liberator oppressis.
— Vers. : Esto brachium nostrum in mane et salus Ant. : Sana, Domine, omnes.
nostra in tempore tribulalionis. Eslo refugium. Oratio : Sana nos.
De L. : Auerte faciem tuani a peccatis meis, Do Lectio libri Iheremie prophète.
's mine.
Нес dicit Dominus : Ecce ego uisitabo uos, et sus-
Oratio. citabo super uos uerbum. (Vide P. L., t. LXXXV, *s
Auerte faciem luam a peccalis nostris, Domine, col. 1007.)
et omnes iniquilates nostras dele. Remoue ab oculis Psallendvm : Salua plebem. — Vers. : Et rege eos.
luis nostrarum malarum facinus uoluplalum, no-
Epístola Iacobi apostoli ad duodecim Tribus.
»o slreque confessioni tuum appone auditum, el ucnic
nobis largire remedium. — Amen. Karissimi, tiislatur aliquis ueslrum? Oret equo
De cántico : Domine, miserere nostri, te enini animo et psallet. Inûrmalur quis in uobis? Inducat эо
expectauimus. Esto brachium nostrum in mane el presbíteros Ecclesie, et orent super cum, ungüen
salus nostra in tempore tribulalionis. A uoce angelí tes eum oleo in nomine Domini. Et oratio fldeí sal-
ss fugerunt populi, et ab exaltatione tua disperse sunt uabit inürmuni, et alleuabit eum Dominus; et si
gentes1... — Te enim. in peccatis sit dimittetur ei. — Amen.
Benbdictio : Omnia opera Domini benedicite Do Lectio saneti Euangelii secundum Matheum. 35
mino.
In illo tempore Dominus noster Ihcsus Christus
1 A salbator noster salba s I gloria deferamus lau
cireuibat ciuilales omnes et castella, docens in sina-
dem 9 .-I libertos ,0 A langores 15 multitudo ipse con-
ieci '* .4 hac redime 17 A ut sanatos 50 Cum notis gogis eorum, et predicans euangelium regni et cu-
musicis in A " .4 Esto bracium ь Id est De quin- rans omnem inürmitatem. Videns autem turbas,
quagesimo j)salmo " .1 remobe 30.l confessionis »• In
códice De G 3I A Esto bracium к A fugierunt. misertus est eis, qui erant uexati et iacentes, sicut «
oues non habentes pastorem. Tunc dicit diseipulis
1. Le reste du cantique est conforme à la Vulgate • A langores ,0 .4 gesimus " .1 liac de sede " .1
(Isaïe, xxx, 2-10), exceptó le y. 6 : * Diuitie salutis im- hactualis... tue " A iangoribus 18 .4 maculas aä 1er.,
perium sapientia et scientia », et le y. 10 : t nunc exal- x.xix, 10-14 ls Vide supra, fol. 273 Matth.. iv, 23; ix,
tabor et nunc sublimabor ». 36-38; x, 1 36 .1 ciuitates omnes castella Cf. col. 372.
38Г> LI HER ORDINVM. :m
suis : Messis quidem multa, operara autem pauci. redire. Sit auxilium periclitantium pius Redemptor
Rogate ergo Dominum, ut mittat operarios in do- adueniens omnia sanaturus damna uite, qui ipse
mum suam. Et conuocatis duodecim discipulis dignatus est uulnera sanare nature.
suis, dedit Ulis potestatem spirituum inmundo- Vnde mérito uni Deo in Trinitate regnanti ange
'■ rum, ut eicerent eos, et curarent omnem languorem lice poteslates non cessant clamare, ita dicentes : ■<
et omnem inflrmitatem in populo. — Amen. Sanctus, Sanctus, Sanctus.
Lavdes : Alleluia. O Domine ! saluos nos fac, о Do Post Sanctus.
mine ! bona prospera.
Sacrificivm : Ingressus Ihesus in domum Petri, Vere sanctus, uere benedictus es, Domine Deus
10 uidit socrum eius iacentem et febricilantem, Alle nosier, qui percutís et sanas, uulneras et mederis.
luia, et letigit manum eius et dimisit eam febris, Quique nos sic castigas uerbere, ut refoueas pietate, 1"
Alleluia, et magnificabat Deum Israhel, Alleluia, sic languoribus langis, ut sanitatibus consolons.
Alleluia, Alleluia. Christe Domine.

Missa. Post Pridie,


u> Domine Ibesu Christe, qui es uerus medicus, etc. Sanctifica, Domine, hoc sacriûcium pro infirmo
[Vide supra, col. .47 2 el P. L., I. LXXXV, col. rum tibi releuatione libatum : quo obtineant et •»
1008.) ualidi gratiam et languidi medicinam. — Amen.
Alia.
Ad Orationem Dominicain.
Corripe nos Domine in misericordia, etc. (ibid.)
in Post Nomina. Deus, qui nos in inlirmitate releuas, in pressuris
exaltas, dona precantibus nobis in tuam plebem
Recursis nominibus offerentium, etc. (Ibid.)
uenire obtabilem sanitalem ; ut quos culpa in lan- го
Ad Pacem. guorem induxit, miseratio in salutem restituât : quo
Miserere nobis Domine miserere, etc. (Ibid.) animorum uel corporum repulsis morbis, te nobis-
Inlatio. cum possint orare e terris : — Pater noster.
25 Dignum etiuslum est, omnipotens Deus, tibi gra Benedictio.
tins agere, pro infirmorum remediis supplicare, cui Christus Dominus, qui est uera redemptio, sanet «
singulare ius est naturas concederé, sanare, conuer- et omnem infiçmitatem in populo suo : a corpori-
tere, dilatare. Cui soli debent facta principium, bus morbos, ab animis procul efficiat dolos. — Amen.
curata remedium, correcta meritum, ampliflcata Vt abstersis cunctis incommodis, ad eam sanati
so profectum. Cuiusque sit Arma non corrumpantur, corporibus et animis peruenire possitis. — Amen.
si corrupta flrmentur, si incolomia uigeant, si de-
bilia conualescant, si posilum nascendi uiuendique XXXII. — ORDO AD MISSAM IN GRATIARVM »
tempus peccati pena non breuiet, si prefixam mo- ACTIONE PRO EXPVLSA TRIBVLATIONE VEL
riendi necessitatem nouo spatio etas producta Ion- EGR1TVDINE ET REDDITA PROSPERITATE
as ginquet. Deus, apud quern tot sunt curationum ATQVE SALVTE.
genera, quotapud nos sunt infirmitatum incommoda;
ut, sicut nicil possit esse uiliabile post peccalum, Prolegendvm : Alleluia, Domine Deus meus, cla-
ita nicil possit esse [non sanabile] post uitium, qui- maui ad te, Alleluia, et sanasti me; et eduxisti ab 3s
busquecorruple nature contagia transmitleret culpa inferís animam meam : saluasti me, ne descende-
40 traducís, desiderate remedia medicine conferret mi rem in lacum. Psallite Domino, Alleluia, / Alleluia, м. *н
sericordia conditoris; ne humane posteritatis ini- — Vers. : Dísrupisti uincula mea. P.
micus gauderet auctori eripere quod fecerat, si in Item alivm : Alleluia. Reddam Deo hostiam lau-
pristinum statum uideret quod ipse infecerat non dis, Alleluia, Alleluia, Alleluia. — Vers. : 0 Do- *o
mine! ego.
3 A xnm discipulis 5 A längerem '•' Cum nolis mu
sida in A '" A recursibus î0 A corrumpatur 3I A de- 1 A liuni Deo " A langoribus Cf. supra Cod, col.
uilia... uibendi 3i A non debriet... moriendo 3i A aput 376 "■*> Cf. col. 376 et 379 nA relebatione liuatum "A
quem totb... quod aput nos 37 non sanabile ipse <id- plcuem го A langorem " A repulsis moribus si A
didi ex Cod. Cf. supra, col. 376 38 A transmitiere. sanat st Cum nolis musicis in Cod S9 Cod Item alio.
LIBEli ORDINVM.
:¡s7 LITVRGIA MOZAIiABICA VETVS. :í88

Lectio libri Ihesu. Lavdes : Alleluia. Ego seruus tuus et lilius ancille
tue. Disrupisti uincula mea; tibi sacriücabo ho-
In diebus illis, orauit Ihesus, dicens : Conüteor
stiam laudis.
tibi, Domine rex, et conlaudabo le Deum saluato-
Alias: Expectans expectaui Dominum et respexit
rem meum. Conüteor nomini tuo, quoniam adiutor
me, et exaudiuitprecem meam. к
et protector factus es mihi; et liberasli animam
Sacrificivm : Quid dignum offeram Deo1.
meam a perditione, a laqueo lingue, et a labiis ope-
Alivh : Introiboin domum luam.
rantium mendaeium, et contra adsistentes factus es
mihi adiutor. Et liberasti me secundum multitu- Missa.
dinem misericordie tue et nominis tui.
Mecum uniuersitas christiani conuentus exurgere,
lo Psallendvm : Exaltabo te, Domine, quoniam sus-
et in laudibus rerum Parentis conatus tuos exercere. to
cepisli me, nec delectasti inimicos meos super me.
— Vers. : Domine Deus meus, clamaui ad te et Demus ei gloriam et honorem, qui miserans mise-
rabilem reparauit condicionem, et pene destitulum
sanasti me, et eduxisti ab inferís animam meam.
reformauit potentialiter puluerem, misitque Vni-
Saluasti me a descendentibus in lacum. Nec.
genitum suum, per quern nostra facta est salus et
i;¡ Epístola Pauli apostoli ad Romanos. regnum; quia confusus est accusator fratrum no- is
Fratres, hoc est uerbum fidei quod predicamus : strorum. Dabitprofecto laudandi affectum, indulge!
qua si confltearis in ore tuo Dominum Ihesum laudationis nihilominus premium, qui contulil post
Christum, et in corde tuo credideris quod Deus illum suspiria con/solationis remedium. — Amen. roi. as4
suscitauit a mortuis, saluus eris. Corde autem Per Christum.
a» creditur ad iustitiam, oris autem confessio fit ad Alia. *>
salutem. Dicit enim Scriptura : Omnis enim qui
crediderit in illum non confundetur. Non est enim Suscipe, piissime Domine, oblalam tibi hostiam
distinctio ludei et Greci; nam idem Dominus om iubilationis et laudis, precesque propitius redemte
nium, diues in omnibus qui inuocant illum. Omnis accipe plebis : et quibus dedisti exobtatam tranquil-
¿i enim qui inuocauerit nomen Domini, saluus erit. — litatem post luctum, his ne rursus labefactentur di
Amen. gnare existere custos. Me quoque indignum, quern ¿:;
a tantis periculis totque euadere decreuisti mise-
Lectio sancti Euangelii secundum Lucam. riis, custodiis tutare angelicis, letaturum peren-
In illo tempore, Dominus noster Ihesus Christus, niter cum omnibus Sanctis. — Amen.
dum iret in Iherusalem, transibat per mediam Sa-
Post Nomina.
foi. «и mariam et Galileam. / Etquum ingrederetur quod-
3i dam castellum, occurrerunt ei decern uiri leprosi, Sanctorum Patrum recensita uocabula, te Deum, .ii>
qui et steterunt a longe et leuauerunt uocem, di- electorum omnium Patrem, prece flagitamus conti
centes : Ihesu preceptor, miserere nostri. Quos ut nua, ut reddita letitie témpora, felicitate fruamur
uidit, dixit : He, ostendite uos sacerdotibus. lit perpetua : quo dum me, quem ab inmensis mole
ж factum est dum ¡rent mundati sunt. Vnus autem stas cordis et corporis liberasti, et a totius contra-
ex Ulis, ut uidit quia mundatus est, reuersus est riorum seu criminum laqueis eruisti, sólita pietate ss
cum magna uoce magnificans Deum; et cecidit in protexeris, indulgentiali fauore sepultis omnibus
faciem ante pedes eius, gralias agens. Et hic erat subuenire digneris. — Amen.
Samaritanus. Respondens autem Ihesus, dixit :
w Nonne decern mundati sunt, et nouem ubi sunt? 1 Cum nolis musicis in Cod usque ad Missa l Cod
expectabi... exaudibit ' Cod Alio " Cod qui mise-
Non est inuentus qui rediret et daret gloriam Deo, rante miscrabilem reparabit condicionem " Cod re-
nisi hie alienígena. Etait Uli : Surge, uade, quia (ides formabit 26 Cod tothque " Cod perhenniter ,0 J)w>
tua te saluum fecit. — Amen. casus accusatiui absoluti in isla oratione Post Nomina
33 Cod laqucos 36 Cod fabore.
1 Eccli., Li, 1-4 J Cod orabit ,0 Cum nolis musiris
in Cod » Cod clamabi ,5 Rom., x, 8-13 I9 Cod susci 1. Nous trouvons cette antienne complète dans le
ta bit " Cod inuocaberit 27 Luc, xvn, 11-19 и Cod Missel mozarabe (P. L., t. LXXXV, col. 988) : « Quid
leuaberunt '■ Cod ostendite uobis '° Cod nobem *s Cod dignum offeram Domino? Curua Deo excelso. Alleluia »
ayt. (Missa pro seipso sacerdote).
:J8«> LIBER ORÜINVM. 3<Ю

Ad Pacem. corporis domum / tuam adeam cum holocaustis et foL m


reddam tibi uota mea, que distinxerunt labia mea
Domine Deus, pax eterna el quies animi inde-
el locutum est os meum in tribulatione mea : pre-
fessa, caritatis et pads in nobis adauge studia : quo
bens mihi et omnibus famulis tuis Ulis, dextere tue
exutos nos ab uniuersis mundi calamitatibus, cunc-
leuamine consolatis, deinceps non prolabi in ruinam,
tisque egrimoniorum depulsis languoribus, ita pax
qui nostram, sicut nosti, consolasti miseriam.
uera seruaturos possideat, ne ullatenustristitia for
Christe Domine et reidemplor].
tuna absumat. — Presta per auctorem.
Post Pridie.
Inlatio.
Gircumdederat me, Domine, iniquitas calcanei
Quid dignum tibi, о piissime Domine, retribuore mei; sed eripuit me gratia Christi tui : quoniam, Го
»и possum, pro taiii inmenso démentie beneficio mu-
resistente eius potentia, confusi sunt eterubuerunt
neris tui largilate mihi conlato : quia liberasti ani- omnes insurgentes in me. Ipse enim diripuit uincula
mam meam de morte, oculos meos a lacrimis et mea. Ipsi letus sacrificabohostiam laudis; ipsi dabo
pedes meos a lapsu, saluamque l'ecisti de necessi- gloriam et honorem, ipsique uota mea in exulta-
tatibus animam meam, nee conclusisti me in manus tione persoluam. it
toi. *»•; inimici. Sed statuisti in spatioso/loco pedes meos,
Ad confractionem, Lavdes : Gonsolationes tue
ig et misertus es mei, dicens : Ecce iam sanus factus multe. Domine, letili... Hunt retponsum require in
es, noli peccare. Dumque de tribulatione mea cla- ordine iiiniico •.
marem ad te, et sanctum noinen tuum de lacis no-
uissimis inuoearem, non auertisti aurem tuam a Ad Orationem.
*> singultu meo et clamoribus; sed protexisti me a Domine sánete, Pater omnipotens, eterne Deus, ■>
conuentumaligiiantiumetamultitudineoperantium qui benedictionis lue gratiam contritis mentibus
i:iiquitatem. Oslendisti mihi tribulaliones multas et egrisque infundendo corporibus, facluram tuam
malas, propter multimodas ini([uitates meas, et mulliplici pietate custodis : ad inuocalionem Homi
conuersus consolatus es me, propter miserationum nis tui benignus adsiste, et me famulum luum egri-»
*-■ tuarum diuitias copiosas. Et dum insanabilis esset tudine liberatum, tribulatione exemlum, et sanitate ■
dolor meus, misisti Verbum tuum bonum, quod aeprosperitate donatum, cum omni cetu catholico-
uitam meam eriperet de interilu, saluarelque a rum dextera tua erigas, uirtute confirmes potestate
meroribus cor meum, et uulneribus saucium me tuearis, et Ecclesic tue sanctisque altaribus cum
ieret corpusculum. Et ego cognoui quoniam uo- omni desiderata prosperitate restituere digneris.
••«o luisti me, quia non gaudebit inimicus meus super
Piissime Paler noster. »
me. Adesto proinde, sánete Domine, in auxilium
mihi, nee ultra iam inpulsionibus tribulationiiin Benedictio.
patiaris elidi, quem ante t'ragilitati nosti subeumbere, Christus Dominus, qui cordis mei contritiones
tu etiam propitia bonitate ne funditus periret digna- sanando uestrorum ualitudines abstulit corporum,
ss tus es reparare. Omnibus denique tua miseratione ab omni me et uos labe detersos peccaminum num-
saluatis auxilium prebe inuicte potentie, qui mérito quam prolabi sinat ulterius in reatum; et ita con- 3s
peccatorum contri lis consolationem donasti lelitie : latum inuos /conseruetgratie beneflcium, ut num- ш. m
ut per hec sacra misteria iugi diuinitatis tue septi quam peccandi consueludo me ad perennem trahat
custodia, cum Sanctis angelis hymnum glorificatio- interitum. Quatenus, sacrificium hoc laudis, quod
« nis in eterna depromant patria, ita dicentes : ¡Sanc- pro expialione mearum uestrarumquecalamitatum
tus]. exsoluo, uultibus intuens placidis, et uobis perenne «
Post Sanctus. 1 ' Cod persolbam 3e Cod gratia :,T Cod perliennem
traat '" Cod perliennem.
Agie, agie, Domine Deus eterno, sanetitatis me
afTectibus reple, ut cum omni munditia cordis et 1. Cette rubrique se lit en marge du manuscrit.
L'antienne commençant par les mots indiqués ne se
5 Cod langoribus « Cod pro tarn immensum... bene- trouve plus dans ce qui nous reste du Rituel .4. —
ficium... conlatum l5 Cod set " Cod Hostendisti "Cod Je ne la vois pas davantage dans les autres livres de
qui uitam и Cod noete 3e Cod ymnum. la liturgie wisigothique.
:ш LITVRGIA M0ZARAB1CA VETVS. 392
munimeu afferat sospitatis, et mihi eterne preparet Proinde in hac tantum eadem uiclima salutari
receptacula mansionis. — Amen. confidentiam habentes, obsecramus et petimus : ut,
quia dies temporis déclinât in uesperum, et status
XXXIII. — MISSA IN F1NKM HOMINIS DIEI1. mundi properat ad occasum, et uiuere corruptibili-
ter nostrum tendit ad terminum, sustentes et in ь
Omnipotentem Deum, qui humanum genus con- defectu mundi perspembeatitudinis repromissam.
didit, et post ruinam reparauit ad uitam, Fratres Concedas et in diem extremum uite presentís pei-
karissimi, humiliter exoremus : ut fámulo suo im- uenire ad indulgentiam consequendam : ut quia, et
pleat reparationis perfectionem, qui originis con- diei, et mundi, et uite nostre finis in proximo uenit,
didit dignitatem. — Amen. cunctis hoc sacrificium singulare nobis ad remedium ю
Alia. indesinenlerdigneris obponere ; ut nec occasus diei
per successionem tenebrarum nos *uel polluât, uel
io Deus omnipotens, qui angelicam humanamque ¡
anxios reddat, nec proximans finis mundi reos se
naturam creans, aliud presciendo iudicii reproba-
enm ad interitum ducat, / nec breuilas uite nostre roi. *»
tione condemnas, aliud predestinando ueritatis ad- inmundos nos usquequaque detineat. Sed et quos •»
s umti one glorificas : tribue nobis te perredemtionis
defecit dies, in consolationem nostram renouata
humane sacramentum habere propitium, et per
lux reparet; et quod mundus tendit ad finem, spes
is societatem felicitatis angelice perpetuis laudibus
fuluri regni confoueat; et quod uiuere nostrum re-
adtollere gloriosum.
solutionis sue sustinet debitum, famuli lui transi-
Post Nomina. tus pacem et letitiam consequatur eterne beatitu- »
Accipe, Domine, offerentium muñera, etfamulum dinis : ut, dum quicquid in occasu nostro est, hec
tuum, pro quo hoc tibi offertur sacrificium, in hoc salutaris uictima interne salutis statum reduxerit,
20 fine uite presentís pia uisitatione letifica : ut, qui et in nos plenum maneat redemtionis nostre miste-
tibi id quod te singulariter placare potest confldentia rium, et nos tibi demus perennis glorie hymnum,
j)ie seruitutis offerimus sacrificium, ipsius propi- ita dicentes : — Sanctus. **
tiatione et defunctis requiem et nos in tuam redisse Post Sanctus.
gratiam uberius sentiamus.
Vere sanctus, uere pius et unus Deus : te solum
is Ad Pacem. laus, te solum hymnus, te solum gloria decet, Christe
foi. î98 Deus, perennis pax, cuius electum munus / pacis Domine; qui pro nobis teipsum in ara crucis Deo
Patri ob expiationem peccatorum nostrorum offerri зо
est premium, quique pacíficos esse tuos Alios do-
cuisti : infunde in nobis dulcedinem pacis; ut omne uoluisti, docens nos celebritatem sacramenti huius
quod discordie est funditus euanescat, et omne et pia fide etmunda operatione gralissime frequen-
3" quod pacis est eterna in nos suauitate dulcescat. tare. Largire ergo, ut quicquid in occasu diei, quic
quid in defectu mundi, quicquid in resolutionis
Inlatio. conflnio labimur, lotum pietas tua et indesinenti as
Dignum satis uere est et omni laude conspicuuin, consolatione confoueat, et ad eterne exultalionis
tibi dare gloriam et honorem, omnipotens Deus participationem adducat.
Pater : qui cum Filio tuo et cum Spiritu Sancto Christe Domine.
за unus in Trinitate equalis Deus existens, unicum Post Pridie.
Filium tuum Dominum nostrum Ihesum Christum
Conpletis, Domine, redemtionis et tue gratie do- «t
adsumtione carnis eiusdem persone restaurasti
cumentis, referentes tibi gratias benedicimus le,
perditum hominem, reparator occurrens in eius oc-
Domine Ihesu Christe, Filius Dei uiui : qui sanas
casum, qui bone conditionis perdiderat slalum.
uulnera peccatorum nostrorum, qui ad uitam repa
1 Cod eterna и Cod aliut i3 Cod sedisse w Cod sua- ras nostrum occasum, qui spem beate resurrectio-
bitate.
1 Cod salutaris 1б Cod renobata 1s Cod confobeat
1. C'est la messe indie obitus ou des funérailles, dont J9 Cod transitus pacis et letitia 8* Cod perhennis glorie
on a vu plus haut, col. 107 et suivantes, tous les dé ymnum î8 Cod ymnus " Cod in aram 36 Cod confo
tails liturgiques. beat.
393 LIBER ORDINVM. 394
fol. зо«) nis dedisti nobis in consolationis / pignore Spiritum sunt, et non alius. Reposita est hec spes mea in
Sanctum dabis eternam mansionem in regione uiuo- sinu meo, et hereditas mea in Deo meo.
rum. Dum ergo ilia resurgendi tempusadducit, hinc Psallendvm : Domine, exaudi me in tua iustitia,
famulum tuum dignare die in nouissimo consolare , et ne intres in iudicio cum seruo tuo. — Vers. :
in mundi perniciem non perire, et in transitu suo Expandí manus meas ad te, Domine ; anima mea s
ad te peruenire in tue dilectionis dulcedine, et in uelut terra sine aqua. Cito êxaudi me, Domine. Et
lua laude atque benedictione tecum persistere sine ne [intres^.
fine. Epístola Pauli apostoli ad Corinthios prima.
Ad Orationem.
Fratres, ecce misterium uobis dico : Omnes qui-
,„ Omnipotentem, Fratres karissimi, deprecemur, dem resurgimus, sed non omnes inmutabimur. In ю
ut propinquante seculi |termino sollicitiores nos momento, in ictu oculi, in nouissima tuba, canet
efficiat momentum hominis diei; ut, adsumensho- enim tuba, et mortui resurgent incorrupti : et nos
stiam, quam ei in hoc fine diei famuli sui llliut inmutabimur. Oportet enim corruptibile hoc in-
offerimus, seueritatem ab eo futuri examinis ar- duere incorruptelam, et mortale hoc induere in-
fS ceat quam timemus, ul fiducialiter ad eum preco- mortalitatem. Quum autem mortale hoc induerit is
nioorisetuocisproclamauerimuse terris : — Pater. inmortalitatem, tune fiet sermo qui scriptus est :
Benedictio. Absorta est mors in uicloria. Vbi est mors uictoria
tua? ubi est mors aculeus tuus? Aculeus autem
Omnipotens Deus del fámulo suo Uli misericor-
mortis peccatum est; uirtus uero peccati lex. Deo
diam, que conférât uitam. Inspiret petitionem, que
autem gratias, qui dédit nobis uictoriam per Ihesum *°
a> obtineat salutem. Donet dulcedinem sue dilectio Christum Dominum nostrum. — Amen.
nis, que eum extollat ad laudem sue eternitatis. —
Amen. Lectio sancti Euangelii secundum Iohaunem.
Prestet ipse Dominus et misericors, qui in Trini-
In illo tempore, Dominus noster Ihesus Christus
tate unus Deus gloriatur in sécula seculorum. loquebatur discipulis suis, dicens : Amen dico uo
bis, non potest Filius a se faceré quicquam, nisi £•;
к XXXIIII. — ITEM ORDO VNIVS DEFVNCTI. quod uiderit Patrem facientem. Quecumque enim
Allelvia : Anima mea uelut terra sine aqua, Al ille fecerit, hec et / Filius similiter facit. Pater foi. зо*
leluia. Defecit spiritus meus; Domine, exaudí me, enim diligit Filium, et omnia demonstrat ei, que
Alleluia, Alleluia, Alleluia. — Vers. : Defecit in ipse facit; et maiora his demonstrabit ei opera, ut
salutari, Domine. uos miremini. Sicut enim Pater suscitât mortuos so
et uiuiflcat, sic et Filius quos uult uiuiflcat. Neque
3« Oratio.
enim Pater iudicat quemquam, sed iudiiium omne
Deus eterne, quem in ueritate fldei sitiunt anime dedil Filio, ut omnes honorificent Filium, sicut
nostre, sitientem uelut terra animam famuli tui honorificant Patrem. Qui non honorilicat Filium,
Illius celestis roris perfusione refrigera : quo tri- non honorificat Patrem, qui misit ilium. — Amen, за
stis loci habitatione mutata, superne regionis me Amen, dico uobis, quia qui uerbum meum audit, et
as reatur iucundari in patria. credit ei qui me misit, habet uitam eternam et in
iudicium non ueniet, sed transiet de morte in ui
Lectio libri lob.
tam eternam.
foi 301 In diebus illis, loquutus est lob. dicens : / Scio Lavdes : Alleluia. Miserere ei, Domino, quoniam м
enim quod Redemtor meus uiuit el in nouissimo in te confidit anima eius.
de terra surrecturus sum, et rursus circumdabor Sacrificivm : Auerle, Domine, faciem luam a
«i pelle mea : et in carne mea uidebo Deum, quem peccatis meis, et omnes iniquitates meas dele, Deus
uisurus sum. Ego ipse et oculi mei conspecturi meus.
' Cod nobissimo " termino ipse eonieci " Cod mo ' Сит nolis musicis in Cod ' I Cor., xi, 51-57 Cod Co
mento " A (fol. 53) Perler/eiidiim, Ant. Anima, etc. rintios " Cod hictu " Cod incorruptela и loan., v,
Cum nolis musicis in Cod 16 lob., xix, 25-27. Vide in 19-24 iü Laudes et Sacrificium -cum nolis musicis in
fra, col. íOí el Í05. Cod.
:«»5 LITVRGIA MOZARABICA VKTVS :í96
II. Miserere mei, Deus, secundum magnam mise- futuro seculo cum filiis Iherusalem sancta confede
ricordiam tuam, et secundum mullitudinem mise- rante concordia mereamur esse beati. — Amen.
rationum tuarum dele iniquitates meas. Vsque-
Inlatio.
quaque laua me ab iniustilia mea, et a peccalo
meo inunda me. Deus. Dignum et iustum est nos tibi gratias agere, om-
nipotens Deus, qui benignitate gratuita peccatori
Missa de uno defunct о ' bus largiens / ueniam, preparasti mortuis uitam; foi. so»
Deus, uera pietas et pia ueritas, inuicta demen ne diutius seueritas leneret in pena, quos miseri
tia el bonitas sempiterna; qui nos a morte uolens cordia liberasset ex culpa. Tibi ergo supplices pre
eripere, Dominum nostrum Ihesum Christum Fi- ces fundimus, tibi famuli tui Illius animam, corpus
in lium tuum mortem fecisli subiré, ut illius usque et spiritum conmendamus ; ut, receptus inter agmina ю
ad infernum descensus noster esset ad celum ascen- beatorum, loca nesciat inferorum. Nihil illi noceat,
sus : te suppliciter postulamus, ut spiritum fa Domine, quicquid adtrahente carnis fragilitate con-
muli tui Illius, quem de huius seculi erumnosa misit, aut quod humane cupiditalis consuetudine
foi. 303 peregrinatione precepisti uocare / uniuersa delic- pregrauatus, actu, uerbo uel cogitatione peccauit :
iB torum concessa remissione, in Abrahe gremio iu- sed sequutus uestigia Saluatoris, potiatur infinita is
beas conlocari. — Amen. dulcedine presenlia ueritatis. Redemtionem corpo
ris sui commonitus flducialiter expectare, quicquid
Alia
habuit prius in fide consequatur in muñere. Fini-
Obsecramus, piissime Pater, ut famulum tuum toque iam seculo, quum nouissimus dies mortuo-
Ilium, quern superni fontis genitalis abluit unda, rum iudicemque uiuorum prodiderit inmutandus. *
*> edax non audeat contingere flamma : et quem Vni- ipse cum sand is resurgat ad gloriam, et sinistre
geniti tui cruor redemit effusus, non sinatur uermis partis conlagione exutus, dexteram teneat coro-
uorare perpetuus. Angelici agminis deductione pro- nandus : ut, sine metu, sine corruptione, sine
tectus, feralia ultricium penarum ergastula trans- mortalilate, quam diutius concupiuit perductus ad
grediatur inlesus, et paradisi tui potiatur suauitate patriam, ibi sit ubi omnis turba iuslorum in equa- ю
s;¡ securus. litate permaneat angelorum, indefesse uocis pre-
Post Nomina. conio proclamans alque dicens : Sanctus".
Offerentiuin nominibus recensitis, te Dominum Post Sanctus.
summe poscimus pietatis, ut hec oblata nostra be
nigne suscipiens, et sincere pads dulcedinem tri Vere Sanctus, uere benedictus Dominus noster
so buere uiuis, et requiem iubeas prestare defunctis. Ihesus Christus, Filius luus, qui mortem moriens »
— Amen. superauit, (it resurgendi nobis ianuam patefecit.
Ad Pacem. Christus Dominus.
Precamur, Domine, ut animam famuli tui carnis Post Pridie.
habitáculo absolutam, absolutions sue in te propi- Te, lhesu Domine, uenisse iamcrediinus : tequo-
x> tiationem induite obuiantem cognoscat, et omnes que uenturum fideliter predicamus. Inde pelimus :a
sancti qui earn ab uniuersis nequitiarum perturba- et rogamus, ut famulus tuus, ob cuius memoriam
tionibus tueanlur occurrant; ut inpiorum crucialus hec sacrilicia ucneranda litamus, / quum superni f0i. эос
euasisse se gaudeat, et conlocata in sinu Abrahe, examinis tempore angelicus clangor concusserit
in refrigerium per ignem et aquam transiens, cum mundum, corpus quod corruptibile deposuit reci-
'•о Sanctis tuis spem future resurrectionis expectet. piat incorruptum, et quod mortale reliquit résumât и
Nobisque indignis et peccatoribus concede, ut et in inmortalitute uestitum.
hoc mundo cum odientibus pacem pacifici, el in Glorifícate carnis Iropheuni reuehens, Domino
* Cod laba me " Cod suabitate 85 Cod obuiante. uenienti letus occurral, et inter uictricium turma-
rum triumphales cateruas coronatus incedat. A dex-
1. Pour cette formule et quelques-unes de celles qui
suivent, jusqu'à Completuria, voy. dans le Missel mo 12 Cod adtraente " Cod prograbatus l'J Cod nobis-
zarabe imprimé (/'. /.., t. LXXXV, col. 1020) la messe simus 31 Cod superabit Finis senlentiae rum notis
intituler : Missa pro diachono itcl subdiacono. musiris in Ct.d 10 Cod reliquid ''' Cod caterbas.
3í>7 LIBER ORDINVM. :m
tris quoque misericordie tue partem inuenturus Post Nomina.
adsistat, et sanctorum tuorum consortio deputatus, Offerentes famuli tui muñera, piissime Deus, pro
regnum celeste sine fine possideat. spiritu famuli lui pie suscipere dignare, et per in-
Oratio Dominica. tercessum sanctorum tuorum occurrat ei misericor
die tue donum, et anime eius dona requiem glorio- »
■i Hostiam tibi, Domine, placationis pro spiritu et
sam : sanctisque tuis tribue eum esse consortem
anima famuli tui lllius oíferimus, obsecrantes, ut et eternam ei concede felicilatem.
sacri huius libaminis interuentu propitius locum
illi lucis et refrigera béate quietis attribuas, nos Ad Pacem.
quoque ad te proclamantes exaudías : — Pater. Tribue nobis, omnipotens Deus, concordie meri-
tum et pacis premium : fámulo quoque tuo Illi re- ,0
lo Benedictio.
quiem eternam tribuas, et hanc oblationem, que a
Dominus Ihesus Christus, qui se a peccatoribus nobis tibi offertur, perfecta misericordia sanctiüces,
exorari precepit, ipse quod rogetur inspiret; et in nostrorumque omnium peccata deleas et pacis con-
hac speciali oblatione famulum suum Шит ab in- cordiam nobis adtribuas.
ferorum cruciatibus liberet. lllum paradisi ameni- Inlatio. i!>
1.1 täte confoueat, et uos morum probitate conponat.
Illi post onera carnis tribual loca beatitudinis, et Dignum et iustumest, omnipotens Deus, nos tibi
uobis in longinquitateperegrinationisindulgentiam laudes et gratias agere, qui es ante sécula et manes
tribuat criminis. — Amen. in eternum; qui nos Filii tui Domini nostri Ihesu
Christi pretioso sanguine redemisti. Supplices de-
Conpleturia. precamur, omnipotens Deus, ut famulum tuum *o
■m Supplices petimus misericordiam tuam, eterne Illum, quem uiuentem babtismi gratia redemisti,
omnipotens Deus, ut fámulo tuo Uli tribuas requiem morientem etiam consueta miseratione a peccato
eternam, et eum adtrahas ab interitu impiorum, at- rum nexibus absolutum in sanctorum tuorum habi-
quedigneris propitius conlocare in regionepolorum. talione constituas. — Per ipsum cui me[rito¡.
Post Sanctus. »
XXXV. — ITEM MISSA DE VNO DEFVNCTO. Domine Deus Sabaoth, pleni sunt celi et terra
/gloria maiestatis tue. Osianna \ tili Dauid, bene- foi. зот
as Deus démentie et pietatis, qui uiuorum domina-
dictus qui uenit in nomine Domini. — Christus.
ris et mortuorum, qui pietatem plus diligis, quam
foi. зов iudicium requiris : / quesumus tuam ineffabilem Post Pridie.
bonitatem, omnipotens Deus, ut exaudías noslro- Credimus, Domine Ihesu Chrisle, quia et tuo ue- зо
rum humilium preces, et famulum tuum Шит, scimur corpore, et tuum corpus efflci uis fidèles.
да pro cuius spiritu hec oblatio tibi a nobis offertur, Fac nobis in remissione peccatorum esse quod sum-
sólita pietate eum ab eternis eruas penis, et Abrahe serimus; ut caro spiritui subdita et in consensu pa
sinu receptum gaudeat se tanti uiri habitáculo
cifico subiugata obtemperet, non repugne!.
fuisse sociatum.
Alia. Oratio Dominica. x;

Deus, qui indiuidua diuisione conecteris et in


3.-¡ Misericordiam tuam, eterne Deus, ttagitantes pe unum quod non solus es adprobaris triplex, exaudi
timus, ut fámulo tuo Uli requiem eternam tribuas, supplices tuos benignus, et iniquitatis uinculis li-
et quicquid ex fragilitale corporis uel peccatorum gatum saltim gratia confessionis absoluat. — Paler.
uitiis culpa contraxit.tua propitiatione ei ignoscas.
— Amen. 39 Vox non communis pro saltern, sed inuenitur etiam
apud Auson., In Cod. Theod., etc., cf. supra, col. 95 et
15 Cod confobeat ,e Cod lionera " Cod adtraas ä8 Li- infra, col. í07, etc.
brarius scripsit primum nostrorum omnium, sed hanc
ultimum uocem postea cancellauil et supra scripsit hu 1. Je laisse à ce mot l'orthographe du manuscrit. Elle
milium. Vide infra orationem Ad Pacem : nostrorum- rappelle mieux que notre Hosanna la prononciation de
que omnium peccata deleas. l'original hébraïque.
Ж) LITVRGUA MOZARABICA VETVS. 400

precibus et uobis salutem obtabilem prestet, et illis


Benedictio.
impetretis quietem. — Amen.
Те deprecamur, omnipotens Dôus, pro spiritu
Quo fides, qua cum illis simul Domino credidistis,
famuli tui Illius, cuius hodie conmemorationem fa-
uos iustificet a delictis, et illos liberet a supplieiis.
cimus; ut et hos fámulos luos benedieas, et illi tri-
— Amen. s
s buas requiem sempiternam. — Amen.
AD MATVTISVM.
Tu eum facias, Domine, in regno tuocum Sanctis
patriarchis et prophetis omnibus exultare. Remilte
Ant. : Super populum tuum benedictio tua. —
ei, Domine, omnes offensas : ut, concessa plena in- Domine, quid.
[Oratio.]
dulgenlia, a te ueniam se inuenisse gaudeat. —
«o Amen. Super populum tuum, quesumus Domine, de- ю
scendat benedictio tua, et salus tua credentium
ORDO DE DEFVNCTIS'.
sanetifieet corda : ut uocem clamantium ad te placa-
AD VESPERVM.
tus exaudías et uineulorum nexibus constrictos
Eripe, Domine, animas nostras de morte, utpla- miseratus absoluas, semperque uiuentes tegas a
ceamustibi in lumine uiuentium. malo et quiescentes animas eruas ab eterno suppli- is
i:; Sono. : lledime, Domine, animas scruorum luo- cio. — Amen.
rum, Alleluia. Ant. : Non intres in iudicio cum seruis tuis, Do
Ant. : Ego sum resurrectio et uila, dicit Dominus. mine. — Vers. : Ne tradas.
Qui credit in me, non moiielur in eternum; sed
¡Oratio.]
dabo ei uitam eternam. — Vers. : Deus deorum.
20 Ant. : Veniet hora, quando mortui resurgent, Al Non intres in iudicio cum seruis tuis, Domine; *>
leluia. Audientuocem Domini et procèdent, Alleluia. quoniam nullus apud te per se iustificabitur homo,
— Vers. : A solis. si nulla per te hominibus tribuatur peccatorum
Ant. : Parce nobis, Domine, qui animas amas. remissio. Non ergo eos tua, quesumus, iudicialis
— Vers. : Ad te leua[ui]. sentenlia premat, quos tibi uera supplicatio fidei
s; Ant. : Libera dos, Fili Dei, Saluator noster, Alle Christiane conmendat; sed, gratia tua illis ос- ¿>
luia, Alleluia. — Vers. : De lenebris. cúrrenle, mereantur euadere iudicium ultionis,
Imnvs : Christe rex, mundi creator, etc. (Vide. P. qui dum hic aduiuerent signati sunt signáculo Tri-
L.,t. LXXXVI, col. 989.) — Amen. nitatis. — Amen.
Vers. : Animas quiescentium. Ant. : Ne conperdas nos, Domine, cum iniquita-
.to [Oratio.]
tibus nostris, necinseculum indignans serues mala w
nostra. — Vers. : Ad te leuamus.
Adesto, quesumus, precibus nostris, eterne om
nipotens Deus, quibus tibi humiliter in hoc uesper- [Oratio.]
tino tempore supplicamus pro spirilibus famulorum Ne conperdas, Domine, animas famulorum tuo
tuorum patrum, fratrum carorumque nostrorum, rum cum iniquitatibus eorum, nee mala ipsorum
x, quos in pace adsumere dignatus es. Dona eis re indignando reserues ultionis future uindicte, nee eos as
quiem sempiternam, sanctisque tuis apud te uiuen- cum impiis punías; sed uera fides, que illos dum
tibus et in gloria permansuris presta consortium hie aduiuerent ueraciter in te credere fecit, ipsa eos
indiuisum. — Pater. celestis possessores efflciat paradisi. — Amen.
Benedictio. Ant. : Рас cum seruis tuis, Domine, misericor-
40 Christus Dominus, qui morte sua subuenit mor- diam, Alleluia, Alleluia. — Vers. : Memento nostri, ш
tuis, onintesuos exaudiat pro defunctis : ut uestris Domine.
Oratio.
7 Cod patriareis ,0 A Venitora... procedunt •* A fi-
lius Dei ;i6 A aput te uibentibus s: .4 permansuri. Fac, quesumus Domine, hanc cum seruis tuis mi-
sericordiam, ut faclorum suorum in penis non reci-
1. Le Rituel Л, fol. 57-60. renferme deux offices des
Défunts beaucoup plus complets que le précédent, et 14 A uibentes 2ï .1 gratie tue ï7 .4 aduiberent i9 Cum
accompagnés de la notation musicale. 11 me paraît utile notis musicis in Л 'si A reseruans... нега fides qui
de les publier ici. " A ipse eos celesti.
401 LIBEH OKDINVM. 402

piant uicem, qui tuam in uotis tenuerunt fidei ueri- Benedictio.


tatem. VI, sicut hie eos uera fides iunxit fidelibus
Preces uestras placatus intendat, et requiem fa-
turmis, ita eos illuc tua miseratio consociet ange-
mulis suis omnibus fidelibus defunetis largire digne-
licis choris. — Amen. tur; ut, suamiseratione respecti.ablutionemsuorum
;¡ Lavdes : Memento congregationis tue, Domine,
excipiant peccatorum, atque animas eorum ab omni
quam creasti ab initio. — Vers. : Liberasti uirgam
delicto purgatas suo adstari preeipial throno. —
hereditatis tue.
Amen.
Lavdes : Orietur in tenebris lumen uobis, et
tenebre uestre erunt sicut meridies : el requiem ORDO DE VNO DEFVNCTO.
10 uobisdabit Dominus semper. — Vers. : Et eritis sicut
hortus inruguus, et sicut fons aquarum, cui non Ad Vespervm : Tu inluminas lucernam meam, Do
deficient aque. I'. Et requiem. mine.
De I" Psalmo : Letentur, Domine, et exultent Sono : Ad te, Domine, clamaui. Deus meus, ne
ossa huiniliata. sileas a me : exaudí precem deprecationis mee,
dum orauero ad te, Alleluia. — Vers...
is Oratio. Ant. : Induta est caro mea putredine et sordibus
Exultent, Domine, omnium lidelium defuncto- pulueris : cutis meaaruit et contracta est. Memento
rum ossa humiliata, que tue sánete fidei notitiam mei, Deus.
dum hic uiuerent perceperunt, et nunc anime eorum Ant. : Defecerunt sicut fumus dies mei, et ossa
a tarlareis penis liberentur. Et post iudicii tui tem- mea sicut in frixorio confrixa sunt. Domine, ueloci-
*> pus ab audita malo liberati, classibus sanctorum ter exaudi me, Alleluia. — Vers. : Defecit.
tuorum adunati in eonsortio sine fine letentur in Hymnus.
exullalione omnium beatorum. — Amen. Ific functionis dies est
De canuco : Viuent mortui, et interfeeti mei re Credentis in te, rex Deus,
surgent. Domino, dabis pacem nobis, omnia enim Functi fidelis spiritum
» opera nostra, etc. {¡sai., XXVI, 1 2-20. Vide P. L., Traduc chorum celestium.
I. LXXXVI, col. 876.) — Finit cum uerbis : Iran-
seat indignatio. Viuent. Huius tenebras discute,
Benedictio : Filii bominum, Domino benedicite Peccata eius disice;
et hymnum dicile. Benedictus. Locetur in celestibus
so Sono : Viuent mortui tui, Domine, et interfeeti Iunctus polorum ciuibus.
mei resurgent, Alleluia, Alleluia. Serena huic micet dies,
Lavdes : Cantate Domino canticum nouum, Alle Sidus perenne splendeat,
luia, Alleluia. Laus eius in ecclesiis sanctorum. Le- Nullis tradatur tediis,
tetur, etc. [Ps. CXLIX. Vide ibid., col. 844.) Summis t'eralur gaudiis.
ae Hymn vs : Christe, rex mundi creator, etc., ul supi-a.
Vt inferorum carceres
Conpleturia. Et claustra queque horrentia
Pertransiens in ethera
Christe, uera redemptio mundi, cuius morte et
Celi t'ruatur patria.
resurrectione sumus redemti, animas quiescentium
ne patiaris eterno báratro demergi : sed quesumus, Mine et recepto corpore
w ut quos de manu hostis tui sanguinis pretio rede- Resurgat hic ad gloriam,
misti. ab eterna eos liberes damnatione iudicii. Te mentis auctus gratia
Pater. Laudans perennis incola. И

1 A iuncxit " Cum notis musicis in códice А ,T A * A ablutionum 6 A trono " A clamabi Omnes anti-
notitia... ui bereut preceperunt ,,J A Et post... tempore phonae cum notis musicis in A î0 A imnus. Hinc
S3 A De С. uibent î8 Benedictio. Sono et Laudes cum UA Functis fideli " .4 corum ИЛ dissice t18 A iunctis
notis musicis in A 3S A Imno 39 A eterni baratri di- 31 A nullum tradatur tediis, Summis feratur tediis, 34 A
mergi 40 A tuo sanguine pretio. Forte melius leg. tuo orrentia 39 lia ememlaui utinnm recle) codicem A, qui
sanguine pretioso. fertt Te mentis aucte gratia, Laudes perenes incolas.
LIDEH ORDIHVM. 26
403 LITVRGIA MOZAUABICA VETVS. 4Ü4

Presta..., uita, le laudet in sécula post futura cum Sanctis


Vebs. : Anima eius. angelis perpetim letabunda.
Ant. : Anima mea uelut terra sine aqua, Alleluia.
Conpleturia. Defecit spiritus meus ; Domine, exaudi me, Alleluia,
Audi, Pater omnipotens, gemituni supplicantium, Alleluia, Alleluia. — Vers. : Defecit in salutari. •'•
в et ab hoc fámulo tuo Jilo, cuius non tantum corpus
Oratio.
deflemus, quam ciñeres, penam submoue tartáreo
Deus eterne, quern in ueritate fidei sitiunt anime
ultionis. Dimitte ¡Hi, Paler, quod peccauit in seculo,
nostre : sitientem uelut terram serui tui Illius ani
et dona ei quod electis promisisti post transitum.
mam celestis roris perfusione refrigera ; quo, tristis
Pater.
loci habitatione mutata, superne regionis mereatur to
10 Benedictio.
iucundari in patria. — Amen.
Ob recordationis memoriam famuli sui Illius, be- Lavdes : In loco uiridi, Domine, ibi eum con-
nedicat uos omnipotens Dominus, et propitietur in loca; super aquam refectionis educa animam eius
omnibus. — Amen. ad uitam. — Vers. : Deus, in nomine luo saluos nos
Ilium paradisi amenitate confoueat, et uos sue fac, et in uirtute tua libera nos. Et super aquam. и
t.% gratie prolectione custodiat. — Amen.. De L° [Psalmo\ : A peccato... Require in cotidiano.
lili tribuat consortium beatorum, et uobis omni De cántico : Redemtor meus uiuit, el in nouis-
bus indulgentiam peccatoruui. simo de terra suscitabit me.
AD MATVTINVM. Lectio libri lob.
Tu autem, Domine, susceptor meus es. — Require Scio enim quod Redemtor meus uiuit, et in no- »
■ю in cotidiano. uissimo de terra surrecturus sum. Et rursus circum-
Axt. : Adpropinquauit corruptioni anima mea et dabor pelle mea, et in carne mea uidebo Deum,
uita mea mortiferis. Miserere mei, Deus, etlibeía quern uisurus sum. Ego ipse et oculi mei conspec-
me a perditione. — Vers. : Quia repleta est. turi sunt, et non alius. Reposita est hec spes mea
in sinu meo et hereditas mea in Deo meo. " äs
Oratio.
Benedictio : Spiritus et anime iusloium, bénédi
-a-. Miserere nostri, Domine Deus noster, et libera a cité Domino.
perditione animam famuli luilllius, ut sicut iam caro Sono : Ad le clamaui.
adpropinquauit corruptioni, ita et anima eins socie- Lavdes : Cantate Domino.
tur, te adiuuante, eterne saluationi ; ct cuius corpo- Hymnvs : Hie funetionis... (Vide supra, col. 40'J.) зо
ralis uita adhesit mortiferis, anima eius societur in
» etheris cum omnibus Sanctis : ut nobis bona petita Completuria.
tribuas, et i 11 i felicitatem inpertias infinitum. Domine Deus omnipotens, qui omnium misereri
Ant. : Anima mea in dolore túrbala est et lingua cupis et parcere, aspice propitius lacrimas nostras,
mea adhesit faucibus meis, et in puluere mortis de- et Clemens intuere suspiria. Da requiem fámulo tuo
duxisti me, Domine. — Veks. : Percussus sum. Uli et dimitte peccala; ul, ereptum se ab inferna- *>
Hum tenebrarum calígine glorietur, atque tremendi
.-i.-; Oratio. metuendique aduentus iudicii tui tempore, ad dex-
Christe, Dei Filius, cuius anima in cruce sus teram tuam consistere mereatur inlesus. — Pater.
pensa, non coacte, sed spontanée, non inuitus, sed Benedictio.
uolunlarie pro saluatione mundi in morte est tra-
Dominus Ihesus Christus, qui est uita et resurrec- w
dila, animam famuli tui Illius peccati dolore turba-
tio mortuorum, propitiatus uos pro anima famuli
»o tarn ab inferno libera el electis luis adsocia : ul
Illius exaudiat placatus. — Amen.
cuius lingua te Filium Dei confessa est in presentí
1 A te laudat 3 Cum nolis musicis in .1 * A rorc...
14 A confobeat ie A lllum tribuat 2I Cum nolis mu locis " A iueundare ,:I A edoca. Laudes, etc., cum
sicis in A Adpropinquabit 47 A adpropinquabit ss A 7iotis musicis in A l3Iob, xix, 25-27 î0.l uibit... nobis-
adiubante... salbationis ... corporali uita adesït 31 A simo 21 A et in carnem meam î3 Islae distinctions
felicitate... infinita " Cum nolis musicis in A 31 Л nolae inueniuntur in A 28 .4 clamabi 30 ,4 imnus 3i A
quoacte. famuli tui 3T ad deest in A ■
4o;> LIBER ORDINVM. 4*Ю
Ilium Abrahe gremiis foueat conlocatum, et uos Missa.
sibi mundos facial a peccato. — Amen.
Deus clemenlie et pietatis, qui uiuorum et mor-
Uli post onera carnis tribuat loca beatiludinis,
tuorum dominaris; qui pietatem plus diligis, quam
et uobis preparet receptacula mansionis. — Amen.
iudicium requiras : quesumus tuam ineffabilem
S AD M1SSAM. bonitatem, Omnipotens, ut exaudías nostrorum hu-
Perlegendvm : Ant. : Anima mea uelut. miliuin preces, et famulum tuum Illum, pro cuius
spiritu hec oblatio tibi a nobis offertur, sólita pietate
Oratio. eumab eternis.eruas penis, et Abrahe sinu receptuin
Deus eterne, quem in ueri... Require. [Vide su- gaudeat se tanti uiri habitáculo fuisse sociatum. —
perius, col. -104.) Amen. to
'0 Lectio libri lob. Alia.

Scio enim quod redemtor. Require. (Ibidem.) Misericordiam tuam, eterne Deus, Habitantes pe-
Psallendvm : Domine, exaudi me in tua iustitia : timus, ut fámulo tuo Uli requiem eternam tribuas,
et ne intres in iudicio cum seruo tuo. — Vers. : et quicquid ex fragilitate corporis uel peccatorum
uitiis culpe contraxit, tua propitiatione ei ignoscas. is
Expandí manus meas ad te, Domine; anima mea
18 uelut terra sine aqua. Cito exaudi me, Domine. Et — Amen.
ne intres. Post Nomina.
♦ Diferentes famuli tui muñera, piissime Deus, pro
Epístola Pauli apostoli ad Corinthios.
spiritu famuli tui Illius pie suscipere dignare, et per
Fratres, ecce misterium dico uobis, etc. ( Vt supra, intercessionem sanctorum tuorum Illorum occurrat *>
col. 394.) ei misericordie tue donum, et anime eius dona re
quiem gloriosam, sanctisque luis tribue eum esse
*> Lectio sancti Euangelii secundum Lucam.
consortem et eternam ei concede felicilatem. —
In illo tempore, Dominus nosier Ihesus Christus Amen.
loquebatur discipulis suis, dicens : Amen, Amen, Ad Pacem. is
dico uobis, non potest Filius a se faceré quicquam, Tribue nobis, omnipotens Deus, concordie meri-
nisi quod uiderit Patrem suum facientem. Quecum- tum et pacis premium. Fámulo quoque tuo Uli re
« que enim ille fecerit, hec similiter Filius facit. quiem tribuas, et hanc oblationem, que a nobis tibi
Pater enim diligit Filium, et omnia demonstrat ei offertur, perfecta misericordia sanctifiées, nostro-
que ipse facit; et maiora his demonstrabit ei opera, rumque omnium peccata deleas et pacis concordiam M
ut uos miremini. Sicut enim Pater suscitât mor- nobis adtribuas. — Amen.
tuos et uiuificat, sic et Filius quos uult uiuificat.
:» Neque enim Pater iudicat quemquam, sed iudicium Inlatio.
omne dédit Filio, ut omnes honorificent Filium, sicut Dignum et iustum est, omnipotens Deus, nos tibi
honorificant Patrem. Qui non honorid'cat Filium. gratias agere, qui es ante sécula et manens in eter-
bon honoriûcat Patrem, qui misit illum. Amen, num; qui nos Filii lui Domini nostri Ihesu Christi ss
amen, dico uobis, quia qui uerbum meum audit et pretioso sanguine redemisti. Supplices te depreca-
as credit ei qui me misit, habet uitam eternam et in mur, omnipotens Deus, ut famulum tuum Illum
iudicio non ueniet, sed transiet de morte in uitam quern uiuentem babtismi gratia redemisti, morien-
eternam. — Amen. tem etiam consueta miseratione peccatorum nexi-
Lavdes : Alleluia. Requiem eternam da ei, Deus, bus absolutum, in sanctorum tuorum gloriosa ha- w
et lux perpetua luceat Uli, Alleluia. bitatione constituas. — Cui merifto].
«i Sacrificivm : Auerte, Domine, faciem tuam a
Post Sanctus.
peccatis meis, et omnes iniquitales meas dele, Deus
meus. Domine Deus Sabaoth, pleni sunt celi et terra

1 A fobeat 3 A Ad missa 6 Cum nolis musicis in A 1 Cf. supra, col. 397, Missa de uno defuncto *A uibo-
20 leg. secundum Iohannem, v, 19-24 30 A iudicio rum * A requiras * A exaudiam 2U A per intercessio
38 Laudes et Sacrificium cum nolis musicis in A. :>H A uibentem.
107 L1TVRGIA MOZARABICA VETVS. 408
Maiestatis tue. Hosanna in excelsis! Benedictes quem decursis uite conmeatibus, post preíinitas
qui uenit in nomine Domini. — Christus Dominus. temporum metas, sanctionis tue auctoritate de hoc
ancipiti pugne periculo euoeasti, placida facias bea-
Post Pridie.
torum in requie amenitate donari; et quem reli
Credimus, Domine Ihesu Christe, quia et tuo ue- giosa ecclesiarum sollicitudo quatiebat in / corpore foi. ж
5 scimur corpore, et tuum corpus efflci uis fldeles. Fac degentem, quies nunc et letitia uirentis paradisi о
nobis in remissione peccatorum esse quod sumse- suscipiat triumphantem. Et si quid uitii corporali
rimus, ut caro spiritui subdita et in concessu pa fragilitate contraxit, quicquid minus incauta proui-
cifico subiugataobtemperet, non repugnet. — Amen. sione peregit, hoc totum largifluis indulgentiarum
In loco uiride, Domine... muneribus iubeas expiari : ut, quum formidolosus w
10 Ad Orationem Dominicain. resurrectionis aduenerit dies, de imis terre recepta-
Deus, qui indiuidua [di]uisione conecteris, ut in culis suscitatum eternis censeas angelorum classi-
uno quod non solus es adprobaris triplex, exaudi bus sociari.
Alia.
supplices tuos benignus, et iniquitatis uinculis li-
gatum saltim gratia confessionis absoluat. — Pater. Öbsecramus, piissime Pater, ut quicquid culparum is
fámulo tuo lili lutei carceris angustias insolentis
IB Benedictio.
fragilitatis inuexit inluuies, quesumus, ut benignus
Dominus Ihesus Christus, qui se a peccatoribus omitías et dones : quicquid ecclesiastice dispensa-
exorari precepit, quod ipse uocatur inspiret, et in tionis necessitatibus circumactus minus strenue
hac speciali oblatione famulum suum Ilium ab in- noscilur exsequutus, indulgentialis diluât tue pro- 20
ferorum cruciatibus liberet. — Amen. pitiationis afïectus. Tu quippe nosti, Domine, quia
*> Ilium paradisi amenitate confoueat : uos morum cum quantalibet semetipsum in hoc studio unus-
probitate componat. — Amen. quisque cautione custodiat, et huius uite periculo-
Uli post onera carnis det loca beatiludinis ; uobis sissimum callem sollicito gressu conmeare conten-
in... peregrinationis indulgentiam criminis. Amen. dat : nec certamen sine uulnere peragere, nec uiam îs
Completaría. possit absque puluereconsummare.Superexaltantis
igitur misericordie tue solacio subleuatus, iudicis
i4 Üramus te, Domine sánete, Pater eterne, omni-
uenturi letus prestoletur examen : nec future rétri
potens Deus, pro spiritu et anima famuli lui Illius,
bution^ metuat, sed diligat equitalem. Quum autem
ut eum in locum lucis et refrigera propitius depu-
dominice fulserit claritatis aduentus, et in uoee ar- so
tare digneris : ut, cum dies resurrectionis aduenerit,
cangeli uirtutes celorum ceperint conmoueri, rece-
per hanc sanctam communionem non cum impiis et
ptoque spiritu de monumentis procederé iussa fuerit
so peccatoribus, sed cum Sanctis et electis tuis tibi
uniuersa multitude cadauerum : corpus eius. quod
eum adstare concedas. — Amen.
nunc animale ignobilitate / corruptionis atque infir- foi. 309
mitate peccati mérito seminatum est, surgens in з.-;
XXXVI. — MISSA DE SACERDOTE DEFVNCTO'.
incorruptione glorie, uirtute anime letantis spiritale
Deus, qui uita es et mortuis uitam resurrectionis reddatur. Quumque ante tribunal Christi manife-
beneficio donas, te supplici precum inlentione го status adsisterit, dispensationis sue redditurus per
да gamus, ut hune gregis tui temporalem pastorem, omnia rationem, non te inueniat seuum iudicem,
"■UC/'. supra, col. 398 '" Cf. supra, col. 397 : ipse sed inueniat piissimum patrem. w
quod rogetur inspiret 19 A cruciantibus 21 A prouitate Post Nomina.
" A per hac sancta communione.
Huius tibi, Domine, sacrificii libamen offerimus
1. Il' s'agit d'une messe pour un évéque défunt, le ob accersionis tui antistitis diem, quem perfunctum
mot sácenlos étant pris ici, comme dans de nombreux
passages du Liber Ordinum, dans son acception la plus 11 Cod de ymis n Cod inlubies 2! Cod semedipsum
élevée à'episcopus. Pour les funérailles d'un évêque, s* Cod sollicitu gressu ie Cod absque uulnere consum-
voy. ci-dessus, col. 140 et suivantes. mare 3I Cod conmoberi ** Cod antestis.
Le Rituel A, fol. 90-106, renferme une messe très
complète intitulée : Ordo ad Missam de Sacerdote de- lira quelques pages plus loin sous la rubrique : Missa
funeto. Mais ce titre est inexact. C'est la messe qu'on generalis defunctorum.
409 LIBEK OHD1NVM. 410

sibi crédite cure pastoralis oflicio, et de discrimi- tuis dextruxit dominium mortis, etresurgens tideles
nosis huius uite tandem exemtum ambagibus, ad suos docuit non timere mortem, quos fecit ad eter-
paradisi toi amena, quesumus, facias uia recta trans- nam uitam deposita mortalitate transiré. Per quem
ire ■ ut in regno celorum cum Sanctis mereatur tibi huius sacriticii libamen offerimus ob accersionis
* patriareis et profetis omnibus exultare. Sumto igi- tui antistitis diem; pro quo te poscimus, omnipo- s
tur carnis domicilio post soporem, duplam peti- tens Deus, ut neque pro proprio ñeque pro subdi-
mus, Domine, redeunti patrifamilias creditorum torum reatu confusus, apud clementiam tuam cum
talentorum exhibeat summam; ut in gaudium Do tibi placitis sacerdotibus inueniatur adscriptus.
mini intrans, sumat boni dispensatoris obtabilem Per Christum Dominum ас re|demptorem].
'« palmam : quo floridain et inmarcessibilem glorie Post Pridie. m
coronain mereatur accipere, dum Princeps aposto-
Propitiare, Domine, per hanc hostiam patri no-
lorum ceperit apparere.
stro fámulo tuo Illi, qui suscepti regiminis curam
Ad Pacem. nee digne exercere,/ nee inculpabiliter ualuit reti- roí. зн
Christe, Saluator noster et Domine, qui morte tua nere. Proficiat proinde, quesumus, hec illi oblatio
*:• donasti mortuis uitam, famulum tuum patrem no ita ad consequendam beatitudinem summam, ut пес i;;
de alienis, nee de propriis ante tue Maiestatis pre-
strum, temporalem tui gregis pastorem, eterni re
frigera rore perfunde et letaturum in pace celestis sentiam criminibus erubescat.
Iherusalem admitte. Nobis quoque pads etkaritatis Ad Orationem.
donum adtribue, ut in ilia nunc degustantes frua- Precamur clementiam tuam, Domine, pro patre
a> mur pace, qua eundem famulum tuum letari exo- nostro fámulo tuo III", quem in corpore degentem я
ptamus in ueritate. Christi tui ouibus dignatus es perficere ducem, et
Inlatio. post mundi istius labores ad te precepisti transiré;
ut ei cum primis sacerdotibus in duodecim thronis
Dignum et iustum est nos tibi gratia s agere, Do-
iudicii tribuas facultatem : quo eum tuis placitum
mine sánete, Pater eterne, omnipotens Deus, per
*•; Ihesum Christum Filiam tuum Dominum nostrum : efficiens oculis, nos purilices a delictis, quum ad ¿-¡
te nunc proclamauerimus e terris : — Pater.
fol. .no / ex quo, et per quem, et in quo sanctorum anime
féliciter uiuunt, etexute corporibus uite detrimenta Benedictio.
non sentiunt, sed beatitudinis augmenta conqui- Ob recordationem diei famuli sui Illius palris
runt. Cuius gratia suffragante, iusti presentís eui nostri, benedicat uobis omnipotens Dominus et
80 curriculo subtrahuntur; ut eterni seculi muñera propitietur in omnibus. — Amen. M
sortiantur, qui prius tibi fideliter semientes ob Ilium paradisi amenitate confoueat, et uos sue
hoc humanis eximiis fatigatos curas languoribus, ut gratie protectione custodiat. Illi tribuat consortium
angelicis iungas glorilicatos agminibus. Tibi cum beatorum, et uobis omnibus indulgentiam peccato-
gemitu lacrimas fundimus; te suppliciter internis rum. — Amen.
за fletibus exoramus, ut hunc famulum tuum, tempo
ralem sacri agminis ducem, beatum patrem nostrum XXXVII. — MISSA DE PRESBÍTERO ж
et sacerdotem Ilium, pontiQcalis gloriosa spiritalis DEFVNCTO'.
militie uexilla portantem, alque ad aulam tue cla-
Ad benignitatis fontem Dominum nostrum Ihe
ritatis peracto huius uite certamine redeuntem, an-
*o gelicis celibus iungas, et Abrahe gremio letum sum Christum, Fratres karissimi, concurrentes,
triumphantemque constituas. preces ei fundamus cum lacrimis, ut nobis postu-
Quia tibi mérito omnis angelorum. lantibus digneturadesse propitius. Tribuatque fa- 40
mulo suo Illi sacerdoti ad se de hoc seculo redeunti
Post Sanctus.
1 Cod .mtestis " Cod aput SI Cod obibus " Cod
Vere sanctus, uere benedictus Dominus noster poet... laboribus и Cod tronis n Cf. supra, Ы. /-'IS.
*b Ihesus Christus Filius tuus : qui moriens pro mor- I'll.
11 Cod dupplam ' ' Leg. Princeps pastorum !S Cod auc 1. On peut voir plus haut. col. 140 et suivantes, le
menta *°Cod Bubtrauntur ut eterna nCod langoribus. rituel observé pour les funérailles d'un prêtre.
411 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 412
beatitudinis locum, cui presentí in euo sacerdotii punias pro delictis; sed misoricorditer relaxando
gerere concessit officium. Corpus quoque, quod debita, cum tibi placitis sacerdotibus eternam ei
nunc mortale deposuit atque corruptum, ipso ad concede perfrui uitam : ut, inter agmina sanctorum
judicium ueniente, resumere eum censeat incorru- angelorum suseeptus, celestis regni stola amictus
s plionis atque inmortalitalis gloria indutum. Ilium hymnum dulciflue modulationis tibi cum sanetis я
roi. за clemens / suscipiat in numero sanctorum, et nobis omnibus proclamet et dicat : Sanctus.
omnibus inpertiat indulgentiam peccatorum. — Post Sanctus.
Amen.
Vere sanctus et gloriosus Dominus noster Ihesus
Alia.
Christus Filius tuus, qui primo aduentu suo mun-
io Ihesu Dei Fili Christe, qui ut morte tua mortuis dum inradiauit, tenebrisque inferorum deputatis, i<>
uitam redderes morti te tradere uoluisti, nostro- salutare lumen effulsit, et ilerum iudicare uiuos et
rum omnium suscipe preces, et animam famuli tui mortuos uenturum se esse promisit. Per ipsum
Illius presbiteri ab eternis erue tormentis. Et qui ergo te petimus ac rogamus, summe et ineffabilis
in hac erumnosa peregrinatione degens tua fretus Trinitas Deus, ut hune famulum tuum Illum, quem
v, misericordia, tibi in sanctuario tuo iugiter obtuli tin breuitale uite huius uersantem tibi in altario tuo is
sacriücium, a te se percepisse gratuletur regnum militare fecisti, nunc facinorum mole demto, ouan-
sine fine mansurum. tem suscipias celesti in regno. Et quia tu solus es,
Post Nomina. Domine, scrutator mentium et inspector omnium
secretorum, si quid famulus tuus culpabiliter
Priorum memoriam recolentes, supplices te que- quolibet casu tenetur obnoxius, pietas tua diluât *>
*> sumus, omnipotens Pater, ut hec nomina qué tuo ignoscendo propitius : ut, absolutus ab omni nexu
coram altario a nobis indignis inspicis offerri, in peccaminum, laureatus in congregatione ingredi
pagina libri uite celestis adscribas; quo et uiuis mereatur sanctorum. — Per Christum.
conferendo postulatum remedium, defunctis omni
Post Pridie.
bus fldelibus clemens inpertias gaudium infinitum.
Domine Deus omnipotens, dilector in te creden- r;,
*s Ad Pacem.
tium animarum, spiritum famuli tui Illius presbi
Christe Ihesu, Fili Dei Patris, qui es auctor kari- teri, pro quo hanc tibi hostiam immolantes / offe- roi. au
tatis et origo pure dilectionis, animam famuli tui rimus, in electorum numero sacerdotum iubeas
Illius presbiteri in regione uiuorum suscipias cum deputare placatus : quo ita nunc sacrificium hoc
electis. Nobis quoque indignis et peccatoribus tri tibi oblatum benedicendo acceptes, ut uiuis ueniam, ao
so bue, ut cum omnibus hominibus dilectionem ser- et omnibus defunctis fldelibus requiem prestes
uantes in seculo, electorum numero adgregati eternam. — Amen.
post transitum, regnum potiri mereamur elernum. Quia tu es uita uiuentium et.
Inlatio. Ad Orationem.
Indulgentissime dominator Domine, tuam im- яг,
Dignum et iustum est nos tibi gratias agere, Do-
ploramus misericordiam. ut lacrimas nostras cle
3.-. mine sánete, Pater eterne, omnipotens Deus, et
menter aspicias et fámulo tuo lili presbítero re
Ihesu Christo FiliG tuo Domino noslro, qui pas-
quiem eternitatis inpertias. Pius indulgendo errata,
sione sua diabolum uicit et morte propria omnibus
benignus ignoscendo facinora, beatam ei concede
in se credentibus uitam donauit. Per quem te peti-
mus et rogamus, trina Maieslas simplexque Deitas, apud te obtinere uitam. Illum cum electis sacer- w
foi. 3)3 / ut huius seruuli tui Illius animam ab omni sorde dotibus tibi adsocies in paradisi deliciis, nosque ad
*i peccaminum diluas, et paradisi amenitate con- te exaudías proclamantes e terris : Pater.
foueas. Ignosee ei, pie Pater, quiequid ex corpórea Benedictio.
fragilitate contraxit, aut quod humaniter deeeptus Christus Dominus, qui per effusionem sui san
actu, uel uerbo, seu cogitatione deliquit. Non eum guinis mundum lauit a crimine transgressionis, *■'•
10 Cod filius " Cod memoria M Cod donabit " Cnd 5 Cod ymnum l6 Cod obantem " Cod ymolantes
eonfobeas " Cod deliquid. 4" Cod aput te.
413 LIBEK ORDINVM. 414
exaudiat uos pro fámulo suo Illo supplicantes, et trabit in illum. Et conplexans eos et inponens ma-
eum eruat ab eternis suppliciis. — Amen. nus super eos, benedicebat eos.
Uli tribuat, ut sedem beatitudinis possideat cum Lavdes : Alleluia. Requiem eternam da ei, Do
electis, et nobis in hac erumnosa peregrinatione mine, et lux perpetua luceat illi.
conuersationem potioris uite et remissionem tri Sacrificivm : Sacriflcium Deo. ( Vide supra, col.
buat criminis. — Amen. 188, 340, etc.)
Ilium facial inter agmina beatorum eterna per- Missa.
frui régna, et nobis omnibus delictorum omnium
ueniam et gaudia largiatur eterna. — Amen. Domine Ihesu Christe, qui ad redimendam hu-
mani generis condicionem, quam ipse cum Pâtre
et Sancto Spiritu creaueras, humilis in hoc mundo io
m XXXVill. — ORDO MISSAE DE PARVVLO
uenire dignatus es : obsecramus ineffabilem pieta-
DEFVNCTO'.
tem tuam, ut animam famuli tui Jllius huius par-
Lectio libri Sapientie Salomonis. uuli ad te de hoc / seculo redeuntem in sinu roi. 3ie
Abrahe amici tui conloces ouantem; ut, qui iam
In diebus illis ait Salomon : Reddidit Dominus
renatus extat sacri babtismatis unda, ad te nunc se u
iustis mercedèm laborum suorum et eduxit illos in
percepisse gratuletur celesti in regno gaudia sine
is uia mirabili, et in uelamento diei fuit illis et in
Ane mansura.
luce stellarum tota nocte. Ideo tulerunt spolia in-
foi. ж piorum / et decantauerunt, Domine, nomen tuum Alia.
sanctum et uictricem manum tuam laudauerunt Christe Ihesu, redemtor et reparator omnium
pariter. Quoniam sapientia aperuit os mutorum, in te credentium animarum, qui nostre conpatiendo *>
*» et linguas infantium fecit disertas. fragilitati in tempore nasci dignatus es ex utero
Psallendvm : Cognoui, Domine, quia dilexisli me. Virginis Matris, quum sine tempore unitus semper
Ideo non permisisti inimicum meum gaudere de et coequalis apud Patrem esse cognoscaris, et qui
me. — Vers. : Propter gloriam nominis tui, Deus infantiam suscipere non horruisti nostre mortali-
meus, suscepisti me, ut non sineres. Inimicum. tatis : nobis te precantibus, huius paruuli Jllius *»
-■• Epistola Pauli apostoli ad Corinthios secunda. animam clemens suscipere digneris in gremio tue
diuinitatis.
Fratres, non potui uobis loqui quasi spirituali- Post Nomina.
bus, sed quasi carnalibus; tanquam paruulis in
Christo lac uobis potum dedi, non escam. Itaque, Obsecramus immensam bonitatem tuam, eterne
neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed omnipotens Deus, ut hune famulum tuum paruu- зо
30 cui incremenlum dat Deus. Ipsi gloria in sécula lum, quem sacro rore babtimatis abluisti a primo-
seculorum. — Amen. plastorum ( delicto, placatus adglomerare iubeas
innocentibus pueris in celo : ut ilium in ameni-
Lectio sancti Euangelii secundum Mattheum.
,kCod obantem и Cod quoequalis aput ,v Cod non
In illo tempore, offerebant paruulos Domino no- orruisti 31 Cod primo plaustorum.
stro Ihesu Christo, ut illos tangeret. Discipuli au-
1. Le mot hybride priomoplaslus (pour l'expression
35 tem cominabantur offerentibus. Quos cum uidisset toute grecque protoplaetus) se rencontre très rare
Ihesus indigne tulit, et ait illis : Sinile paruulos ment. On le trouve toutefois dans le Codex Sacra-
uenire ad me, et ne prohibueritis eos : talium est mentorum Eeclesiae Romanae, lib. I, xlii (Mvkatori,
enim regnum celorum. Amen, dico uobis : quisquís Liturgia Romana uetus, t. 1, col. 564) et dans l'hymne
non receperit regnum Dei uelut paruulus, non in- ix du Cathemerinon de l'rudence (P. /,., t. LIX, col. 864).
11 est curieux de lire dans le plus ancien manuscrit
du Codex Sacramentorum la version />rimo plaustro
11 Sap., x, 17, 19, 20 »» Cod ayt « Cod in uiara mi
rabili so Cod dissertas u Cod sinires S5 1 Cor ., in, 1,7 (Wilson, The Gelasiaii Sa era mentaту, p. 80-81). Dans
30 Vulgata sed qui MMarc, x, 13-16; cf. Matth., Xix. le manuscrit de Tolède qui a servi à l'édition du bré
13-15 a6 Cod ayt ,7 Cod proibueritis. viaire mozarabe (éd. Lorenzana, col. 385), on trouve
pri i,o plausli ;dans l'édition de la P. L., t. LXXXVI,
1. Voy. ci-dessus, col. 136 et suivantes, le cérémonial col. 642, primo plusli). Le copiste de notre Liber Ordi-
des funérailles d'un enfant. num n'était pas le premier à so tromper.
415 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 116
täte paradisi uniendo electis, defunctis omnibus re lorum suorum Illorum fidelium sacerdotum, qui
quiem prestes. catholicam tenentes fidem et illi ministrantes, de
Ad Pacem. hoc seculo ad eterna sécula uoeati sunt ; ut eorum
Fons pacis et origo sincere dilectionis, Christe indulta peccata, uel si qua sunt ab eis contracta
s Ihesu, Saluator omnium Deus, prebe nobis cunctis- uitia, sólita pietate indulgeat, et inmarcessibili ¡
que famulis luis tuam atque proximi karitalem ita corona inter sánelos suos iubeat decorari.
seruare in hoc seculo, ut inter Alios pacis merea-
Alia.
mur adnumerari post transitum celesti in regno.
Deus, in cuius potestate animas hominum esse
Inlatio.
credimus, deprecamur clementiam tuam, utantisti-
io Dignum uere et sanctum est nos tibi laudes et tum tuorum Illorum, animas in locum patriarca- io
gratias agere, Domine Ihesu Christe, qui in hoc rum ас sanctorum uirorum adsocies, et nos pro eis
mundo a Deo Pâtre missus, humanum genus per tuam Maiestatem humiliter exorantes propitius
transgressionem Ade primi hominis, quod in erga- exaudías, atque remissionem peccatorum cum eis
stulo auerni detinebatur obnoxium, per uicto '.... concedas. — Amen.
ir;
Post Nomina. is

[XL. ORDO DE DEFVNCTIS SACEHDOTIBVS.1 Ineffabilem, clementissime Pater, tuam depreca


mur pietatem, ut animas sacerdotum tuorum Illo
foi. яп [Sacrificivm] : / Offerimus tibi, Domine, sacrifi- rum, quorum hodierna ante tuum uenerabile altare
cium pro peccatis eorum, qui cum pietate dormi- memoriam facimus, in celestibus libris adscribere
*o tionem acceperunt : ut obtimam habeant repositam digneris ; ut eos ab omni scelere criminum purifica- *o
apud te gratiam, Alleluia. tos inueniat, uiteque eterne heredes instituât.
II : Sancta et salubris est cogitatio pro defunctis Ad Pacem.
te orare. Vt obtimam.
III : Exoramus te, Domine, ut a peccato soluantur. Summe atque inuisibilis Deus, qui es karitas
*; Qui cum pietate. firma et uirtus eterna, preeuntium sacerdotum
IUI : Satis dignum est, Domine, te orare pro de christianorum requiem concede perpetuam, / no- w. ais
functis. Qui cum. bisque pacis concede gratiam, ut unanimes perue- se
niamus ad future beatitudinis premia.
Missa de sacerdotibus defunctis.
Inlatio.
Eternum atque omnipotentem Deum, Fratres ka-
*> rissimi, supplices exoremus propter animas famu- Dignum et iustum est nos tibi in hac die gratias
agere omnipotens Deus, qui tibi hocsacrificium of- :«»
19 Cod pro peccata " Cod aput Hae antiphonae cum ferimus propter animas sacerdolum tuorum illo
nolis musiris in Cod ** Cod solbantur.
rum, qui es Sacerdos uerus et Ponlifex sempiternus.
1. Ici manquent plusieurs feuillets du manuscrit. Ils Obsecramus, eterne Deus, ut sacerdotes tui, emun-
contenaient la fin de In messe précédente, puis une autre dati ab omni contagione criminum, diem iudicii
messe intitulée, d'après l'index du commencement du cum summo letitie gaudio suscipere mereantur. as
Liber Ordinum : Missa de qvinqvagenario defvncto.
Ce simple titre est très intéressant. Il nous apprend Quia tibi mérito omnes angelí atque arcangeli.
que le cinquantième jour qui suivait la mort était con
sacré dans l'Église d'Espagne à des prières liturgiques Post Sanctus.
pour lame du défunt. Les Constitutions apostoliques Vere sanctus, uere benedictus tu, Deus omnipo
(1. VIII, с 42) mentionnent le troisième jour, le neu
vième, le quarantième et l'anniversaire : de même le tens, qui nobis ineffabilia nostre salutis conferre
Rituel de l'Église grecque (Goar, Rituale. Graecorum, dignatus es remedia. Presta, quesumus, ut fidèles *>
1047, p. 540). Saint Ambroise parle aussi du quaran tui lili sacerdotes spem glorie prime resurrectio-
tième jour De obitu T/ieoiloxii, с 3 . Le Rituel romain a nis apud te consortium mereantur.
une mémoire spéciale pour les défunts le septième jour Per Christum Dominum.
et le trentième. Je ne sais si l'usage du cinquantième
jour est attesté ailleurs que dans notre Liber Ordinum. 11 Cod uiuorum " Cod aput te.
417 LIBER ORDINVM. 418

Post Pridie. nem disparem, / lemporum finem esse coramu- rol. sw


nem : pro requie fidelium defunctorum et pro
Sancliflca, quesumus Deus, hanc oblationem be-
nostrorum societate membrorum deprecandi Do
nedictione perpetua : ut quicumque nostrorum ex
minum quo possumus conatu sumamus affectum.
ea sumserimus, salutem consequamur animarum Vt, sicut condicionis eins est factum a se animas s
et corporum, et ueniam mereamur delictorum no
hominum esse perpetuas, ita pietatis eius sit se con
strorum. — Amen.
fessas esse securas; et quod habent te creante esse
Ad Orationem. non deficiant, eodem paréente habeant non esse
Nostrum quidem, Domine, non agnoscimus me- quod lugeant. Detur permansuris gaudere quod sint,
riluni, sed tuum seqliimur omnino preceptum; et non cruciandis Here quod fuerint. Hoc translate in
io idcirco audemus dicere, qui adiuuare dignatus es :
2 A pro requiem 4 quo possumus e rod ice A 6 A om
Pater. nium pro hominum "' A et cod habent. te ipse addidi
Benedictio. '•' .4 quod luent. I0 A Hoc translate mereantur a mundo
esse, non deletas doleant esse post mundum : et qui.
Deus, qui nos miscricorditer uiuificas, le suppli
ces exoramus, ut fámulos luos benedicas atque sem[en] eorum et gloria non derelinquetur. Corpora
ipsorum in pace sepulta sunt, et nomen eorum inanet
is sanctifiées. Da omnibus ueniam peccatorum, quos
in generatione et generationem. — Amen.
redemisti sanguine pretioso. Libera eos, Domine, [Psallendvm] : Domino exaudi me in tua iustitia, et
de profundo, qui pro omnibus pependisti in ligno. ne intres in iudicium cum serbo tuo. — Vers. : Ex
— Amen. pandí manus meas ad te, Domine; anima mea uelut
terra sine aqua, cito exaudi me. Domine. Et no intres.
XLI. MISSA GENERALIS DEFVNCTORVM Epistvla Pavli apostoli ad Tessalonicenses.
Fratres, nolumus nos ignorare de dormientes, ut non
эо Memores, dilectissimi Fratres, omni humano ge-
contristemini. sicut et ceteri qui sporn non abent. Si
neri presentís uite meritorum in morte discretio- enim credimus quod Ihesus mortuus est et resurrexit :
10 Cod adiubare -".1 omnium pro omni 21 Cod me ita et Deus eos qui dormierunt per Ihesum adducit
ritorum mortem A uite mortem metarum. cum eo. Hoc enim uobis dicimus in uerbo Domini, qui
uiuimus, qui residui sumus in aduontum Domini, non
1. Le Rituel Л, fol. 1*9-100, nous donne cette même preueniemus eos qui dormierunt. Quum ipso Dominus
messe, avec la première partie qui manque au Rituel in iussum, et in uoce arcangeli, ct in tuba Dei descen-
B. Voici ce supplément : det de celo, et mortui qui in Christo sunt ressurgunt
[Prolegesdvm] : Defecerunt sicut fumus dies mei, et primi. Deinde nos, qui uiuimus, qui relinquemur, si-
ossa mea sicut in frixorio confrixa sunt. Domine ue- liiul rapiemur cum illis in nubibus obiam Christo in
lociter exaudi me, Alleluia. — Vers. : Defecit. aora semper cum Domino. — Anion.
Lectio uisri Iiiesv. Lectio sancti evangelii secvndvm Ioiiannem.
Laudemus uiros gloriosos et patres nostros in gene- In illo tempore, Dominus noster Ihesus Christus lo-
ratione sua. Multam gloriam fecit Dominus, cuius ma- quebatur discipulis suis, dicens : Amen, Amen dico
gnificentia sua a seculo : dominantes in potestatibus uobis, quia uenit hora et nunc est, quando mortui an
suis. Omines magni uirtute et prudentia prediti : nun- dient uocem Filii Dei : et qui audierint uiuent. Sicut
tiantes in dignitate profetarum et inperantes in pre- enim Pater abet uitam in soinetipso, sic dédit et Filio
s[en]ti populo, et uirtute, prudentia populifs] sanctisima uitam abere in semetipso : et potcstatem (ledit ei ct
uerba. In peritia sua requirentes modos músicos et indicium faceré, quia Filius hominis est. Nolite mirari
narrantes carmina in scriptum. Homines dilutes in oc, quia uenit ora in qua homnes qui in monumentis
uirtute, pulcritudinis Studium abentcs, paciuicantes sunt audient uocom eius : et proccdunt qui bona fece-
in domibus suis. Omnes isti in ge[ne]rationibus gentis runt in resurrectionem uite; qui boro mala egerunt in
sue gloriam adepti sunt, et in diebus suis abentur in resurrectionem iudicii. Non possum ego a me ipso
laudibus. Qui de il lis nati reliquerunt nomen narrandi faceré quicquam. Sicut audio et indico, et iudicium
laudibus (sic) eorum. Et sunt eorum non est memoria. metim iustum est. Quia non quero uolumtatem moam,
Perierunt quasi non fuerint; nati sunt quasi non nati. sed uolumtatem eius qui misit me Patris. — Amen.
et filii ipsorum cum il lis. Set illi uiri misericordie sunt, Lavdes : Alleluia. Miserere mei, Domine, miserere
eorum pietates non defuerunt et con (sic) semine ipso mei : quoniam in te confidet anima moa. Alleluia.
rum perseuera[n]t bona. Ereditas nebbotum (nepotum) S.vCRlFlciVM : Auerte, Domine, faciem tuam a pecca-
illorum et testamentis stetit semen illorum. Et filii il- tis meis, et omnes iniquitates moas dele. Deus meus.
lorum propter illorum [sic) usque in eternuin manent : Alleluia.
LIBER ORDINVM. 27
-119 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 420

mereantur a mundo, ne se deletas doleant esse post I mus, clementiam tuam supplices exoramus : ut illis
mundum; et que eternaliler uiuunt, non penaliter in ilia beatorum gaudia cum Sanctis dones premia
moriantur. Hanc quoque oblationem, oblatam pro indeficientia, et nobis inuiolate pacis concordiam
uiuis ac mortuis, ut earn Christus aceeptet supplici conféras obseruandam.
" deuotione precemur; ut, recedentes mansionis iu-
Inlatio. n
cunditas concessa delectet, et supersliles creduli-
tas, tristitia ccdenle, letiflcet. Illos indulgentia re- Dignum et iustum est, omnipotens Deus, nos tibi
missionis confoueat, hos patientia conuersionis con- pro nostra et pro conuiuentium temporali uita, at-
ponat. In id quod preuenti sunt i 11 i non sentiant; que ilia que defunctis eterna est, mixtas gratiarum
10 ut preueniant eum isti non neglegant. Absoluat actionum preces cum laudibus exhibere, et illam
pietas accersitos; corrigat religiositas secuturos. ineffabilem in omni opere uel iudicio tuo gloriose io
Opereturque in utrosque gratia Redemloris, ut sibi sapientie potestatem in quantum accipientibus da-
pena nihil uindicet in illis, si debuit; islis non de- tur effari. Quia, quum hominem ex / finito et infinito foi. з-л
beant. — Amen. constare feceris, apud te procul dubio seruantur
is Alia. in perpetuo qui migranlur e seculo. Nobis sublati,
in se translati, ad te prolali, tuo iure uiuunt, qui is
Deus, cuius solum potestati hominem nee mors nostro tempore defecerunt. Sed, quoniam iusti iu-
tollit, quia tibi et ipsa subiecta sit : Deus, apud dicis equilate decretum est, ut qui non moriuntur
quern bonus gaudebit se uitam inuenisse post mor crimini, moriantur in crimine, si tamen liceat non
tem, malus dolebit se mortem inuenisse post uitam ; esse qui sint grauius semper esse, ne habeant finem
¿o dum et hune affecturus sit cruciatus legis, et ilium
pene, qui non habuerunt finem luxurie : nescituri #>
refeclurus sit transitus temporalis : te pro requie in suppliciis terminum, qui peccatis terminum non
roi. за fldelium / defunctorum Illorum, presentium im-
dederunt. Ergo, quia te, Domine, propheta dicente :
molatione obsecramus libaminum; ut eos a quo- Omnes mortui non laudabunt, neque hii qui in
cumque reatu, in quo carnali crimine decepti in- infernum descendunl dabunt gloriam nomini tuo,
*s currerunt, fides qua te agnouerunt, crediderunt,
qui perdiderunt causas peccato suo : ob hoc te, ¿»
rogauerunt, a laqueis diaboli illos Iiberet, et hoc Domine, pro defunctis fidelibus patribus uel fratri-
sacrificium amortalibus culpisreos mortalilatis ex-
bus nostris Ulis postulamus proslrati, ac nimium
cuset. Ac si eos pro modo animaduersionis sententia supplices deprecamur, qui te per bablismum renali
■ uindicanlis obnoxio!, et quod preccplum tuum
agnouerunt, qui corpus Filii tui ac sanguinem,
:,u occupati m und i erroribus non inpleuerunt, hoc sal-
quum pro hoc remissionem sperarent, acceperunt; эо
tim eis, misericordia paréente, eternum subueniat
qui Ëcclesiam tuamcatholicam, cum in te crederent,
ad remedium, quo le in ueritate Deum tinum in non reliquerunt; qui tibi cum peccarent ingemue-
Trinitate confessi sunl. runt; qui sibi ut parcerentur orarunt, de resurrec-
Post Nomina. tione non dubii, de iudicio non securi, de conscien-
tia trepidi, de misericordia non diflisi; qui quotiens ач
за Deus celestium, lerrestrium et infernorum; qui
superna contines et interna moderaris, adesto oranti uicti, totiens fortasse conpuncti, conscium pectus
manibus inliserunt, et uoee cordis miseros se cla-
et deprecanti Maiestalem tuam populo tuo, et da
ut bec pie oblalionis ofiiciaet beatitudinem uiuis et mauerunt, fragilitate obnoxii, non fidei. His tu, Do
remissionem mortuis consequantur. mine, Alediatoris tui acnoslri miserere pergratiam :
ut liberati a culpa, leliíicati a uenia, inter creature w
10 Ad Pacem.
In hac conmemoratione defunctorum fidelium, tium 1 .1 ut illis illa 4 A addit Amen 7 A et pro uiuen-
9 Cod exibere l3 Cod et A aput te procul... ser-
pro qua tibi, Deus, hoc sacrificium laudis offeri- bantur 15 A ad te perlati l9 Cod et A irrabius м A qui
non habuerunt luxurie a A neque hii qui inferna
e Cod supprestites .1 subprestiter 8 Cod confobeat A descendunt " A pro peccato suo !6 A pro defunctis
fobeat Ib. A conuersatione "' Cod absolbat " A arces- fidelibus postulamus prostraticumlacrimis deprecamur,
sitos lb. Cod sequuturos |2Л in utrumque 2I A pro ut animas famulorum tuorum, qui 3:1 .4 qui siui ut
requiem " Cod ymolatione " A in со :" .1 subueniat parceretur r' A non duuii u A qui totiens uicti, to
remedium quod 33 A addit Amen '" A pro populo tuo tiens ы A letificati ad ueniam inter creature prioris
11 .1 In hanc commemorationem. nouitatem et seciuentes indulgentie libertatem.
421 LIBER ORDINVM. 422

prioris nobililatem et sequenlis indulgentie liber- Cuius institulionem nulla diuersilas mortis, nullum
roi. 3Si tatem, plus le laudent / quod euaserint, quam pos- indicium indicie mortalitatis inludit, et ita opera
senl laudare quod fuerint. tuorum digitorum perirc non pateris : ut quicquid
Te prestante, cui mérito. hoininum per mortis uarietatein tempus labefe-
cerit, aura dissoluerit, ignis consumserit, auis ra-
s Post Sanctus.
puerit, fera discerpserit, terra obsorbuerit, puluis
Vere sanctus, uere benedictus es, Domine Deus inuoluerit, gurgis inmerserit, piscis exesserit, uel
noster, auctor uite et conditor; qui future resur- quicquid in uetuslissimum mare fuerit redactuni,
rectionis es reddilor et indullor; qui promisse tc iubente terra rediuiuum restituât, induatque
inmortalitatis dispensator es atque largitor; qui incorruptionem, deposila corruptione. i»
in posuisti ])resonlis uite terminum, ut eternitatis Te exoramus ac supplices petimus, ne spiritus
resereres introilum, et per finem presentium prin fidelium sepultorum, aut trislibus abyssi tenebris,
cipia panderos fulurorum; qui necessitatem ani- aut ignilis géhenne caminis, aut perpetuis tar-
marum recedentium a corporibus non interilum tari frigoribus deputati, penalis locus ad habitan-
uoluisti esse, sed somnium, et dissolulio dormiendi dum accipiat; sed in sinu Abrabe et in gremio •»
i;; roboraret tiduciam resurgendi : dum in te creden- Patriarcharum reqniescentes, tempus resurrectionis
tium uiuendi usus non amitlitur, sed transferlur. diemque iudicii cum/gaudio secuture inmortalitatis foi. :ш
et (idelium tuorum mulatur uita, non tollitur1. expeclenl.
Per Christum Dominum ас re demptorem¡.
:l A fuerint, ita dicentes : Sanctus, Sanctus. Sanctus
s .1 es redomtor, reparator et indultor lä A qui neces Post Pridie1. *>
sitatem disolutionis aniinarum 'Í A ussus. Domine lbesu Christe, qui uera es uita creden-
tium, tibi jiro defunclis íidelibus patribus uel fra-
1. Comparer ce passage avec la préface qui termine
le Codex Vaticanas du Sacramentairc grégorien : « Quia tribus nostris seu amicis sacrilicium istud offeri-
misericordie tue muñere fldelibus uita mulatur, non mus, obsecrantes ut regeneralionis fonte purgatos,
tollitur (MvratoRI, Liturgia Нот. ueliis, t. II, col. 21Ю el temptalionibus mundi exemtos, beatorum nu- i-,
et 35ft). Mais le texte le plus ancien où nous lisons cette mero inserere digneris, et quos fecisti esse adoblio-
formule se trouve, si je ne me trompe, dans les Actes
nis participes, iubeas hereditatis tue esse consortes.
de saint Symphorien d'Autun. ("est l'héroïque mère du
jeune martyr qui parle : « Nate, nate Symphoriane, in a .4 non patieris 5 Cod dissolberit A consumpsorit
mente habe Deum uiuum... Hodie tibi uita non tollitur,
Cod aues rapuerit, forum decerpserit A abes rapuerit.
sed mulatur in melius. Hodie, nate. ad supernam uitam fera descerperit '■ Cod pulbis inuolberit " Cod exci-
felici commutatione migrabis » (Rvinart. Acta primo- serit A exesserit, /¡no/l mihi uidelur bona etsi raris-
rum marlyrum sincera el selecta, 16H9, p. 72). Un sima leelio pro exederit. Cf. exest pro exedit, exesse
passage de la Missa in natale beatissimi Sinfuriani pro exedere. Post verba piscis exesserit. A addit : ue-
martyris du Missale gothicum (vu0 siècle.1 dérive mani lua exaserit, quod, legend um pulo : bolina exhauserit
festement de cette source : t Kt materno conloquio (uorauerit?) 8 Sic in Co/I el in A. Forte leg. uastis-
simum mare ".4 Domine hac supplices ,ä A aut tri-
pietate transfertur ad praemium, cum ci insinuatur
non deberé mortem metuere, quia martyribus uita non stibus tene ribus (sie) aut ignibus geenne camino " Cod
el A patriarcarum n Cod sequuture .4 quum gaudio
tollitur, sed mulatur ». (Voy. /'./.., t. LXXII, col. 301- secuture n A tibi pro defunctis fldelibus sacrificium
302. i A rapprocher de la Commendatio animae du Sacra
istud offerimus -' Cod hereditati tue Jb. A consortes.
mentaire gélasien : « Deus apud quern omnia morientia Amen.
uiuunt; etii non pereunt moriendo corpora nostra, sed
tnutanlur in melius » (Mviutori, о. с, t. I, col. 752, et I'iis enim fldelibus. Domine, uita mutatur, non tollitur :
Gerbeht, Monument/t ueteris lilurgi/ie Alemannicae, et dissoluta torrestris liuius habitations domo, eterna
t. I, p. 313). — Je rappelle enfin les mots suivants de in celis habitatio compara tur ».
notre Rituel wisigothiquo pour les funérailles, col. 122 : 1. Cette prière est déjà citée, au vin* siècle, par Kli-
« Deus apud quern omnia morientia uiuunt, et non pand de Tolède, dans sa lettre ad Albinum : с Item in
pereunt moriendo corpora nostra,««/ mutanlur in me missa defunetorum [dicimus : Domine Iesu Christe,
lius ». Plusieurs diocèses de I' ranee ont gardé jusqu'à ([iii uera es uita credentiuin, til)¡ pro defunctis fldelibus
nos jours la préface des Morts suivante, qui a une sacrificium istud ofl'erimus, obsecrantes, ut regenera
bonne saveur antique : • ... Per Christum Dominum lionis fonte purgatos et tentationibus mundi exemptos,
nostrum. In quo nobis spem beate resurrectionis con- beatorum numero digneris inserere, et quos fecisti ado-
cessisti, ut dum naturam contristat certa moriendi con ptionis participes, iubeas hereditatis tue esse consor
ditio, fidem consoletur future ¡inmortalitatis promissio. tes ». Voy. P. L., t. XCVI, col. 875.
403 L1TVRGIA MOZARABICA VEÏVS. IJ I

Ad Orationem1. Post Nomina.


Presta, Domine, supplicanlibus nobis, ut per hec Offerentium, Chrisle, nomina in libro uite scribe,
pie oblationis libamina iideles anime defunctorum et defunctorum animas eterne quietis amenitate
et a tartareis uinculis absoluantur, et etcrne quietis sustolle. Fámulos quoque tuos Illos patres nostros,
amenitate donentur : quo et sepultis refrigeria, pro quibus hoc tibi sacrificii libamen offerimus,
et uiuis impetrantes tutelam, ad te semper liducia- ab omni culpe piaculis liberatos in illa tibi placen-
liter proclamemus atque ita dicamus : Pater. tium sacerdotum numerositate adscribe : ut eorum
illic coram te societate letentur, quorum hic paris
Benedictio. curam regiminis habuerunt.
Christus Dominus, qui morte sua subuenit mor- Ad Pacem. 10
tuis, orantes uos exaudiat pro defunctis : ut, ue-
stris precibus exoratus, et uobis salutem obtabilem Concede, Domine, supplicantibus nobis, ut patres
[prestetj et illis inpotretis quietem. Quo fides, nostri Uli famuli tui, quorum hodie coram te com-
qua cum illis simul Domino creditis, et uos iusti- memoratio fit, a delictis omnibus absoluti et liberi,
ticet a delictis, et illos liberet a suppliciis. — Amen. eterna mereantur cum Sanctis omnibus pace letari :
Ipso près i tante . ut, qui gregis tui degentes in corpore fuere pasto
res, patriarchis omnibus mereantur esse partici
Completarla. pes. Nobis quoque ita donum pacis et karitatis
Presta quesumus, omnipolens Deus, ut anime adtribue, ut fide, que per dileclionem operatur, et
famulorum tuorum sacerdotum, in congregatione defunctis congrua et nobis apud te inpetremus
iustorum eterno beatitudinis iubeas esse consortes. nlilia. a>

— Amen. Inlatio.

Dignum et iustum est nos tibi gratias agere,


XL1I. — MISSA DE SACLRDOTIBVS DEFVNCTIS.
Domine sánete, Pater cierne, omnipotens Deus,
Deum, qui es fons misericordie et pietatis origo, per Ihesum Christum Filium luum Dominum no- .
Fratres karissimi, unanimes deprecemur, ut famu- strum, qui ut nos a morte redimeret condicionem *s
lis suis pro seruituluiu obsequio eterne uile tribuat mortis sponte suscepit. Per eum to, Paler omni
refrigerium, eripiatque a culpe piaculo quos unda potens, deprecamur, ut sacrilicii huius oblationo
sacri babtismatis originali resoluit a uinculo. placatus, famulis tuis lilis culparum omnium di-
mittas excessus : flatque hoc sacrificium / illis ad foi. эю
Alia. requiem, nobis ad ueniam, in quo Vnigenili Filii :to
In!. 324 / Domine Deus omniputens, qui nos ex nicilo tui mortis et resurreclionis fit memoria sempi
creas, et ut tibi placeamus lue gratie donis ampli terna.
.'til ficas, famulis luis lilis pro seiuitule, qua tibi non Cui mérito.
ualuerunt inculpabiliter deseruire, miserationis Post Sanctus.
gratuite dona concede : ut, liberati ab omni ncxu
Veré sanctus, uere benedictus Dominus noster
peccaminum, erepti etiam a penis omnibus et mise-
Ihesus Christus Filius tuus, qui morte sua mortis
rus inferorum, cum Sanctis omnibus et clectis tecum
principem uicit, et resurrectione sua iustilicatio-
glorientur in celo.
nem nobis exhibuit. Per hune te, Deus Pater, ora-
4 Cod et A absolbantur : -I proclamemus e torris : mus, ut patres nostros Illos, quorum hodie comme-
Pater lä Prestet legitur in It ™ A credidistis ss Cod moratio fit, ah inferorum doloribus ellicias alíenos : w
Deus, qui es 26 Cod rcsolbit ,5 Cod in celum. ut, qui te piuin predicauerunt in populis, miseri-
cordem te senliant post transitum de conmissis.
1. Le Rituel .1, fol. 100, fait precederla prière Ad Christe.
orationem Dominicam du répons que voici : « Lavdes.
Pro defunctis offerimus tibi, Domine : ut illorum ani- 3 Cod animabus 8 Cod illi coram lä Cod famulis
ma[bu]s requiem concedas' et nobis omnibus indul- tuis 16 Cod patriareis 38 Cod exibuit " Cod predica-
gentia[m] doues ». berunt.
42Г> LIRER ORDINVM. 426

Post Pridie. Oratio.


Aspice, Deus, ad fidelis populi lamenlabilem Fac quesumuscum seruis tuis, Domine, fidelibus
precem el ad hanc que tibi offertur oblationem, et defunctis hanc misericordiam, ut factorum suorum
presta ut huius sacrilicii interuentu placalus, famuli in penis non recipiant uicem, qui tuam uolis tenue
:¡ lui patres nostri Uli, qui te dilexerunt in uita, runt fidei ueritatem : ut, sicut hic uera fides iunxit :>
tenuerunt in conscientia, coluerunt in iide, predi- eos fidelium turmis, ita eos illic tua miseratio con-
cauerunt sermone, palriarcarum sinibus recepti, societ angelicis choris.
et ab omnium penarum ergastulo segregati ac
Lectio libri Esaye prophète.
liberi, presentiam faciei tue indesinenter potiantur
10 securi. Нес dicit Dominus : Orietur in tenebris lumen
Ad Orationem. uobis et ténèbre ueslre erunt sicut meridies. Et re- ю
quiem uobis dabit Dominus semper, et replebit
Memorare, Domine, patrum nostrorum de seculo
splcndoribus animas uestras, et ossa uestra libera-
recedenlium, qui populo tuo ducalores fuerunt :
bit a malis. Et eritis quasi hortus inriguus, et sicut
ut illius uite gaudiis potiantur, quorum dum uiue-
fons aquarum, cui non deficient aque, ait Dominus
« rent doctrinis gloriam predicauerunt; ut, exauditi
omnipotens. is
pro Ulis et pro nobis, ad le semper proclamemus
PsALLENiivM : Conuertere aliquanlulum, Domine.
e terris : [Pater]. — Vers. : El repropitiare super seruos tuos,
Benedictio. Doiminc .
Christus Dominus, qui morte sua mortuos fecit Alivm : Dona, Domine, requiem famulorum tuo
» esse indemnes, exaudiat uos pro defunctis patribus rum. — Vers. : Gonloca eos, Domine, in loco bea- *)
supplicantes. — Amen. torum tuorum.
Omittat illis quicquid pastorali minus cauta proui- Epístola Pauli apostoli ad Romanos.
sione egerunt, et uobis det implore quod digne ab
illis est predicatum. Sicque eos, omissis culpis, in Fratres, nemo nostrum sibi uiuit, et nemo sihi
fol. 3Jli suum transférât regnum, / et uos, abluta labe cri moritur. Siue enim uiuimus, Domino uiuimus : siue
minum, faciat cum eis exultare post transilum. enim morimur, Domino morimur. Siue enim uiui- «
mus, / siue morimur, Domini sumus. In hoc enim foi. an
Completarla. Christus mortuus est et resurrexit, ut et uiuorum et
Oramus te, Domine sánete, Pater eterne, omni- mortuorum dominelur. Tu autem, quid iudicas fra-
potens Deus, pro spiritibus et animabus famulorum trem tuum? aut quare spernis fratrem tuum? Ûm-
so tuorum patrum nostrorum, ut eos in locum lucis nes enim stabimus ante tribunal Christi. Scriptum м
et refrigerii propitius deputare digneris : ut, cum est enim : Viuo ego, dicit Dominus, quoniam mihi
dies iudicii uenerit, per hanc sacrosanctam com- (lectel omnegenu, et omnis lingua confitebitur Deo.
munionem, non cum inpiis et peccatoribus, sed Lectio sancti Euangelii secundum Iohannem.
cum Sanctis el electis tuis Ubi eos adstare concedas.
In illo tempore, Dominus noster lhesus Christus
:« XLIII. — ITEM ORDO DEFVNCTORVM1. loquebatur discipulis suis, dicens : Amen, amen ae
dico uobis : quia qui uerbum meum audit et credit
Perlegendvm : Alleluia. Fac cum seruis tuis, Do- ei qui me misit, habet uitam eternam et in iudi-
mine, misericordiam, Alleluia, Alleluia. — Vf.ks. : cium non ueniet, sed transie t de morte ad uitam.
Memento... Lavdes : Alleluia. Memento nostri, Domine, in
15 Cod prcdicaberunt и Cod pro spiritus et animas beneplácito populi lui : uisita nos in salute tua. 4»
3S Cod per hoc sacrosancto communionem. " Cum Sacrikicivm : Offerimus libi, Do'mine]. (Vide su-
nolis musicis in Cod. perius, col. .3/7.)

1. Dans les Breiten placés en tete du manuscrit (voy. 7 Cod consótiet angelicis coris 8 Isai., i.vui, 10-11.
ci-dessus, col. 6), ce chapitre porte le numéro xlv. lä Cod liuerabit " Cod quasi ortus lr' Duo Psallenda
Plusieurs autres chapitres sont aussi, je l'ai dit ailleurs, cum nolis musicis in Cod 5- Rom., xiv, 8-11. ft Cod
en désaccord avec cette table des matières. Domine 31Ioan., v, 24. 39 Cum nolis musicis in Cod.
427 LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 428

Missa de Defunctis. animas eruit de inferno. Per ipsum te, ergo, Pater
omnipotens, deprecamur, ut hoc sacriûcium, quod
Domine Ihesu Christe, qui pro reparatione hu- pro remedio famulorum tuorum Illorum tibi offeri
mani generis in hoc inundo a Deo Paire uenire di- mus, suscipere dignerispropitius : ut, inlercessione
gnatus es : deprecamur sanctam clementiain luam, sanctorum Illorum, eos constituere iuboas in dex-
:> ut per hoc sanctum sacrificium, quod tibi a nobis tere tue partem, nosque omnes, qui te Deum unum
offerro docuisti, animas et spiritus famulorum tuo- conütemur in Trinitatc, miserationis tue sentiamus
rum fllorum, ut eos ab eterne pene interitu eruas, opem.
conmendamus: et, si qua in corpore posili delic- Quia tibi mérito.
torum sunt lapsibus maculati, pietate sólita eis in
to dulgeas et in requie eleclorum tuorum inanere eos Post Sanctus. m
precipias, et omni populo luo placatus ueniam pec- Vere sanctus, uere benedictus es, Domine Ihesu
calorum concedas. Christe, qui et uiuis prestas salutem / et defunctos rol. :«t
Alia. perducis ad requiem. To ergo poscimus mentis in-
tentione, ut hoc sacrificium acceptans digneris sanc-
Omnipotentiam luam, Domine Ihesu Ghrisle, lifieare, et famulorum tuorum Illorum, pro quibus is
is apud quern multe sunt mansiones, imploramus : ut tibi offertur, locum lucis eterne tribuas possidere.
animas et spiritus famulorum luorum Illorum ab
Nobis quoqiie te oranlibus presentís temporis con
extuantis ignis ardoribus eruas, atque in locum cede salutem, et elernam fac perfrui lucem.
foi. :!■>« lucis et refrigera, / dimissa crimina, heredes con
Quia tu es Christus Dominus.
stituas.
•in Post Pridie. so
Post Nomina.
Credimus te, Domine, omnium esse uirtutem.
Miserator el misericors, Domine Ihesu Chrisle,
llogamus, Deus piissime, utprecem nostram iubeas
qui cum Deo Patre in sempiterna gloria permanes,
exaudiré, omnibus in te credentibus peccala iubeas
gloriam tuarn per huius sacrificii inleruentum de-
dimitli, et huius sacrilicii muñera per manusangeli
poscimus : ut animas et spiritus famulorum tuo-
lui iubeas sanclilicare. Defunctis quoque, uel om- -•
*> rum Illorum Sancti S])iritus tui consolalione relicias,
nibus qui credenles te ab hac discesserunt luce, lo
et omnium defunctorum animabus in pacis tue
cum tribue electorum in regione uiuorum.
gaudio quiescenlibus requiem largiaris elernam.
Per gratiam pie talis tue].
Ad Pacem. Responsvs : Orietur in lenebris lumen uobis; et
ténèbre uestre erunt sicut meridies, et requiem ao
Pax eterna, Domine Deus nosier, pacis nobis co
uobis dabit Dominus semper.
so piam placatus concede, atque fructu sempiterno
letitie inradia : el famulis luis omnibus lidelibus de- Ad Orationem.
funclis, pro quibus hodie hanc libi hostiam immo
Dens, quem scimus uitam esse uiuentium et re
lantes offerimus, consolationis tue beneficia confé
quiem defunctorum, preces nostras placatus suscipe,
ras, nostrorurnque omnium peccala deleas, el pacis et cuneta nobis peccata diinitte. Defunclis fidelibus ¡к
sri concordiam nobis adlribuas.
requiem tribue, et nos ad te conlaudandum idóneos
Inlatio. ellice. — Fiissime.
Benedictio.
Dignum et iustum est nos libi gratias agore, spi-
ritalia sacrificia celebrare, Domino sánete, Pater Benedicat uobis Dominus Ihesus Christus, qui
eterne, omnipolens Deus, per lhesum Christum Fi- cunctorum est auctor mirificus. Precibus uestris oc- w
*" Hum tuum Dominum nostrum : qui pietate summa currat placalus, et bona que poscitis de sede Maie
humanitatem prestilit mundo, et moi ti exlilil mor- statis sue conférât pins. Vobis, qui uiuitis, ueniam
sus, descendit ad inferos, et multormn sanctorum tribuat pro uestris peceatis, et defunctis fidelibus
locum perpcluum lucis inperlire dignelur.
18 dimissa crimina accusal ium absolutas a Codpev...
interuentu 26 In Cod dcp.it animabus </uod i//se conieci iä Cod Defunctorum quoque uel omnes i9 Cum noli*
гг Cod ymmolaiites. uuisicis in C.nd.
42". I LIIiEIi OliDINYM. 430

ruin. Tibi enim in conmemoratione famulorum


XLIIII. — ITEM ALIA M1SSA DE DEFVNCTIS.
tuorum Illorum has otl'erimus hostias; ut, adscript!
Etcrnam Dei Patris omnipotcntis misericordiam, in libro iustorum, sorlcm prim(! resurrectionis ob-
Fratres karissimi, mentis intentione deprecemur pro tineant.
spiritibus et animabus famulorum suorum Illorum: Christe Domine. s
roi. 330 ut, si quid / in huius seculi uila carnis fragilitale, Post Pridie.
<¡ diabolo insidiante, peccauerunt, pietas Domini no-
Obtemperantes talibus instilulis, / te poscimus, foi. 331
stri lhesu Christi resoluere et condonare dignetur;
piissime Pater, ut ad sanctificationem hostie spiri-
ut in locum lucis et refrigerii cos transferre atque
talis Spiritum Sanctum, quem Filius tuus repromi-
consliluere precipiat.
sit, inmiltas : ut, per cum sanclificati, unius diui- ю
<" Alia.
nitatis morcamur pereipere Trinitatem; ut, quum
Domine Deusomnipotens, tuam bealitudincm la- iustus aduenerit iudex, eos in nobis fruetus quibus
mentabili et humili prece deposcimus, ut animas gloria preparatur inuenial. — Amen.
famulorum tuorum Illorum, quorum hodie in con-
spectu tuo conmemoralionem facimus, in lege iusli- Ad Orationem.
is tie tue pia maiestate conrobores. Te deprecamur, Domine sanetc, Pater eterne, i:¡
Post Nomina omnipotens Deus, ut propitius orationum nostra-
Hostiam tibi, Domine, placationis pro spiritibus rum uota respicias, et ¡animabus famulorum tuo
et animabus famulorum tuorum Illorum offerimus : rum Illorum refrigerium tue miserationis infundas.
obsecrantes, ut sacri huius libaminis interuentu — Pater.
üi propitius locum illis lucis et refrigerium beate quie- Benedictio. ío
tis adtribuas. — Amen. Pieces nostras Deus placatus intendat, et requiem
Ad Pacem. famulorum suorum largire dignetur : ut, sua mise-
ralione respecti, ablutionem suorum excipiant pec-
Inuocantes nomen sanctum tuum, Domine, pre-
catorum, atque animas eorum ab omni delicto
camur, ut animas famulorum tuorum Illorum in
¿•; pace conlocare digneris, cui soli licet augere mérita, purgatas suo adstare precipiat Ihrono. — Amen. *:;
Ipse Dominus et.
pacificare iurgia^t delere peccata.
Completuria.
Inlatio.
Dignum et iuslum est... per Ihesum Christum Post conmunionem sacramentorum tuorum, Do
Filium tuum, per quem te petimus, infinita Tri- mine, fiat in nobis remissio pee<;atorum : ut, ubi
■m nitas Deus noster, ut animas famulorum tuorum bec pura et sacra ingressa sunt sacramenta, ibi зо
Illorum in pagina libri uiuentis adscribas. Non eos penitus delictorum nostrorum nulla remaneat ma
torqueat géhenne calamitas, non includat career cula. — Amen.
horrificus inlerorum; sed ad uicem Abrahe et Per tuam magnam misericordiam, Deus noster,
Eleazari patriarcharum sinibus refecti, quum ad qui uiuis et régnas in sécula se culorum].
:ts iudicandum uenerint, recepto corpore, obuiam ue- Alia. .г.
nienti Domino, cum sanctis omnibus gratulentur. Sumsimus, Domine, beate Marie semper Virginis
Quia tibi mérito. et omnium sanctorum tuorum commemorationem
Post Sanctus. facientes, sacramenta celeslia. Presta, quesumus,
Veré sanctus, uere benedictus tu, Domine Deus, ut quod temporaliter gerimus eternis gaudiis con-
receptor animarum et indultor omnium peccato- sequamur. — Amen.
Per Dominum nostrum.
7 Cod resolbere '" Cud pro spiritus et anima 2i Cod
licet augeri -8 Tria ¡murta ijise addidi. 17 animabus »/we conieci ä* Cod trono.
EXARATVM EST1 HVNC ORDINEM LIBRVM
PER IVSSIONEM DOMNO DOMINICVS PRESBITER
QVI ET ABBA EX CENOBIO SANCTI PRVDENTII
AMMINICVLANTE SANTIO GARZEIZ
DE MONTE ALBO SIMVL CVM SVA VXORE
BIZINNINA VT FIAT REMEDIO ILLORVM
ANIME. EGO BARTOLOMEVS LICET INDIGNVS
PRESBITER TAMEN ORDINE FVNCTVS
HVNC ORDINVM EXARAVI BREBI
FORMVLA COMPACTVM SED VALDE ORDI
NIBVS ECLESIASTICIS ABTVM
fol. 33i / FELICITER CVRRENTE ERA TLXLA
XV KALENDAS IVNIAS VNDE HVMILITER PRECAMVR
PRESENTIVM ET FVTVRORVM PIAM IN CHRISTO
15 DILECTIONEM QVI IN HOC LIBELLO SACRIFICIVM DEO
OBTVLERITIS PREDICTOS NOS FLAGITIORVM
MOLE GRABATOS MEMORARE NON DESISTATIS
QVALITER ADIVTI PRECIBVS VESTRIS ERVI MEREAMVR
AB ARDORE AVERNI ET VIVERE CVM CHRISTO
so IN SECVLIS SEMPITERNIS — AMEN

1. On trouvera lo commentaire historique de cette nmi piam in (,'hristo dilectioncm, qui in hoc libcllo sa-
note du copiste du Liber Ordinuni dans Г Introduction crificium Deo obtuleritis, praedictos nos flagitiorum
placée en tète de ce volume, pape xvin. Je reproduis mole grauatos memorare non desistatis : qualiter, adiuti
ici cette inscription en latin ordinaire : « Exaratus est hic precibus uestris. erui mereamur ab ardore Auerni et
Ordinum liber per iussionem domini Dominiciperbyteri, uiuere cum Christo in seculis sempiternis. Amen. »
<]ui et abbas ex coenobio Sancti Prudentii, adminicu Ici s'arrête le Liber Ordinuni proprement dit. Les
lante Santio Garseiz de Monte Albo, simul cum uxore diverses pièces liturgiques qui suivent ont du être
sua Bizinnina : ut fiat rcmedium illorum animarum. ajoutées à une date de très peu postérieure à l'année
Ego Bartolomaeus. licet indignus, presbyterii tamen 1052. Elles sont vraisemblablement l'œuvre du même
ordine functus, hune Ordinum [librum] exaraui breui copiste, le prêtre Barthélémy. Le rituel des fiançailles
formula compactuin. sed ualde ordinibus ecclesiasticis et les belles formules de la bénédiction nuptiale sont
aptum, féliciter cúrrente era mi.wxx a, xv kalendas iu- dun très grand intérêt. On les chercherait vainement
nias. Vnde humiliter precaînur presentium et futuro- ailleurs.
SVPPLEMENTVM

ORDO AD TUALAMVM BENEDICENDVM.


ORDO NVBENTIVM.
Primum quidem, secundum consuetudinem , die.
AD VESPERVM
sabbato hora terlia salis adsparsio facienda est in
loco domorum uel thalami. Deinde, cum ingreditur
■'• sacerdos ad lhalamum benedicendum, hiponil hune / coniunctionis sue dedicationem, hoc tibi deferunl foi. з:в
uersum, el (licit : uotum. Diligant se, nec recédant a te : quod, in s
Vers. : Réspice in seruos tuos et in opera tua, tranquillitale uiuentes tibique fideliter seruientes,
Domine, et dirige filios eorum in benedictionibus. nobiscum te exorare non cessent, ita dicentes : —
Deinde hanc orationem : Pater.
io Oratio. Benedictio.
Domine, cuius benedictione plena consislunt (¡ne Christus Dominus iidelia famulorum suorum //- 1ü
in tui Nominis inuocalione benedictionem perci- lorum suscipiat uota, et uobis omnibus peccata di-
piunt, benedicilo huic habitáculo solius honestatis mittat. Coniugalem eis gratiam subeuntibus indis-
nubtui preparato : ut in nullo illud malorum oc- solubilc fedus caritatis adtribuat, quo seculum istud
13 cursus adtingat, sed honestas et mundilia coniugalis in pace perlranseant : ut, casti coniugii conubia sus-
sola possideat, atque miseratio tua celebritati eius cepturi, et corde et corpore omni tempore ante *s
digna suflicienter adsistat. — Pater. Deum habeantur inlesi. — Amen.
Benedictio.
ORDO ARRARVMA
Omnipotens Dominus huic receptáculo nuptiali
■îo copiam benedictionis sue inpendat, et conuenientes .St quis afras uoluerit traderp, aeeedil ad sacerdo-
in eo sanctificatione perpetua benedical. — Amen. tem, et offerlur fiala et desuper [ponit] sindonem
Omnis incursio malignorum spirituum ab hoc mundam et duos anulos3. *>
loco diffugeat, et uisitatio angelica hic obtata proue-
7 Cod nos cum te exorare " Cod Arrharuni ,8 Cod
niat. — Amen.
arrhas 19 Cod et desuper sindone munda.
¿-. Ita hic, donante Deo, conubii celebritas habeatur,
ut honestas coniugum non turpetur. — Amen. 1. Dans le manuscrit, il manque ici au moins un folio.
Sicque hic intranlibus ad nuptialem celebritatem La partie qui fait défaut en cet endroit devait compren
et opus et sermo sit utilis, ut lasciue non perferan- dre tout l'office de Vêpres (quelques antiennes, hymne,
les oraisons dites Completuria et Benedictio) et peut-
tur naufragium uoluptatis. — Amen.
être aussi l'office matutinal de Laudes.
so Qualiter, et nubentes pudicitie honestas con- Í?. A propos de ce chapitre, voy. plus loin. col. T>45-
foueat, et nubentium gaudiis adgregatos pax eterna 547, la Carta de Arras du Cid et de Chimène.
sustollat. — Amen. 3. Voici le même rituel des fiançailles, d'après le
manuscrit A, fol. 39 :
1 Cod talamum 1:1 Cod onestatis... onestas u Cod illut
« Oruo arrarvm de Nybentibvs.
11 In Cod ubique legitur A. compleui Amen. 30 Cod con-
fobeat. Primum quidem tradunt a nimios suos ad sacerdolem.
LIHEU OltnlXVM.
4!Г> LITVRGIA MOZARABICA VETVS. 436

Oratio. sione arrarum fumulum tuum Abraham destinare


iussisti, ut oblatione munerum numerosilas cre-
Domine Deus omnipotens, qui in similitudinem scereliiliorum : quesumus Omnipotentiam tuam, ut
sancti conubii Isaac et Rebeceam pro intromis- harum arrarum oblatione, quam hic famulus tuus
Ille dilecte sponse sue Uli offerre procurât, sancti- s
3 Cod pro ¡ntromissionem arrarum A (fol. ЗУ; per
Gcator accedas, eosque cum suis muneribus propi-
intromissionem.
lius benedicas. Qualenus, tua benedictione protecli
Et poiiet eos in paid, et desuper faciale, et sir /licit : ac uinculo dilectionis innixi, gaudeant se féliciter
Oratio : Domine Deus omnipotens », etc., comme cum tuis fidelibus perenniter mancipari.
dans le Rituel В. Piissime. I0
« Benedictio : Benedic, Domine, has arras, quas odie
Benedictio.
tradet famulus tuus lile, quem[admodum) benedixisti
Abraham cum Sarra, Isaac cum Rebecca, Iacob cum Repleat uos Dominus dulcedinis sui timoris, et
Racel. Amen. — Dona super eos gratiam salutis tue, fecundet germine sanclitalis. — Amen.
habundantiam rerum et eon[st]antie fructum. Amen. — Odor uile uestre candidum redolescat ut lilium,
Floreant sicut rosa plantata in Iherico, et Dominum
ut mente semper ascendatis in celum. Oblata quo- is
nostrum lliesum Christum timeant et adorent. — In
nomine Dornine nostri Ihesu Christi sanctiticentur et que arrarum inuicem muñera, ita diuino muñere
[rejuertantur in pace. conseruetis, ut eodem pignore corde magis con-
Post hec accipiant annules saos. Deinde tradet uiro iuncti.uirtutum ubique proles parturiatis. —Amen.
(uir) ad puell/im annulo suo in dexlera maim in digili
iuxta pollice. Similiter et mulier tradet Uli in extre-
mum dexlri, el dal Uli obsrulo pads, qriod est uenim
ORDO AD BENEDICENDVM EOS / QVI fol. ;ш
testatnentum. » NOV1TER NVBVNT. *°
A rapprocher de la benediction précédente celle d'un
Pontifical de l'église d'Arles v'xiue siècle) : « Benedicto Quum uenerint hii qui coniungendi sunt, explicita
Arrarum. Benedic, Domine , arras istas, quas hodie secundum шогет missa, antequam absolual diaco-
tradet famulus tuus in manus ancille tue, quemadmo- nus, accedunt ad sacerdotem iuxta cancellos; et
dum benedixisti Abraham cum Sara, Isaac cum Re uenientes parentes puelle, aut aliquis er propinquis
becca, lacob cum Rachel : ¡ta dignare eos benedicere. si parentes non habuerit, Iradit puellam sacerdoli. *>
et dona eis abundantiam, florescant sicut rosa plantata
in Ierico, te Dominum Deum timeant et adorent, teque lile чего uelans eos de palleo aut sippa, ac pósito
in bonis operibus possidere mereantur. Per. « (Mar- desuper iurjati fado de coccino el albo, dicit hanc
tène, Be antiquis Ecclesiae ritibus, éd. de 1736, t. II, prefationem cum duabus sequeníibus oralionibus '.
col. 363.!
Quelques mots maintenant sur la signification des 1 Cod Abrae ■' A sponse sue Uli in uice offerre pro
termes fiala, faciale, palleo, sipa et iugale, qui se curât fi A cum his suis № Cod nobiter гг Cod absolbat.
lisent dans la rubrique des fiançailles et celle de la
bénédiction nuptiale qui va suivre. Fiala est employé 1. Voici la rubrique et les formules du Rituel .1. fol.
pour filióla {hijuela en castillan) dans une messe 39-42 :
mozarabe du xe siècle en l'honneur de saint Pelage. t Okdo de Nvbentes.
(Acta SS. Boll., t. V hm., p. 219.) Dans notre texte, Quum uenerint hii qui coniungendi sunt, accedunt ad
l'expression « in Cala » semble indiquer un vase légè sacerdotem. Ule itero uelat eos de palleo aut sipa, uiro
rement creux en forme de soucoupe. — Le sindon, tantum per uniera, et mulier stijier caput eins, hac (ас)
que le codex В appelle faciale, est un linge lin destiné pósito desuper iugale, fado de coccino et albo. Et dici-
à s'essuyer le visage. — Pollens indique un voile. Le tur (dicit) has III orationes :
canon iv du 10u concile de Tolède 656) dit au sujet Oratio : Deum, qui ad multiplieandum » , comme
des veuves vouées au service de Dieu : « Yt autem dans le Rituel В, avec les variantes signalées à ['appa
deinceps nihil reuoeetur in dubium, palleo purpurei ratus. Puis : « Alia. Deus, qui ac propagandam ». etc.
uel nigri coloris caput contegat ab initio susceptae reli- (ut supra). Vient ensuite une formule qui est propre
gionis ». Le sens de sipa ou sippa est malaisé à dé au Rituel .4 et queje donne ici :
terminer. Les Latins se servaient du mot siparium t Alia : Deus, qui in principio hominem ad y inaginem
pour désigner un voile, plus particulièrement le rideau tuam manibus plasmare uoluisti, et locutus es, dicens :
de la scène d'un théâtre. Saint Isidore emploie le terme Non est bonuin hominem solum super terrain : facia-
de sipla avec cette explication : « Tapeta ex una parte mus ei adiutorium. Secundum preceptuni tuum, Do
uillosa, quasi simpla » [Etymal., 1. XIX, c. 26, P. L., mine, nos famuli tui humili obsequi[oj ad te depreca-
t. LXXXI1, col. 693). Le luyale est le voile rouge et mur, ut hune famulum tuum Illum et lamulam tuam 11-
blanc en usage dans la cérémonie du mariage. lam, [quos] coram sacrosancto altario tuo odie conlocasti
437 LIBER ORDINYM. 438

Prefatio. suos lllos, quos ad coniugalem copulam ipse pree-


legit, ipse custodiat. l)et eis sensus pacíficos, pares
Deum, qui ad multiplicandam humani generis
ánimos, mores mutua karitale deuinctos. Habeant
prolcm benedictionis sue dona largiri dignatus est,
quoque óblalas eius muñere suboles; quas, sicut
Fratres karissimi, deprecemur : ut hos fámulos
donum ipsius tribuit, ita ipsius benediclio conse-
1 A Oratio i Cod Deus qui ad 3 A largire. quatur : ut hii famuli sui ЛИ in omni cidem cor
dis humilitate deseruiant, a quo se creatos esse
socios benedicendo benedicas, sanctiticando sanctifices. non dubitant. — Amen.
Et qui in principio manifesto locutus es, dicens : Prop-
terea relinqued liomo patrem suum et matrem ot ade- Oratio.
rebit uxori sue, ot erunt duo in caritate (sic), te, Domine, Deus, qui ad propagandam generis humani pro- m
supplices deprecamur, ut hune famiiliiin tuum Illum geniem in ip»is adhuc quodammodo nascentis
et famulam tuam Illum sanctificare et clarificare di-
mundi primordiis ex osse uiri feminam figurasti,
gneris. Infunde in eis. Domino, benedictionis tue [gra-
tiam?]. quemadmodum benedieere dignatus es Abraham ut sincere dileclionis insinuans unilatem, ex uno
cum Sarra, Amen, Isaac cum Rebecca. Iacob cum Ra- duos faciens, duos unum esse monstrares; quique,
cel. Amen, Zacearía cum Elisahet. Amen. ita prima conubii fundamenta iecisti, ut sui corpo
Te Domine, ambo in un um conlaudent. Amen. — Tibi ris porlionem uir amplecteretur in coniuge, nec
laudes et gratias agant. Amen. — Tibi soli seruiant.
a se putaret esse diuersum, quod de se cogno-
Amen. — Tibi offerant sacriflcium laudis. Amen. — Et
sibi inuicem exibeant caritatis isir). Amen. — Da eis. sceret fabricatum : aspice propitius ab ethereis se-
Domine, unam pudicitiam unamque concordiam. Amen. dibus et precibus noslris adsiste placatus; ut hos
— Trihue eis. Domine, unam caritatem. Amen. fámulos tuos, quos coniugii copula benedicendo
Réspice, Domine, de summis abitalionibus tuis super coniungimus, beiiignitale propitia benedicas et
hune famulum tuum Illum et famulam tuam Illum, et
propitiatione benigne sustollas. — Amen.
concede eis benedictionem celestem. Amen. — Vt te
Dominum et Redemtorem suum cognoscere merean- Da eis, Domine, in timoré tuo animorum concor
tur. Amen. — Fac eis, Domine, in unam permanere diam parem, et in dilectionem sui morum similcm
uoluntatem. ut aduersariam (adnersarius) in eis nullam bonitateni. — Amen.
habeat potestatem, nisi tu solus Dominus et redemtor. / Diligant se, nec recédant a te. — Amen. fol. 33S
Esto eis propitius adque placabilis adesse digneris. —
Ita sibi coniugale debitum reddant, ne te ulla-
Pater.
Libera nos, quesumus, Domine, ah omnibus malis tenus sub hac occasione contemnant. — Amen.
preteritis, presentibus et futuris , per Dominum no Numquam se extra te dillluant; sed Odem sibi-
strum Ihesum Christum, qui tecum uibit et régnât, met seruando tibi placeant. — Amen.
Deus. in imitate Spiritus Sancti, per omnia semper sé
cula seculorum. — Amen. » 1 .1 copulandos ¡tro copulam ä Coil sonsos .4 sensus
On lit en marge du manuscrit l'antienne notée que * A motua caritate * A subuoles 7 .1 humilitatem...
voici : « Vos. quos ad coniugale gaudium perduxit Do- se creatos esse bac ditatos 9 .1 Alia '" A humane " A
quodamodo vi A insinuas "'■ A in coniugem... quod es
minus, ipse uobis tribuat longa témpora et perenne
se so A tuos lllos " A propitius benedicas - Amen
gaudium, ut letemini cum filiis, nepotibus, ut sitis
exemplum Abrae et Sarre... Isaac cum Rebeca, quos dcrsl in A in fine tuntum oralionis legitur " .4 et de-
lectionem sui ,T A Ita sui. Te deest in Cod, sed in A
dilexit Dominus et dédit illis conceptum. — Vers. : legitur w .4 melius Nunquam extra se difluant ■!u A
[Gus]tate... seruiendo tibi conplaceant.
Comunieat ros et sic legitur hanc (hec) benediclio :
Benedictiu : Benedicat uobis Dominus nostris (no- Filius et Spiritus Sanctus. Amen. — Taies uosdies exa-
stri oris; alloquio et cor uestrum sincere amoris copulet minationis inueniat, quales fons regenerationis emisit.
nexum perpetuum. Amen. — Floreatis rerum presen- Amen.
ti[um] copiis, fructificetis decenter in filiis, gaudeatis Explicitis his, tradis puellu[m] uiro. dicens :
perenniter cum amicis. Amen. — Tribuat uobis Domi In nomine Patris, et Filii, et Spiritus Sancti, Deus
nus dona perennia presentibus témpora féliciter dila- Abraham, Deus Ysahac, Deus Iacob sit uobiscum. Amen.
tura (dilatata), et cunctis diebus gaudia sempiterna. — Ipse coniungat uos et adimpleat benedictionem suam
Amen. in uos. Amen.
Post lier : Ant. : Benedicam uos, (licit Dominus; Post hec admonet eos pro sánela comunione se custu-
adscriham super uos nomen meum nobum et nomen diunt usipie ad aliam diem. lit sic absoluit diaconus,
ciuitatis magne nobe Iherusalem, Alleluia. — Vers. : dicens :
Adiciet Dominus. In nomine Domini nostri lbesu Christi eamus cum
Benedicat uos trina Magestas et una Deitas. Pater et pace. — Deo gratias. »
439 LITYRGIA MOZARABICA VETVS. 440

Trihue ois, Domine, rerum presentium copiam In nomine Domini nostri Ihesu Christi missa acta
et generis propaginem dilalatam. — Amen. est. — Eamus cum pace.
Ita eorum corda uel corpora tue benedictionis El dum per hinc ambularc ceperint ac de ccclcsia
dulcedo circumfluat, ut quicquid eorum fuerit cfjredi, decantatur hec antiphona :
•'; ammixlione progenitum, cunctis sit hominibus Vos, quos ad coniugalis gratia per. — Supra з
placitum et a te henediclum. — Amen. quere ' .
Da eis, Domino, felicem presentís uite longitu- Post hec dicit
dinem, et future desiderium sine One. — Amen. Benedictio.
Sic temporalia cuneta disponant, ut eterna feli-
10 citer concupiscant. — Amen. Benedicat uos trina Maiestas et una Deitas. —
Sic bona transitoria diliganl, ut mansura peren- Amen. Pater, et Filius, et Spiritus Sanctus. ю
niter non amitlant. — Amen. Tales uos dies examinations inueniat, quales
Vt se ueraciter diligentes et sincere tihimet ser- fons regenerations emisit.
uientes, uideant suorum filios flliorum, et post diu-
•s turnum uite liuius excursum perueniant ad regna PREFATIO SOLIVS PERSONE, QVE PRIMVNf
celorum. NVBIT CVM EA PERSONA QVE 1AM NVBSIT.
Benedictio solivs Pvelle. Deum, cuius est omne bonum et a quo bonum is
Deus, qui tegi Rebeccam palleo cum uidissel omne largitur, quod bene optantis noto requiritur,
Isaac, Spiritu tuo docente, iussisli; qui habere Fratres karissimi, cum uniuersis fidelibus deuotius
го mulierem super caput uelamen per angelos prece- exoremus, ut hos Illos quos coniugalis federis
pisti' : dignare benedicere hanc famulam tuam copulam adire permisit, gratia benedictionis opu
Ilium, que nuhendi animum gerit. Tegatur propria lentes muniiieet : quo ualeant et sine culpa obti- ao
caslilate. Pudoris sui uelamen accipiat; habeat pu- nere quesilum, et cum diuina benedictione lucrare
dicitie sue donum. Vni adhereat uiro; uni nubat in concessum. — Amen.
as Christo : sciât sibi non in fornicalione, sed in ipsa
Item Benedictio.
uerilate nubendum. Respiciat ad Abraham patrem
suum et ad Sarram matrem suam atqno similitudi- Deus, a quo benedictonis origo descendit, et ad
nem, matrem nulientium sanctorum, atquc (idelium quem precalio benedicentis ascendit;qui primor- ¿-¡
liberorum procreatione saluelur. — Pater. dialia humani generis incrementa sacri oris propa-
gasti, sententiam dicens : « Crescite et multiplica-
:;» Benedictio. mini et replete terrain », adsiste precibus nostris,
et orantibus nobis clementer porrige que rogaris.
foi. 336 Benedical nobis Dominus nostri oris alloquio, / et
Concede, Domine, huic famule tue Uli, quam м
cor uestrum sinceri amoris copulet nexu perpetuo.
nouello nectitur uineulo coniugali, sincoram gra-
Floreatis rerum presentium copiis, fructiflcetis
tiose dulcedinis opem / et ueram uiri cui iungitur f0i. 337
decenter in filiis, gaudealis perenniter cum ami
caritatem. — Amen.
es eis. Tribuat uobis Dominus dona perennia, parcn- Ita oius inhereat copulo, ne tuo recédât ullatenus
tibus témpora féliciter dilatata, et cunctis gaudia a precepto. — Amen. з.-;
sempiterna. -- Amen. Ita carne uterque fuctifleent, ut spiritu semper
His explicilis, Iradit sneerdos puellam uiro, ad mo que sancta sunt cogitent. — Amen.
tions cos, ut pro sánela communionn и pollulionc in Ita muriere ßliorum tua ditentur ex gratia, ut
w ea node se custodiant. Et sic conmunicant. 1î Cod amisit 13 Cod persone qui primum [n A fol.
Post lire absoluil diaconus, dicens : Í2¡ Preuatio [de perjsona, que non nubsit, cum per
sona, que iam nubsit u A Deus cuius '" Cod ut os
1 A ut quod eorum fuerit adiuixione ° .1 a te. Do- 53 A Alia 31 Cod nobello 3V Cod inereat. Copulum pro
mine ° .1 fldeliter concupiscant u .4 diuturnum tem- copula rarissime inuenitur.
pus... ad regna eclestia. Amen î0 Cod por angelorum
Legendum pulo : propter angelos cf. 1 Corinth., v. 10 1. Cotte rubrique du copiste renvoie к la partie
" Cod quem nubendi animum geret äl Cod aderoat placée en tète de Г Ordo Xubentium, à la suite du folio
ie CW nubendi... Abraam. 3.'Î2 du manuscrit, et qui a disparu. Cf. col. 437, noto.
141 LIliER OKDINVM. 442

• post felicia longioris uitc curricula ad rcgna merean- nostram licet indignam precem, tuam desiderant
tur peruenirc celcstia. — Piissime. percipere benedictionem. Tribue ois, Domine, fidèle
consortium caritatis et copiam tue benediclionis :
Benedictio.
et concede huic famule lue Uli, ut induat caritatem
Benedicat uobis Dominus glorie celeslis et rex Sarre. — Amen. •■;
s omnium seculorum. — Amen. Sapientiam Rebccce, amorcm Rachelis, gratiam
Det uobiscum sue dulcedinis dulcedinem, uti et castitatem Susanne. — Amen.
seculi presentís felicitatem. — Amen. Tribue huic fámulo tuo ////benedictionem tuam,
Conlato etiam gaudio filiorum, post diuturnum sicut benedixisti Abraham, Isaac et Iacob. — Amen.
tempus conférât habilaculum celestium mansio- Descendat, Domine, super hos fámulos tuos Illos i<>
i» num. benedictio tua, et gratie tue donum, sicut descen
dit ros et pluuia super faciem terre. — Amen.
ITEM ORDO DE SECVNDIS NVBTIIS'. Vt ita eorum corda uel corpora tua benedictio
eircumfiual, qualiter manus tue senliant tactum, et
Deus, qui multimoda subsidiorum remedia fragi- per Spiritum Sanctum percipiant gaudium sempi- is
litali humane et propagationis beneficia confers et ternum. — Pater.
incremento propagande prolis adtribuis, ut natura
Benedictio.
i.-; non defraudaretur a semine, quod germinata pro
pago crescat in progenies, sic temporibus priscis Benedic, Domine, hos fámulos tuos Illos, quos
Ruth Moabitidam benedixisti. — Amen. secunda coniugalis uelatio ad instar apostolici pre-
Sic in nouissimis per Apostolum luum secunda cepli digno federe matrimonii iungit. Ilabeant meri- *>
matrimonia concessit. Da eis procreandorum filio- tum prime coniunctionis. — Amen.
¿Э rum unanime desiderium, et aufer carnalis libidinis Sit in eis uirtus conlinentie propter diuinum
uoluptuosum appelitum. — Amen. timorem, et fecunditas prolis propter prestolatam
Sit eis ut mit Ruth suboles ex amore, non luxu progenie m. — Amen.
ria ex ardore. — Amen. Mereantur coniugatorum patriarcharum ditari «
Sit caulus affectus, non laseiuus effoclus. —
i-¡ Amen. * Cod fidelem consortium " Cod castitatis Susanne
0 Coí/ Abraam, Ysaac "LWplubia 1S Cod corpora tue
Prosequatur hanc illa benedictio, que illam sub- benedictioiiis Forte legendiim : tue benedictionis copia
secuta est. — Amen. M Cod patriarcarum.
Vt facial Dominus banc midierem, que ingredi-
folio З'.Ш. C'est une pieuse recette extra-liturgique pour
tur domum tuam, sicut Rachel et Lia, que edifi-
la guérison des énerguménes.
:u> cauerunt domum Israhel. — Amen. « Quicuniquc inerguminus est et desiderat sanari,
Sit exemplum uirtutis, et habeat celebre iiomen ieiunet XL diebus et cilicio induatur, et abstineat se a
in Ecclesia Dei uiui. — Amen. uino, et sicera, et azeto. et una, et oleo, et oua, et
caseo, et butiro, et piscatu, et sagina, et carne. In die
Benedictio eiusdem. dominica et sabato, comedat olera cum sale, et poma
et legumina : ceteris diebus, solummodo pane et aqua.
Te deprecamur, Domine sánete, Pater eterno,
Duodecim nenias pe tat ad nocturnos. XII ad Prima, et
35 omnipotens Deus, super hos fámulos tuos Illos, duodecim ad Tercia, et XII ad Sexta, et XII ad Nona, et
foi. 338 quos / ad secundas nubtias uocare iussisti, qui per XII ad Vespera. Qui legit Euangclium per singulos
dies, per tres missas teneat maiium dexteram super
1 Cod ad regnum... celestia A {fol. 43) ad régna nip- caput eins, et comunicet eum ad unani missam. Post
reantur peruenire celestia. Pater. 6 A dulcedinis dilec- XLa dies, dat XLa libras paiium ad pauperes et XII
tionem, ut 8 A diuturnum nobis tempus * Cod et A candelas per duodecim altares. Et contidat in Domino
abitaculum '".1 in fine el hie lanlum ¡iahet Amen " Cod
et liberabitur. » — Je ne ferai qu'une remarque sur
de secundas nubtias .1 Ordo [eiusj qui secundo nubit
1:1 Cod confères A conféras u Cod ut nature ,0 Cod cette pièce; encore sera-t-elle exclusivement paléogra
el A unanimem desiderium ä4 Cod lascibus i9 Cod phique. Le cliill're. que je transcris par XL, et qui re
Racel 30 Cod cdificaberunt... Srabel. vient jusqu'à trois fois dans le texte, y conserve encore
la forme X, qu'il a toujours dans les documents en
1. On lit à la suite de cet Ordo, après la dernière for écriture wisigothique et qui "disparut bien vite avec
mule Benedictio, quelques lignes tracées en caractères l'adoption en Espagne de l'écriture appelée letra fran
du xiii0 siècle sur un blanc du manuscrit, au bas du cesa par les paléographes espagnols.
413 LITVRGIA M0ZARAB1CA VETVS. 444

meritis, et maneal in eis pax, mansueludo el lenitas Ad Pacem.


sanctitatis. — Amen.
Vt, in unum spiritum atque corpus gratia meri- Domine Deus Israhel, adaperi cor nostrum in lege
torum redacli, exoptati gaudia consequantur coniu- tua et in preceptis tuis, et fac pacem, et exaudí
'■> gii. — Amen. /orationes nostras et reconciliare le nobis, ne nos foi. зю
deseras in tempore malo. s
f0i.338 /MISSA DE HOSTIBVS. Inlatio.
Humilicmus Deo, dilectissiini Fralres, animas no Dignum et iuslum est te Deum patrum nostro
stras, et in spiritu constituti humiliato seruienles, rum laudare, Ubique gratias agere : qui dedisli
illi dicamusflentes, ut secundum uoluntatem suam gladium Simeonis in defensione aliegenarum, qui
1« sic faciat nobiscum misericordiam suam : ut, sicul uiolalores extiterunt incoinquinatione sua, et de- ">
conturbatum est cor nostrum superbia hostium nudauerunt femur uirginis in confusione; et dedi
nostrorum, ila etiam de nostra humilitate coram sli mulieres eorum in predam, et filias illorum in
ipso gloriemur. Alteram enim Deum nescimus prê capliuitale, et omnem predam in diuisionem seruis
ter eum : et ideo expectamus consolationem eius tuis, qui zelauerunt zelum tuum. Réspice nunc ca
is humiles, ut exquirat sanguinem nostrum de afflic- stra hostium nostrorum, sicut olim castra Egyptio- '•'■
tionibus inimicorum nostrorum, et humiliet omnes rum uidere dignatus es, quando post seruos luos
gentes quecumque insurgunt contra nos, et faciat armati currebant, confidentes in quadrigis, et in
illas sine honore Dominus Deus noster. — Amen. equitatu suo, et in multitudine bellatorurn. Sed
Per ineffabilia mirabilia sua Deus noster qui uiuit. aspexisli super castra eorum, et ténèbre fatigaue-
runt eos; tenuit pedes eorum abyssus, et aque ope- -»
20 Alia
ruerunt eos. Sic fiant et isti, Domine, qui confidunt
Domine Deus celi el terre, inluere oramus super- in mullitudine sua, et in curribus suis, et in confis,
biam hostium nostrorum, et réspice ad noslram et sagittis suis, et in lancéis absque te gloriantur;
humilitatem, et faciem sanctorum intende; et os et nesciunt quia tu ipso es Deus noster, cum lu non
tende quia non derelinquis presumentes do te, et dinumeras bastas, sed quibus tibi complace! porri- «
¿s presumentes de se et de sua uirlule gloriantes hu gis palmas. Pro quo libi omnes angelí non cessant
milias. Tu enim ipse es Dominus Deus noster, qui clamare, ita dicentes : — [Sanctus].
conteris bella ab initio et Dominus nomen est tibi.
Post Sanctus.
Erige brachium tuum, sicut ab initio, et allide uir-
tutem inimicorum nostrorum in uirtute tua. Cadat Veré sanctus, uere pius, uere iustus et potens es,
jo uirtus eorum in iracundia tua; ut domus tua in Domine Deus nosler, qui concludi facis mullos in зо
sancliflcatione permaneat, et omnes gentes agno- manu paucorum, el non est differentia in con-
scant quoniam tu es Deus et non est alius prêter te. spectu tuo liberare in multis uel in paucis : quia non
— Amen. in uiribus equi uoluntas tua, nee in multitudine
Quia omnia regis in sécula. exercitus uictoria tibi, sed in his qui sperant in mi
sericordia tua, ut eripias a morte animas eorum et з:>
:« Post Nomina.
alas eos in fame. Nec enim in multiludine liominum
Memores, Domine, Moysi serui lui, qui Amalee gloria belli, sed e celo fortitudo est. Лес enim in
contidentem in uirtute sua, et in potentia sua, et in mul/litudine est uirtus tua, Domine, ñeque superbi rol. зн
exercitu suo, et in curribus suis, et in clipeis suis, et ab initio placuerunt tibi; sed humilium atque man-
in equitibus suis, non ferro pugnando, sed precibus suetorum semper tibi placuit exoralio. Memento »o
и Sanctis orando deiecit : offerentes hoc sacriûcia ergo testamenti lui, et in corde nostro consilium
oramus te Deum, ut uisites populum tuum et diri- conrobora; ut el domus tua a le munita in sancti-
gas uiam noslram ad liberationem populi tui, ut tale et pace permaneat. — Per Christum.
per te ad nicilum redigan tur inimici nostri.
s Cod Srahel 5 Cf. Il Maccab., i, 4, 5 '■' (jd in de
11 Cod superuia :l Cod superuiam '28 Cad bracium fensione alienarum 10 Cod inquoinquinatione "-'5 Cod
3S Cod clippeis 'г<',о(1 liuerationem 41 Postper uoea- astas... complacent '■" Est ipse conicci 3i Cod Hue-
biilnm delcttini in Cod. te ipse conicci. rare 38 Cod superui.
ш LIBER ORDINYM. 440

Post Pridie. Secundum multitudinem misericordie tue fac nobis-


cum, Domine, et eripe de interitu animas nostras.
Tu, Domine, qui misisli angelum tuum sub Eze- Quia tu dixisti.
chia rege luda, et interfecisti de castris Senacherib
Oratio.
qui uenerat blasfematurus te Deum uiuum; tu, hoc
s sacrificium accipe, quod tibi libalurus accedit po- Conuerte, Domine Ihesu Christe, animas famu- .•;
pulus nomen sanctum luum benedicturus : ut, sus- lorum tuorum patrum uel fratrum nostrorum in re
cipiens ipsum pro uniuerso populo tuo Israbel, quiem tuam, propitius eruendo eas ab interitu
custodias partem luam, et mittas angelum tuum •mortis et inferni, et clemens introducendo cum
bonum ante nos in timoré et tremore et fauore electis ad gaudium eterne felicitatis. Et quia, te pol-
i» brachii tui, qui et hoc holocaustum acceptum faciat licente, incunctanter credimus el fatemur, quod ю
et nos adiuuans paci et tranquillitali conmittat. omnes in te credentes non morianlur in eternum :
fldelibus famulis luis patribusuel fralribus nostris,
Ad Orationem.
• quorum corpora in his tumulis detinentur sepulta,
Domine Deus, Saluator Israel, qui contriuisti im- locum beatitudinis tribue féliciter possidere inter
petum gigantis in manu serui lui Dauid, et tradidi- agmina sanctorum, ut ouanles perpetim fruantur к
is sti castra alienorum in manu lonalhe fllii Saul et régna celorum. Ac, si aliqui ex eis corpórea fragili-
armigeri eius, conclude exercitum tum dominum tate grauati, diabolo inliciente, in ergastulo Auerni
inalignorum, quam aerium nequitiarum in manu... crudeliter sunt addicti, tu eis sólita benignitatc su-
populi tui : dans nobis fortitudinem, et tabefac au- curre clemens relaxando delicta, piusque resoluendo
daciam uirtutis eorum, et conmoueantur contri peccatorum omnium uincula. — Non eis obsil, Do- *o
to lione pessima. Deice eos gladio confldentium in te, mine, si quid incaute deliquerunt, gradientes huius
ut conlaudemus nomen tuum inhymnisuelin uer- uile erumnosa itinera, sed diluât polius cuneta
bis istis, quibus nos docuisti orare semper et dicere : consueta pietas tua : ut, quumdies illa lui treinendi
Paler. examinis uenerit ultima, ab omni corruptibilitate
Benedictio. mundana exuti, decore inmortalitatis resurgere »
mereantur induti. Quatenus, patriarcharum et pro-
¿•i Dominus Iliesus Christus det pacem in iinibus phetarum adunali consorlio, Apostolorum et mar-
ueslris, et gladios non militet (immillat?j in tér tirum omniumque sanctorum copulati collegio,
minos uestros. — Amen. celestium angelorum turmis inserli, prime resur-
Det Dominus ex inimicis uestris triumphum uobis, rectionis obtineant partem, eternam féliciter ca- зо
corruantque sub pedibus uestris. — Amen. pientes heredilatem. Vt, eruti a morte secunda et
a,, Per unam uiam uel unanimes si ueniant contra liberi a maledictione perpetua, / tecum se sine One roí. 343
uos, per septem et discordes fugiant a conspectu uiuerc gralulentur in celestia regna.
uestro : ut uiuatis et bene sit uobis, et protelenlur Piissime Paler.
foi. a« dies uestri / in terra possessionis uestre. — Amen.
Benedictio. 33
ОГШО DE PATRIBVS ET FRATRIBVS Deus Dei Filius, qui morte sua mortuis prestitit
зя . DEFVNCTI5. eterne uite perfrui felicitatem, preces uestras pius
suscipiat, et defunctis fldelibus, pro quibus nunc
[Antii'honaJ : Conuertere, Domine Deus, animas supplices exoratis, paradisi ianuam clementer ape-
nostras in requiem tuam et propitius libera nos de riat. — Amen. *o
manu mortis et inferni, quia tu dixisti : Omnes qui lllosque beatorum numero insérât celesti in
in me credunt non morienlur in eternum. — Vers. : regno, et uobis omnibus ueniam delictorum ac po-
tioris uite tribuat habere subsidium. — Amen.
* Corf Ezecia... Senacerib * Cod uibum ' Cod ¡psud Vtillic simul cum ipsis adglomerati post transi-
pro ipsum... Srahel ■ Cod fabore bracii... olocaustum
11 Cod adiubas ls Cod Srahel n l'ost in manu uocabu- tum, eternum capialis presidium, ubi sancli omnes *s
Itnn deletum " Cod conmobeantur 2* Forte legendvm
et gladius non militet in terminis uestris 3V Titulum l'Cod obantes '" Cod grabati '■' Cod resolbendo 2" Cod
hune ipse conieri ex eontextu 36 Tola /шее untiphoiia patria rea rum u Coi uibere 3:' Benedictio ego addidi
cum nolis musieis in Cod 3" Cod Muera. 39 Cod suplices.
447 LITVliGIA MOZARABICA VETVS. 44S

cum Christo letantur, accipienles ab eo premium laudis, ut earn sanctorum tuorum consortiis sociare
sempilernum. — Amen. digneris. — Amen.
[Antipuoxa1 : In sinu Abrahe amici tui conloca
Inlatio.
eum, Domine, Alleluia,
Dignum et iuslum est te, Deus Paler, uoto lauda-
s Oratio.
tionis adtollere per Ihesum Christum Dominum no
Christe, Fili Dei, reparator animarum, liberator strum : per quern salus mundi, per quern uita homi-
credentium, prolector fidelium, quesumus te, ut num, per quem facta est resurreclio mortuoruin.
eruas animam famuli lui de ignibus Auerni et conló Per ipsum te, Domine, supplices deprecamur, ut
eos eum in sinibus et habitationibus Abrahe amici anime famuli tui, cuius hodie anniuersarium diem
i" tui : ut, cum ultima dies uenerit iudicii tui, non celebramus, indulgentiam largire digneris perpe-
punías eum cum impiis a sinistris, sed tecum fac tuam ; atque contagiis morlalitatis exutam, in eterne
fruere mansionem tuam cum Sanctis tuis in cele- locatione pairie restituas : quo electorum omnium
slibus regnis. logis adscilus, dignis laudationis concentibus Maie-
Per tuam magnam. statem tuam indesinenlibus adtollat preconiis, ita
dicentes : Sanctus.
is ITEM M1SSA VOTIVA DE ANIVERSARIO
Post Sanctus.
DEFVNCTI
Vere sanctus, uere benedictus et gloriosus, pius
Pío recordationis affectu, Fralres karissimi, fa-
atque misericors es, Domine lhesu Christe : cuius
cientes memoriam carnis nostre, diuinam obsecre-
magnitudo clemenlie plerumque facilis erga indi
mus misericordiam, ut quem olim de lemtationibus
gnos adsistit, et ubique non merentibus propitia-
*> buius seculi adsumpsit, in eterne patrie iucundari
trix occurrit. Propter quod le poscimus, sánete
permittal. — Amen.
Deus, ut animam famuli tui, cuius annualem obitus
Per suam ¡magnam misericordiam].
diem commemoramus, ab omni criminum labe exu
Alia. tam celesti luce eum adornes. Et si que ei macule
Adesto, quesumus Domine, supplicationibus no- de conlagiis terrenis leserunt, remissione miseri-
*'¡ slris pro anima famuli tui, in cuius depositionis an- cordie tue gratie abluantur.
nuali oílieio conmemorationem inpendimus : ul, Per Christum.
si qua ei secularis macula inuasit, aut mundiale ui- Post Pridie.
tium infecit, dono pietatis tue indulgeas et abster- llanc igilur oblationem, Domine, quam tibi olfe-
gas. — Amen. rimus pro anima famuli tui, cuius hodie annua dies
30 Post Nomina. agitur, quesumus, placatus intende, eamque ab in-
Presta, quesumus Domine, ul animam famuli tui, fernalibus tarlareis ergastulis absolutam, inter flde-
cuius in anniuersario transitus die memoriam cele- les tuos beneplácitos tibi perpetuara habere iubeas
bramus, his púrgala atque mundata sacriiiciis, in- hcreditatem. — Amen.
foi. зи dulgentiam / el requiem capiat eternam. Uesi'onsvs : In loco uiridi, Domine, ibi eum con
;r, Atl Pacem. loca.
Oratio Dominica.
Propitiare, Domine, supplicalionibus nostris pro
spiritu et anima famuli tui, cuius hodie annua dies Accipe, Deus, uotiuum hoc holocauslum
agitur, pro quo tibi, Deus, offerimus sacrificium
(Finis Codicis, cui liic deesi unum folium.) m
3 Cod Abre ' Oratio eyo addidi " Cod filius Dei...
liuerator 9 Cod in sinibus hauitationibus Abrae '* Cod 9 Cod animam... cuius odie 1! Cod loiationis " Cod
tua magna ls Cod uotiba de anniuersario defuncto Magostatem 2" Cod adsistis et... oecurrat. Pro quod
17 Cod affectum u Cod Per sua 23 Cod animale officium 21 celesti luce eum ipxr suspicor legendum, ubi in Cod
11 Cod secularis maculas inuasit aut mundialis uitium legitur celestes cum adornes. Et si qua I5 Cod remis-
32 Cod cuius anniuersario transitus diem memoriam sionem *• Cod pro animam.. . cuius odie 35 Cod in loco
37 Cod odie... pro quod. uiride 3!< Cod iiotibum hoc olocaustum.
APPENDICES

I. ÉTUDE SUR NEUF CALENDRIERS MOZARABES page 449


II. LE SACRE DES ROIS DE TOLÈDE — 498
III. LA DÉDICACE DES ÉGLISES — 506
IV. L'ANNONCE DES FÊTES DANS LA LITURGIE MOZARABE — 516
V. UN HOROLOGIVM MOZARABE — 530
VI. DOXOLOGIES DIVERSES — 534
VII. ADDITIONS — 542

ÉTUDE SUR NEUF CALENDRIERS MOZARABES,


dont six publiés pour la première fois.

Avis. — Le lecteur trouvera la préface de ce premier appendice sur les calendriers mozarabes dans ГIntro
duction placée en tête de ce volume, chapitre troisième (p. xxx et suivantes). — J'avertis ici que la numérotation
des notes, qui se lisent au bas des pages suivantes, renvoie au quantième du mois et embrasse tous les calen
driers. Les calendriers fragmentaires H et I se trouvent à.la fin de ce premier appendice.

liber onumvM. 2У
&'

450 V APPENDICE I.
IANVARIVS. Codez A (an. 1039;. Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055).

1 A Kai. Circumcisionis Domini Circumcisio Domini. Circumcisio Domini.


S.'Cfl. (secundumearnem)
nu Non. leiunio obseruabitur Ieiunium in caput anni£J et Ieiunium obseruabitur.
ad nonaie missa. iht (?).
in
ii
W'-'-'- ■■•'//>.
Non.
vin Id. Apparitio Domini. Apparitio Dominio Apparitio Domini.

vu Sanctorum Iuliani et Ba- [Sanctorum Iujliani et Ba- Sánela Iuliani el Basilissa.


silissa. silisse et [comitum].
vi Allisio Infantum. Alisio Infantum. Allisio Infantum.

Sanctorum Quadraginta. Sanctorum XL. Sanctorum XL.

10 IUI Sánete Serene.


il III

1-2 II

1. La fête de la Circoncision se trouve inscrite en tête de tous cond jour sont particulièrement dirigées contre les païens. Voy.
nos calendriers mozarabes. Son institution est très ancienne dans P. L., t. LXXXVI, col. 150-157.
l'Église d'Espagne, et c'est de là, semble-t-il, qu'elle a pénétré Il n'est pas inutile de" relever ici une erreur de lîianchini (I.i-
en Gaule et dans les autres églises d'Occident. Dès le milieu du be.llu* Oral., p. 47 et CLIII;. A propos de la messe de initio anni
vil" siècle, une loi des Wisigoths la range parmi les solennités mentionnée ci-dessus, il affirme que l'année commençait chez les
principales, pendant lesquelles les tribunaux vaquaient. (Voy. Wisigoths, non pas le 1" janvier, mais à la fête de Noël. Il s'ap
Cod. le;/. Visigoth., lib. II, tit. 1, 1. 11; lib. XII, t. IV, 1. 6.) Ce puie pour soutenir cette opinion sur le fait que les Oraliones de
pendant il semble que l'observance du jeune ait coexisté assez initio anni sont inscrites dans le Libellus de Vérone au IUI Kai.
longtemps encore avec la fête, comme protestation contre les tan.. C'est là malheureusement une erreur de lecture, et le
saturnales païennes du 1er janvier. C'est ainsi que le Libellas manuscrit porte //// N[onas] ian.. Hernandez a fait remarquer
Oralionum de Vérone (pag. 40) place « ad Vesperam » la messe, depuis longtemps cette méprise. Voy. P. L., t. LXXXI, col. 209.
après laquelle les fidèles pouvaient prendre leur repas. Le môme C'est bien par les mots « secundum carnem » qu'il faut tra
usage est attesté d'une façon très nette dans une messe, inscrite duire l'abréviation S. CR. du codex A. Voyez plus loin {Appen
aujourd'hui dans le Missel imprimé comme celle du dimanche dice IV, col. 518-520) la formule par laquelle on annonçait au
ante Epiphaniam Domini, mais qui est évidemment celle de peuple la solennité de la Circoncision.
initio mini, qui se disait le 1" janvier : « Principium exorientis Les mots du calendrier de Cordoue : secundum historie legem,
anni, quod hodierno die cum iciunii uoto celcbrandum susce- sont assez obscurs par eux-mêmes. Un auteur arabe, qui s'est
pimus •, etc., à une époque antérieure au vir siècle, date à la beaucoup servi de ce calendrier, donne le sens véritable de ce
quelle elle céda la place à la Circoncision. Voy. /\ L., t. LXXXV. passage, t Et en ce jour (1er janvier) les Mozarabes célèbrent la
col. 225. Cf. te post Pridie : t Vespertini huius sacrifica liba- fête de la Circoncision du Christ, selon la loi du Pentaleuque ».
tione », etc. Ibid.. col. 220. Nos textes liturgiques suivent sur ce Manuscrit de l'Escurial, cité par Simonet, p. 15.
point le canon xi du 4e concile de Tolède, où nous voyons de 2. Nos calendriers wisigothiques marquent ce jeûne soit au 2,
plus <jue le chant de l'alleluia était interdit ce jour-là pendant soit au 3 janvier. Le fragment publié par Francisco de Pisa nous
les offices liturgiques. Cet usage, toutefois, dut disparaître en donne la clef de la difficulté. 11 porte au ///" nonas ianuarii :
beaucoup d'églises à une époque très ancienne. .Nos calendriers с Ieiunium obseruatur tribus diebus ». — On remarquera que
n'en conservent plus trace et renvoient le jeune aux jours sui la messe se célébrait à l'heure de None calendrier B). Pour
vants. Saint Isidore, qui parle de ce jeune, comme d'un usage les jeunes plus solennels, elle avait lieu seulement ad Vespe
général, dans le chapitre 41 de son premier livre De ecclesia- ram, et c'est à la suite de cet office qu'il était permis aux fidèles
sticis officii», antérieur à l'année 020, le fait commencer au de prendre leur réfection. C'était le jeune dans toute sa rigueur.
2 janvier (post diem Circumcisionis;, et cela même pour les as Aussi voyons-nous les conciles de l'Espagne wisigothique or
cètes. {Regula monachorum, с xi.) 11 parait évident qu'il exclut donnerai! prêtre officiant de se faire assister par un autre prê
par là le jeune du jour de la Circoncision. — On lit dans le tre, pour le cas point du tout chimérique où, pris de faiblesse,
bréviaire imprimé : « Officium ieiunii obseruatur tribus diebus il ne pourrait achever les saints mystères.
ante festum Epiphaniae ». Les formules du premier et du se Au sujet de la fête de sainte Colombe, marquée à ce jour

CALENDRIERS MOZARABES. 451

Codex D (an. 1066 Codex E (an. 1067). Codex F (an. 1072). G.— Kal.Cordub. (an. 961).

Circumcisio Domini. Circumcisio Domini. Circumcisionis Domini. 1. — Et in ipso est Latinis


Л
festum Circumcisionis lesu se
cundum ystorie legem.
2 Ieiunium obseruabitur. Ieiunium obseruabitur. Ieiunium obseruabitur. 6. — In eo est Latinis fe-
:¡ stum baptismi, in quo haptiza-
tus est Christus. Et dicuntquod
h apparuit super eum in hac
nocte Stella. Et festum eius est
in monasterio Pinamrllar.
7. — In eo est Latinis festum
/в Apparilio Domini. Apparitio Domini noslri Apparitio Domini. Iuliani et sociorum eius in-
Ihesu Christi. terfectorum , sepultorum in
/ Sanctorum Iuliani etBi- Sanctorum Iuliani et Ba- Sanctorum Iuliani et Ba- Antiochia, et nominant eos
martyres. Et est mon&stcrium
silisse. silisse et comitum eius. selisse et comitum eius. Ielinas, cognoniinatum Mona-
/8 Allisio Infantum. Allisio Infantum Beth- Allisio Infantum Belhle- xttrium Album in monte Cor-
lemeticorum. meticorum. dube : et est quod aggregatum
est in eo.
(i Sanctorum XL mar- Sanctorum XL martyrum Sanctorum XL. 8. — In eo est Latinis festum
tyrum. Christi. Sanctorum Infantum.
10 9. — In eo est Christianis
festum Quadraginta martyrum
11 Sancti Tipassi. Sancti Tipasi. Sancti Tipasi. interfectorum in Armenia per
12 manum Marcelli presidis'eius
a rege Romanorum.

par le calendrier de Pisa, voyez plus loin, au 31 décembre. nité : d'abord au 8 janvier, puis au 29 décembre. On peut y voir
6. Au x° siècle, la fête de l'Epiphanie se célébrait à Cordoue une indication que l'usage des églises d'Occident tendait à se
avec une solennité toute particulière dans le monastère de Pi- substituer, parmi les chrétiens de Cordoue du x'' siècle, à celui
namellar ou Peñamelaria, très connu dans l'histoire des Mozara observé jusque-là dans la liturgie mozarabe.
bes de cette époque. Voy. Florez, España sagrada, t. X, p. 263- 9. Sur les Quarante martyrs, voy. les Acta Sanctorum, t. II
204.— La loi des Wisigoths faisait de l'Epiphanie un jour férié. Martii, p. 25-28.
7. Les saints Julien et Basilisse, martyrisés à Antioche sous Le mot Conslantina du fragment H est probablement un nom
Dioclétien, jouirent d'une grande célébrité dans toute l'Espagne. de lieu mal lu. Peut-être aussi est-il permis d'y voir le nom de
Une église leur était dédiée dans le monastère Л galiense, qui Constantia, fille de Constantin, appelée Conslantina dans beau
s'élevait sur les bords du Tage, à quelque distance de Tolède, coup d'anciens textes, notamment dans les documents d'origine
et dont saint Ildephonse fut quelque temps abbé. espagnole. Le Sanctoral mozarabe de Paris (ms. 2178, fol. 207-
Les mots : el est quod aggregation est in eo, signifient que l'as 219) nous donne sa vie sous le titre de : Vila sánele Coitstantine
semblée des fidèles ou station liturgique avait lieu ce jour-là uirginis, et ne l'appelle jamais autrement. De même, le ms. j.
dans l'église du monastère de Ielinas, dit le Monastère blanr. a. 13 (fol. 109-124) de la bibliothèque de l'Escurial, écrit en 912
8. La fête des saints Innocents est appelée aussi Natale Sanc par une religieuse du monastère de liobatella. Pour les autres
torum Infantum dans le calendrier de Carthage (commencement textes, voy. Acta SS., t. IIP Febr., p. 67. Cf., sur les deux au
du VIe siècle) et par les livres gallicans; mais elle se trouve tres personnages de ce nom, Marvcchi, Eléments d'Archéologie
marquée au 28 décembre. Dans le Capitulare euangeliorum de chrétienne, t. II (1900), p. 268-272.
l'église d'Aquilée, du viue siècle, on retrouve cette appellation 10. Le calendrier du Rituel de 1052 et celui de Pisa sont
sous la forme barbare : In nal. Efantorum. (Voy. Revue béné les seuls à mentionner cette sainte, et tous les deux au même
dictine, V' janv. 1902, p. 4.) Tous les manuscrits mozarabes jour. Les anciens martyrologes font mémoire au 16 août d'une
(sauf le fragment de Pisa) l'inscrivent au contraire au 8 janvier. Serena i uxor quondam Diocletiani Augusti ». Mais le fragment
Pour se conformer au calendrier romain, le compilateur du H dit : virg. mari. Il est aussi question d'une autre Serena, mar
missel et du bréviaire mozarabes l'a avancée au 28 décembre, tyrisée à Spolète et transférée à Metz au x° siècle. Voy. sur ce
sans malheureusement en avertir le lecteur. C'est ce qui a point, les Bollandistes, Catalogas codicum hagiographicorum
trompé le savant P. Lesley, qui voyant cette fête placée au Bibliolhecae nalionalis Parisiensis, t. I, p. 482.
Я janvier dans le Libellus Orationum de Vérone, n'hésite pas 11. Typasius est ce vétéran de Tigavaen Mauritanie, dont les
à y découvrir une distraction de copiste. C'est aussi sans doute actes ont été récemment découverts et publiés par les Bollan
ce qui a porté Msr Duchesne à affirmer « qu'on la trouve dans distes dans les Analecta Rollandiana, t. IX, p. 116-123.
tous les anciens calendriers et livres liturgiques latins depuis 12. Le fragment H est le seul de nos calendriers qui nomme
le vi" siècle, au 28 décembre » (Origines du culte chrétien, p. 257!. saint Victorianus, fondateur du monastère de San Victorian au
Une distraction a fait commettre la même erreur à D. Morin, pied des Pyrénées espagnoles, mort le 12 janvier 561. D'après
l'éditeur du l.iber Contiens mozarabe. Voy. Revue Bénédictine, de récentes recherches, la vraie date de sa mort doit être fixée
1. с — Le calendrier de Cordoue marque deux fois cette solen en 558. Sur ce point, comme aussi sur l'inscription- épitaphe
452 APPENDICE I.

IANVARIVS. Codex A (an. 1039). - Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055).

13 F Idib.
lí G xviiii Kai. Obitum Iuliani episcopi, Obitus domni Iuliani.
Toleto.
15 A XVIII Sacratio sedis episcopi.
16 В XVII Obitum Quirici episcopi, et
17 С XVI obitum sancli Marcelli. [Depo]-
sitio sancti Antonii anaco[rele|.
18 D XV
19 К хин Sancli Sabastiani. Sancti Sabastiani et comi- Sancli Sabastiani et comi
tum. tum.
20 F XIII Sanctarum Agnetis et Eme- Sancte Agnetis et Emeren- Sanctarum uirginum Agnetis
rentiane. tiane. et Emerentiane.
21 G XII Sancti Früctuosi episcopi. Sancti Frucluosie Augurii Sancti Frucluosi episcopi,
et Eulogii. Augurii et Eulogii.

22 А XI Sanofi Vincenti leuite. [S. Vincentii];^ Valentía. Sancti Vincenti leuite.

23 В X Obitum lldefonsi episcopi. Obitum domni lldefonsi


episcopi.
24 С Villi Sancti Babile episcopi et Santi Babile episcopi. Sancti Babile episc. et trium
trium puerorum. puerorum.

2;¡ D VIII
26 Е VII Sancte Paule in Betlem.
F VI
27
28 G V Sancti Tyrsi et comitum. Sancti Tyrsi! Sancti Tirsi et comitum.

nouvellement rééditée par Hübner (/. //. С, Supplemenlum, 19. A remarquer que la fête de saint Sébastien et celle de
1900, n° 390), voy. Fita, Boletín de la Academia, t. XXXVII, sainte Agnès ont été avancées d'un jour. C'est évidemment pour
année 1900, p. 491-524. Venance Fortunat a aussi composé une faire place au célèbre martyr de Tarragone, l'évêque Fructueux,
épitaphe en son honneur (Carmina, IV, 11). Dans le calendrier et à ses deux diacres.
d'un bréviaire (ms. add. 30.849 du British Museum), qui date de 21. Une inscription du vr siècle nous apprend que des reli
la fin du xi" siècle et qui est certainement d'origine espagnole, ques de ces trois martyrs furent déposées à cette date dans l'au
il est inscrit au 1 1 janvier. tel d'une basilique, élevée en l'honneur de saint Etienne près
14. 11 est difficile de dire quel est le lulianiia dont il est ici de Zafra, en Andalousie :
question. Ce ne saurait être saint Julien, évéque de Tolède, mort
SVNT IN HOC AI.TARIO
le 6 mars, d'après des témoignages irrécusables. Nos calendriers
SACRI ESTKPHA RELIQVIAE
eux-mêmes en font foi à cette date. Voy. Fuirez, Expaña sagr.,
NVM XV
t. V, 2" édit., p. 288-297, et P. L., t. XCVI, col. 451.
STEPHANI BAVDILI
15. Le fragment H porte la même mention : Sacratio, etc.,
I.VCRETIAE PAVLI.CONF
sans nous éclairer sur la véritable signification de ce texte.
SATVRNINI N AZA RU
16. Quiricus est le successeur de saint Ildephonse sur le siège
SEBASTIAN! EVL0r.II
de Tolède, de 667 à 679. Florez (Esp. sagr., t. V, p. 275) soup
FRVCTVOSI TIRS!
çonnait déjà que ce prélat était mort en décembre ou dans les
AVGVR1I VER1SSIMI
premiers jours de janvier. Grâce à nos deux calendriers В et
EVI.AI.1E MAXIME
I, nous connaissons désormais la véritable date.
ET IVLIAE
18. Sulpice (surnommé Pitts, pour le distinguer de son homo
nyme Sulpice Sévère), évéque de Bourges, marqué au 17 jan Fita, Boletín de la Academia, t. XXV, 1894, p. 143, cf. 122, et
vier dans le Martyrologe romain. XXX, 1897, p. 418. — Hvbner, /. H. C, p. 19, n° 57.
CALENDRIERS MOZARABES. 453

Codex D (an. 1066). Codex E (an. 1067). Codex F (an. 1072). G. Kal.Cordub. (an. 961.)

13 19. — In eo est Latinis fe-


14 « Obitum Iuliani, Tolelo. Obitum Iuliani, Toleto. stum Sabastiani et sociorum
eins, et eorum sepultura est
Rome.
V, 20. — Et in eo est Latinis
16 festum Agnetis et socie eius.
47 Deposilio sancti Antoni Depositio sancti Antoni. Depositio sancti Antoni. 21. — Et in eo est Latinis
monaci. festum trium sanctorum inter-
fectorum in Tarraeona.
18 Sancti Sulpitii episcopi. Sancti Sulpicii aepiscopi . Sancti Sulpicii episcopi.
22. — In eo est Latinis fe
И» Sancti Sabastiani et co- Sancti Sabastiani et co- Sancti Sabastiani et co stum Vincentii diaconi inter-
mitum. mitum eius martyrum. mitum eius martyrum. fecti in ciuitate Valentía, et
20 Sanctarum Agnetis et Sanctarum Agnelis et Sanctarum Agnetis et festum eius in Quinqué.
Kmerentiane, Roma. Kmerentiane uirginum. Kmerentiane uirginum. 23. — In eo est obitus llde
fonsi archiepiscopi Toletani.
,21 Sancti Fructuosi epi Sanct. Fructuosi episc, Sanctorum Fructuosi
24. — In eo est festum Ba
scopi, Augura et Eulogii. Augurii et Kulogi diacono- episcopi, Augurii et Eulo bile episcopi et discipulorum
rum martyrum. gio eius trium, interfectorum in
Sancti Vincenti leuite et Antiochia, et nominant eos
V22 Sancti Vincenti leuite, Sancti Vincenti leuile et
testen (id est martyres).
Valentía. martyris Christi. martyris Christi.
25. — Dies apparitionis Chri
23 Sancti Dionisii episcopi. Obitum lldefonsi episc. Obitum lldefonsi episc. sti in uia Damasci Paulo apo
et confessons Christi. et confessoris Christi. stillo, et dixit : € Quare per-
Sancti Babile episc. et Sancti Babile episcopi Sancti Babile episc. et sequaris me, Saule? » Et dixit :
1Д4 i Quis es Domine? • Dixit ei :
trium puerorum. et trium puerorum mart. trium puerorum mart. с Iesus Nazarenus. •
Christi. Christi. 28. — In eo est Christianis
23 festum Tyrsi et sociorum eius
26 Caput februarii, aput interfectorum in Grecia, et no
mmant eos martyres.
Egyptios.
27
v28 Sancti Tyrsi et comitum Sancti Tirsi et comitum
eius martyrum. eius martyrum.

La sainte Lucrecia, dont le nom vient ici, après celui de saint couleur qui n'est pas du x" siècle. L'interprétation que semble
Etienne, est une vierge de Mérida, qui souffrit le martyre sous préférer Gams : t In quinqué ciuitatibus, i. e. Valentía, Osea,
Dioclétien. On voyait à Mérida, au vr siècle, une basilique érigée Caesaraugusta, Hispali et Corduba », est également peu vraisem
en son honneur. Cf. Acta SS., t. I Nou., p. 325. blable. (Voy. Die Kirchengesehichte von Spanien, II, p. 450.)
22. Quinqué désigne l'église où se célébrait plus solennelle 23. Ce jour est bien celui assigné comme date de la mort de
ment, dans la chrétienté mozarabe de Cordoue, la fête de saint saint Ildephonse par les documents historiques [España sagr.,
Vincent. Ce nom lui venait peut-être de ce qu'elle était dédiée à t. V, p. 257 et suiv.), 23 janvier de l'année 667.
cinq bienheureux, de même que l'église des saints Fauste, Jan 24. Saint Babylas, évèque d'Antioche, honoré au 4 septembre
vier et Marcial, située dans la ville de Cordoue, portait le nom chez les Grecs. Ses reliques étaient depuis le iv° siècle à Daphné.
de Basilica Sanvtorum Trium. (Voy. plus loin, au 13 octobre; où allaient les vénérer les pèlerins se rendant en Palestine. Cf.
cf. Florez, Esp. sagr., t. X, p. 258.) Il est plus naturel cepen fíevue des questions historiques, oct. 1903, p. 373, et sur ses reli
dant d'y voir un hameau situé à cinq milles de la capitale, ques en Espagne, le Boletín de la Academia, mai 1896, p. 409.
comme la « villa » dite Quartus, dont il est question plus loin au 25. On remarquera que le calendrier de Cordoue est le seul
23 octobre, devait être au quatrième mille. — Le hameau nommé à marquer la l'ète de la Conversion de saint Paul.
Tercios (appelé Tarsil. par les Arabes) était à3 milles de Cor 26. Malgré beaucoup d'anciens martyrologes, c'est bien en ce
doue (voy. Florez, Ibid., p. 259). Florez (p. 259) cite deux cas jour que mourut sainte Paule, au témoignage de saint Jérôme
tillos des environs de Seville, appelés Quartos et Quintos pour lui-même (Epist. ad Eustochium, dans P. L., t. XXII, col. 906).
le même motif. Aussi, ne saurais-je partager l'opinion du cha 28. Les compagnons de saint Thyrsus sont Leucius et Cal-
noine D. Roque Chabas, qui voit dans le mot Quinqué une allu linius. An vie siècle, on voyait à Mérida une basilique dédiée à
sion au nombre de chapes que l'on portait dans cette solennité. saint Thyrse. Voy. Acta SS., t. I Nou., p. 325; cf. l'inscription
(fíoletin de la Academia, t. XIX, p. 266 et suiv.; p. 17 du tirage donnée ci-dessus, au 21 janvier.
à part, intitulé : Los mozarabes Valencianos, 1891.) Ceci a une Saint Thyrse était à Tolède l'objet d'un culte particulier. En
454 APPENDICE I.
IANVARIVS. Codex A (an. 1039). Codex В (an. 1052 . Codex С (an. 1055).

20 A пи
30 В in
31 С H

FEBRVARIVS. Codex A (an. 1039 Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055).

1 D Kal.
2 E un Non. Purificatio sánete Marie uir
ginis.
:( F m
í С ii
5 À Non. Sánete Agate uirginis. [Sánete A]gate uirginis. Sánele Agate uirginis.

ti В vin Id.
7 С VII Sánele Doróle uirginis. [Sánete Doro]te uirginis. Sánete Doróle uirginis et
comitum.
S D vi
il E v
dû F un co-
initurn.
11 (i in г;ш::;\
12 A и Sánete Eulalie uirginis. Sánete Eulalie Barchino-
nensis.

13 В Id.
14 С xvi Kai. Sancti Valenlini.
15 D XV Sancli Onesimi, discipuli
sancti P[auli].
16 E хин
17 F XIII

IS (i \n
lit A M Sancti Pantaleonis. Sancli Pantaleonis.

20 В X

21 С Villi Sancti Ilari episcopi.

pleine domination arabe, Pévêque Cixila y érigea, vers 780, une qui fasse mention de la fête de la Purification dans son calen
église en son honneur. Voici l'inscription qu'il composa pour drier. Elle semble n'avoir pas été connue dans l'ancienne litur
cet édifice : gie espagnole, bien que d'institution ancienne tint en Orient
Templum hoc, Domine. Cixila condidit. qu'en Occident. Les sermons de Purificalione, attribués à saint
Dignam hic habeat sortem in aethera, lldephonse, ne sont pas de cet auteur. Je n'ai trouvé ailleurs
Cum sumíais ciuibus cántica praecinat, aucune trace de la Purification dans les nombreux manuscrits
Gaudene perpetuis saeculis omnibus. mozarabes qui sont passés entre mes mains.
12. Voy. les Artu Sanctorum [t. I Mai., p. 370-370). I>e San-
Hvbner, /. H. C, Supplemental». 1000, p. 75, n° 303; cf. Esp. ctoral mozarabe de la Bibliothèque nationale de Paris nouv.
xagr., t. V, 1703. p. 320; t. VIII, 1700, p. 318. acq. lat. 2170) donne les actes de saint Timothée au 12 février.
2. Le Liber Ortlinum est le seul de nos manuscrits mozarabes Il y avait parmi les bourgades qui entouraient Cordoue. un
CALENDRIERS MOZARABES. 455

Codex D (an. 1066). Codex E (an. 1067 . Codex F (an. 1072;. G.— Kal. Cordub. (an. 961).

29
30
■41

Codex D (an. 1066). Codex E (an. 1067 Codex F (an. 1072) G— Kai. Cordub. (an. 961).

1 5. — In eo est Christianis
festum Agate, interfecte in
2 ciuitate Catanie : et ibi marti-
rizata est.
3 7. — In eo est festum Doro
thée, interfecte in ciuitate
Sánete Agate, uirginis et Sancte Agate, uirginis et Cesarie.
3 Sánete Agate uirginis.
martyris Christi. martyris Christi. 12. — In eo est Christianis
festum Eulalie, interfecte in
ti ciuitate Barchinona. Et ibi
7 Sánete Doróte uirginis et Sánete Doróte, uirginis Sancte Doróte, uirginis martyrizata est, et est eius
monasterium inhabitatum in
com i tum. et martyris Christi. et martyris Christi.
Sehelati, et in eo est congre-
8 gatio.

10

11
là Sánete Eolalie Barchino- Sánete Eolalie, uirginis Sancte Eolalie, uirginis
nensis. el martyris Christi, et san- et martyris Christi, et san •
cti Timothei et Maure, cti Timothei et Maure,
martyrum Christi. martyrum Christi.
13
14
13

16
17
18
lit Sancti Pantaleonis et co- Sancti Pantaleonis et co-
niitum eius martyrum. milum eius martyrum.
20
21

hameau qui portait au ix° siècle le nom de с vicus Fragellas ». de saint Onésime, que les calendriers de l'Église d'Occident
On y voyait une église consacrée à sainte Eulalie, dans laquelle placent au jour suivant.
furent déposées les reliques des saintes vierges et martyres Co 19. Un manuscrit de Paris mo.iv. acq. lat, 2179) marque la
lombe et Pomposa. (Voy. EvLOOii, Memorialc Sanctorum, lib. Ill, passion de saint Pantaléon à ce jour, tandis que les martyro
с. 10 et 11.) C'est là le monasterium Sancte Eulalie inSehelati, loges la donnent au 27 juillet. — Voy. plus loin au 2 octobre.
dont il est ici question. Selielati (Salila) signifie plaine en langue 21. Il est probablement ici question de saint Hilaire de Poi
arabe. — Voy. aussi au 10 et au 26 décembre. tiers, bien qu'aucun autre calendrier ne le signale à cotte date.
14. Bien qu'il y ait plusieurs saints de ce nom, il s'agit vrai Plusieurs anciens martyrologes mentionnent à ce jour saint
semblablement ici de saint Valentin, martyr romain, dont la Hilaire pape (Acta SS., t. Ill Febr., p. 233); d'autres, d'origine
mémoire se célébrait en ce jour. allemande, saint Hilaire. évèque de Mayenco. (Cf. Catalogua
15. Le Ménologe des Grecs marque aussi au 15 février la fête coda", hagiogr. Paris., t. III. p. 023.)
456 APPENDICE I.

FEBRVARIVS. Codex A [an. 1039). Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055).

22 ü Katedra sancti Petri apo- Katedra sancti Petri apo- Katedra sancti Petri apo-
stoli. stoli. stoli.
23 E vu
24 P VI Inuentio caput sancti Iohan-
nis.
25 G Sancte Perpétue. — Ieiu-
nium mensualem.
26 A пи
27 В III Sancti impï
28 С II

MARTIVS. Codex A [an. 1039). Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055).

1 I D Kal. Sancti Nicefori.

К VI non. Bisextus lune adicil.


V V Sanctorum Emelerii et Ce- Sanctorum Emeterii et Ce- Sanctorum Emeteri et Ce-
ledonii. ledonii , Calagurre. ledonii.

IUI
III Ab hoc die usque in IUI no
nas aprilis luna, que nata fue-
rit, mensis pascalis initium fá
cil secundum Latinos.
II

Non. Sanctarum Perpétue et Fe-


licitalis.
vin Id. Ab hoc die usque in diem
nonas aprilis, nata luna facit
pasca[lis] mensis initium hoc
secundum Grecos.
и vu
10 vi
11 v
J2 пи

22. Sur cette fùte, ses origines et sa date, voy. Msr Dvchesne, martyre de Carthage, dont la fête est marquée, un peu plus loin,
Les uriijines du culte chrétien, p. 260. au 7 mars.
23. Peut-être faut-il lire : Sancti Policorpx, dont la fête ne se Ieiunium mensualem (sic). Jeune surajouté (superpositum) une
trouve pas ailleurs dans ce calendrier. Les Grecs célèbrent en ce fois par mois au jeûne du vendredi, tel que l'avait ordonné vers
jour sa fete. Voy. Nilles, Kalendarium manuale, t. 1, p. 110. l'an 300 le concile d'Elvire (сап. ххш et xxvi). On jeûnait alors
24. Anniversaire de la première Invention du chef de saint le vendredi et le samedi, sauf pendant les mois des grandes cha
Jean-Iiaptiste à Jérusalem. Voy. .Nilles, Ibid., p. 111. leurs, juillet et août. Dans nos calendriers nous ne trouvons,
25. La sainte Perpétue mentionnée ici ne peut être la célèbre en effet, ni jeûne, ni litanies pendant ces mois. D'après le ca
CALENDRIERS MOZARABES. 4Г>7

Codex D (an. 1066). Codex E (an. 1067). Codex F (an. 1072). G. — Kal. Cordub. (an. 961).

Katedra sancti Petri Katedra sancti Petri apo Katedra sancti Petri apo 22. — In ipso est preposi
1/22
tura Cathedre Symonia apo
apostoli. stoli. stoli. stoli, qui dictus est Petrus,
23 Rome.
24 24. — In ipso est festum
sancti Mathie.
23 Caput mensis, apud Egy- Caput mensis, apud Egy-
ptios. ptios.
26
27
28

Codex D (an. 1066) Codex E (an. Ю67 Codex F (an. 1072). G. Kal. Cordub. (an. 961).

Sancti Nicefori, martyris . Sancti Nicefori, martyris 3. — In ipso est Christianis


festum Emeterii et Celidonii.
Christi. Christi. Et sepulcra eorum sunt in
ciuitate Calagurri.
Sanctorum Emeteri et Sanctorum Emetrii et Sanctorum Emeteri et 9. — In ipso est Egyptiis fe
Celedona, Calagurre. Celedonis, martyrum Chri Celedonis, martyrum Chri stum Almagre, qui liniunt cum
ea portas eorum et cornua uac-
sti, Calagurre. sti, Calagurre.
carum suarum. Et nominatur
festum Cere, et est introitus
Christi ad altare.
12. — In ipso est Christianis
festum Gregorii domini Rome.

Obitum domni Iuliani Obitum domni Iuliani


episcopi, Toleto. episcopi, Toleto.
Sanctarum Perpétue et Sanctarum Perpétue et Sanctarum Perpétue et
Felicitatis. Felicitatis. Felicitatis.

•i

II)
11
1-2 Sancti Ruderici presbi- Sancti Ruderici presbi-
teri et Salomonis, Cordo teri et Salomonis, Cordoba.
ba. Gregorii pape.

non VI du 17' concile de Tolède (694), l'on ajouta dans la suite 1. Saint Nicéphore d'Antioche, dont la fête se trouve au 9 fé
la litanie à ce jeûne mensuel, qui prit dès lors une plus grande vrier dans la plupart des Martyrologes. Voy. Arta SS., t. II
solennité et fut prolongé pendant trois jours. Nous trouvons, en Febr., p. 283. Dans le manuscrit 2179 (cité plus haut, 12 févr.)
effet, dans la messe du jeûne des calendes de septembre (voy. on lit au folio 130 : « Passio sancti et beatissimi martyris Nice
plus loin au 14 septembre) la formule suivante : « Et ideo per fori, qui passas est in partibus Orientis die hálenlas Martias. »
singulorum mensium cursum, trium dierum ieiunia deuotis G. Véritable date de la mort de saint Julien de Tolède. Voy.
cordibus celebrantes, preoccupemus faciem Domini in confes- ci-dessus, au 14 janvier.
sione, ne ob scelus assiduum fragore celi subruat mundum » 9. Almaghra signifie ocre rouge en langue arabe.
(P. L., t. LXXXV, col. 852). 12. Saints mentionnés au 13 mars dans le Martyrologe romain.
ЫПЕП 0HD1NVM. 30
458 \PPENDICE I.
MA.RTIVS. Codex A (an. 1039). Codex В (an. 10521. Codex С (an. 1055).

13 Depositio beati Loandri epi-


1 scopi.
H G Il

15 D Id.
16 E XVII
17 F XVI
18 G XV
19 A хин Sánete Clodie. — Sancli Be
nedicta abbatis.
20 В XIII Conceptio sánete Marie uir- Obitum sancti Benedicti ab
iinis. batis.
21 XII
22 XI
23 X
24 Villi Sánete Tecle, Sileucia. Sánete Tecle.
2.". VIII Equinoxius uerni et dies Equinoxius uerni et dies
mundi primus, in quo die Do- mundi primus.
minus et conceptns et passus
est.
26 А VII Diuisio lucis et ténèbre. Diuisio lucis et ténèbre.
27 В VI Diuisio aque et terre. Diuisio aque et terre.
28 С V Luminaria facta sunt. Luminaria facta sunt.
29 D IUI Cete et uolucres. Gete et bolucres.

30 E III Iumenta et bomo. Iumenta et bomo.


31 F II Requiebit Dominus. Requieuil Dominus.

13. Cette dato de la mort de saint Léandre est d'accord avec lateurs de calendriers ménagent aux érudits plus d'une sur
celle que portent les anciens calendriers de l'Église d'Espagne. prise de ce genre : et il en est de plus étranges que celle-ci.
Quant à l'année, tout porte à croire que ce fut en 599. Voy. 20. C'est la fête de l'Annonciation, nommée parfois dans les
Florez, t. IX, p. 175-185. Gams (Die Kirchengeschichte von Spa anciens calendriers t Annuntiatio Sánete Marie de Conceplione ».
nien, t. II, p. 41) pense toutefois, non sans quelques bonnes rai Les calendriers В et I mentionnent, au 20 et au 22 mars, le fait
sons, que saint Léandre mourut le 27 février de l'an 600. S'il historique de l'Incarnation; mais il est certain que l'ancienne
était sur que saint Grégoire lui envoya le pallium au mois d'août Église d'Espagne en célébrait la fêle, non point à cette date,
599, il faudrait en effet adopter tout au moins l'année 600. mais au 18 décembre (voy. plus loin). Il est curieux de voir que
19. Je n'ai pu découvrir quelle est la sainte Clodia dont il le calendrier В place de nouveau le même fait au 25 mars. Ce
est ici question; mais j'incline à penser qu'on l'a confondue avec jour du 25 mars serait ainsi, d'après l'auteur du calendrier В
saint Claudius, martyr à Léon, signalé au /У du mois suivant (et c'est une opinion que l'on trouve déjà exprimée au v° siècle),
dans les calendriers С et D et dans le fragment I. Les compi le premier jour du monde, celui de l'Incarnation et celui de la
CALENDRIERS MOZARABES. 459
Codex D (an. 1066). Codex E (an. 1067). Codex F (an. 1072). G. — Kai. Cordub. an. 961).

13 Depositio Leandri. Depositio Leandri. 13. — In ipso est festum


sancti Leandri, archiepiscopi
Hy.spalcnsis.
ii 21. — Et in ipso est Chri-
15 stianis festum.
i(i 22. — In ipso est Christianis
17 festum reuolutionisannimundi
solaris, et est ineeptio tempo-
18 ris apud eos, et priueipium
19 horarum Pasche eorum; non
enim precedit ante illud per
Sande Clodie. Sancte Claudie. — Sancti diem.
20
Benedicti abbatis.
21
22
23
24
25 Equinoxium uerni. Equinoxium uerni.

26 Obitum Flabi aepiscopi. Obitum Fabi episcopi.


27
28
29 Sancti Agacii, martyris Sancti Agacii, martyris
Chrisli, et sanctorum Se- Christi, et sanctorum Se-
cundi et Martiniani, mar- cundi et Martiniane {sie),
tyrum Christi. martyrum Christi.
30
31

Passion. Sur ces deux derniers mystères, voy. М*г Dvciiesne, 26. Il m'a été impossible de découvrir quel est l'évoque men
Les Origines du culte chrétien, p. 251-254. tionné en ce jour par les calendriers E et P. Il pourrait se
21 La fêle que le calendrier de Cordoue ne désigne pas au faire cependant que ce fût Flavien ou Fabien (les textes anciens
trement, doit être celle de l'Incarnation ou Annonciation. On écrivent Flauiaiiiis, Fabianus, Flnuius, Fauitts, ce qui explique
comprend que l'évéque d'Iliberis n'ait pas cru devoir s'exprimer la variété d'orthographe de nos deux calendriers), évoque d'Eli-
plus clairement dans un écrit destiné au calife. beri (Elvire), un des prélats qui prirent part vers l'an 300 au
Nous ignorons sous quelle forme les Mozarabes solenni- concile de ce nom, le premier connu de l'Eglise d'Espagne.
saient cet anniversaire, dont il ne nous reste aucun vestige Voy. Flokez, Esp. sngr., t. XII, éd. de 1776, p. 114.
liturgique espagnol remontant à cette époque. 30. Sur ces saints on peut consulter les Acia SS., t. Ill Mart.,
22. Ce passage du calendrier de Cordoue veut dire que la p. 800-804 et 900. Leurs actes sont donnés au 30 mars dans le
Paque chrétienne ne peut tomber avant ce jour. Sanctoral mozarabe de la Bibliothèque nationale (cité plus haut,
25. Sur cette phrase : dies mundi primus, etc., du calendrier 12 févr.), fol. 136 v° et 141.
B, voy. ci-dessus la note du 20 mars.
460 APPENDICE I.
APRILIS. Codex A (an. 1039 . Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055 .

1 G Kai. Sanctorum Gregonii, Agape,


Cionie et Herene, liium soro-
runi.
2 A im Non.

3 В m Sánete Teodosie uirginis.

4 С Obitum domni Ysidori epi-


scopi, Spali, era DGLXL.

5 D Non.

(i E vin Id.
7 F vu
8 G VI
!» A v
10 В un Ieiunium mensualem.
il С III Depositio Floresindi epi-
scopi.
12 D II Sancti Victoris, Bracara.

13 Б Id. Sánete Eugenie, Cordoba.


14 F xviii Kai.
15 G XVII
16 A XVI Sánete Engratie uel XVIII Sanctae Engratie el XVIII
martyrum, Cesaraugusta. martyrum.
17 В xv
18 С хин Sancti Eleuterii, episcopi
martyris.

19 D XIII
Sanctorum Claudii et Lu-
perci.
20 E XII

21 F XI

22 С X

1. Lire Cresegonii, comme les calendriers E et F, ou mieux 307, marquée aussi en ce jour par le Ménologe des Grecs, et au
Chrysogoni, confesseur de la foi martyrisé à Aquilée sous Dio 2 avril au Martyrologe romain.
ctétien. (Voy. le Martyrologe romain, au 24 novembre.) — Sur 4. Au lieu de era DCLXL (an. 652), il faut lire : eraDCLXXIIU
les trois sœurs, dont les noms suivent et que l'on a souvent con (an. 03G), en dépit de l'accord de nos deux calendriers В et E.
fondues avec leurs homonymes de Salone, on peut consulter Voy. sur ce point Fuirez. Esp. sagr., t. IX, p. 200-205, et l'édi
Farlatvs, Illirici »aeri, t. II, p. 425. — Le Sanctoral mozarabe teur des œuvres de saint Isidore, le savant Arévalo (P. /,.,
souvent cité (voy. au 12 févr.) intitule leurs actes : « Passio bea- t. LXXXI, p. 130). — L'éditeur du Liber Comicus a cru pouvoir
lissimorum martyrum Cresogoni, Agape, Chionie et Terene lire : ne 74, ce qui serait assez extraordinaire dans un manus
(sic), trium sororum, qui passi sunt sub Diocletiano iinperatore, crit du xr siècle; mais c'est une simple distraction et rien dans
die 1111° nonas Aprilet. » l'original ne justifie cette lecture. Voy. aussi Rossi, Inscript,
3. Sainte Théodosie, vierge de Tyr, martyrisée à Césarée en I christ, urbis Romae, t. II (1888), p. 207.
CALENDRIERS MOZARABES. 461
Codex D (an. 1066 . Codex E (an. 1067 1. Codex F (an. 1072 G. — Kal.Cordub.(an. 961j.

3. — Festum Theodbsie uir


ginis.
4. — Et festum sancti Isi
dori, archie|)iscopi Yspalensis.
Sancli Cresegoni et comi- Sancti Cresegoni et co
20. — Et in ipso est festum
tum eius martyrum. mitum eins. Secundini martyris in Cor-
Sánete Theodosie. Sánete Teodosie, uirginis SancteTeodosie, uirginis duba, in uico Vraceorum.
et martyris Christi. et martyris Christi. 22. — In ipso est Christiania
Obitum domni Isidori, festum Filippi apostoli in domo
Almegdis (id est Ierusalem).
episcopi et confessons, era
DCLXL., Spalensisecclesie
episcopi.
Sancti Ambrosii, epi
scopi et confessons.
i;
7
8
!>
10
11

12 Sancti Vicions, martyris Sancti Vicloris, martyris


Christi. Christi.
i;¡

18
[A6 Sanctorum Obtati et Sanctorum Obtati et
Frontonis. Prontonis. *
17
18 Sancli Eleuterii episcopi Sancti Eleuterii episcopi
et comitum eius marty et comitum eius marty
rum. rum.
19 Sancti Claudie (sic).

20
21
22

10. Sur ce ieiunium mensuale, voy. ce qui en a été dit ci- Le Sanctoral mozarabe de Paris dit : « Passio sancti Eleuterii
dessus, au 25 février, note. episcopi et Tassie, matris eius, qui passi sunt liorna, die XII 1 1
11. Très probablement Floresindus est l'évéque de Seville de kal. Maias. »
ce nom, mort vers 680. Voy. Florez, Esp. sagr., t. IX, p. 224. 19. On trouvera dans VEspaña sagrada, t. XXXIV, p. ЗГ>3
12. On sait fort peu de chose sur ce Victor de Braga. Voy. et suivantes, une étude sur les saints léonais ( 'laudius et Luper-
Acta SS., t. II April., p. 78 et Catalogua Coda, kagiogr. Pari»., cus et sur la célèbre abbaye élevée sur leurs tombeaux.
t. Ill, p. 480. 20. Les Acta SS., t. V Mai. , p. 0, marquent la fête de saint
13. Sainte Eugenie de Cordoue souffrit le martyre sous le Secundums de (ordoue au 21 mai. Le uicus Vraceorum (lire
calife Abderraliman III, en 923, le 20 mars. Elle ne nous était Tiraceortuii) était un faubourg de Cordoue. Voy. ci-dessous, au
connue jusqu'ici que par une inscription découverte à Gordoue 27 juin et au 4 novembre.
au xvic siècle. Voy. Flurez, Esp. sagr., t. X, éd. de 1702, p. 472. 22 La fête de l'apôtre saint Philippe, placée d'ordinaire au
18. Sur saint Eleuthère, voy. les Acta SS., t. II April., p. 728. 1er mai, se trouve au 22 avril dans quelques anciens martyro
462 APPENDICE I.
APRILIS. Codex A (an. 1039). Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055).

23 А Villi Sancti Victoris et Corone et


Longini.
24 В VIII Sancti Georgii. Sancti Georgii. Sancti Georgii.

25 с VII Sancti Marti (sic) euangeli- Sancti Marci apostoli euan- Sancti Marci, apostoli et
ste. geliste. euangeliste.
26 D VI Sancti Timothei. Sancti Timothei.
27 Е V
28 F IUI Sancti Prudentii. Sancti Prudentii et soeio- Sancti Prudentii et socio-
rum eius. rum eius.
29 G III Sánete Salse.
30 А II Sancti Barlolomei.

м AIVS. Codex A an. 1039). Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055).

I В Kai. Sanctorum Torquati et co- Sancti Torquati et comi- Sancti Torquati et comitum
mitum. tum. eius.

2 с vi Non. Sancti Felicis, Spali, et obi- Sancti Filippi apostoli mar-


tus sancti Filippi apostoli. tyris.
3 D V Inuentio sánete Crucis, Ihe- Inuentio sánete Crucis.
rosolimam.
4 Е IUI Sancti lude episcopi.
*

о F in Sancti Trepetis.

loges. Voy. au 2 mai. La parenthèse est du traducteur latin ment I. Les Mozarabes modernes fêtent au 28 mai saint Germain
du xiii0 siècle. Les Arabes appellent Jérusalem Bcit-almaqdis (la de Paris. — Sur les Septem Nuncii, dont parle le calendrier de
Maison Sainte). Cordoue, voy. plus loin au 1" mai. — Au sujet des mots feslum
23. Les saints Victor et Corona sont inscrits au 14 mai dans Btslo, Libri propose de lire « festum Basilii ». Dans le Marty
le Martyrologe romain. Voy. Acta SS., t. Ill Mai., p. 266. — Le rologe romain, ajoute Dozy, on le trouve en effet sous le 26 avril.
saint Longin mentionné par le calendrier В est sans doute le Disons à notre tour que le nom de saint Basile, évéque-martyr
Longinus fêté au 15 m;irs (Aclu SS., t. II, Mart., p. 370-334). d'Amasée, est marqué en ce même jour dans le calendrier de
24. Saint Georges est marqué en ce jour dans le Sanctoral l'Église grecque. Voy. MoRCELLl, Calendarium Ecclesiae Cou-
mozarabe de Paris : « Passio sancti Georgii martyris Christi, stantinopolitanae, 1788, t. II, p. У0.
qui passus est ... die VIII kalendas maias ». Plusieurs martyro 28. Saint Prudence, évèque de Tarrazona, où sa fête se célè
loges le placent aussi au 24, bien que l'Eglise latine et l'Église bre encore en ce même jour. Voy. L.v F vente, España sagr.,
grecque le fêtent le jour précédent. t. XLIX, p. 86.
Sur le saint Grégoire de Grenade (ou mieux Eliberi), inscrit 29. Sur sainte Salsa, voy. au 2 mai.
au calendrier de Cordoue, voy. les Acia SS., t. Ill April., p. 260, 30. Tous nos autres calendriers placent la fête de saint Bar
et surtout, Florez, Esp. sagr., t. XII, éd. de 1776, p. 116-141. thélémy au 24 juillet. Voy. à ce jour. Du reste, le calendrier
Il mourut vers 393. В lui-même la marque aussi à cette date.
25. Le calendrier de Cordoue veut dire que la fête de Pàque Saint Perfectus, dont parle le calendrier de Cordoue, est bien
ne peut tomber après le jour indiqué. connu par les écrits de saint Euloge et d'Alvarus. Voy. España
26. Il doit s'agir ici de Timothée disciple de saint Paul, fêté sagrada, t. X, éd. 1792, p. 308-371. 11 était prêtre de l'église de
au 22 janvier chez les Grecs et au 24 chez les Latins. Saint-Aciscle à Cordoue.
27. Il est malaisé de savoir quel est ce Germanus du frag 1. Saint Torquatus et ses six compagnons, appelés Septem
CALENDRIERS MOZARABES. 463
Codex D (an. 1066). Codex E (an. 1067). Codex F (an. 1072 G. — Kal. Cordub. (an. 961).

23 24. — In ipso estfestum san


cti Gregorian ciuitate Granata.
25. — Est postremus hora-
24 Sánete Tecle. Sancti Georgii, martyris Sancti Georgii, martyris rum Pasee Christianis, et est
Christi. Christi. maior festiuitatum eorum, et
in eo est festum Marchi euan-
25 Sancti Marci euangelisle. Sancti Marci euangeli geliste, discipuli Petri, in Ale
sle. xandria.
-20 Sancti Timothei. Sancti Timothei. 27. — Et Christiani nomi-
nant hanc diem, usque ad Sep
27 tem, Septem Mшок, Torqua-
28 tum et socios eius, et dicunt
ipsos Septem Nuncios. — Et
Sancti Prudenlii et co- Sanctus Prudenlius epi- ipso est festum Bislo martiris.
29 milum eius. scopus et comitum eius. 30 — Et in ipso est festum
30 sancti Perfecti. Et sepulcrum
eius est in ciuitate Corduba.

Codex D (an. 1066). Codex E (an. 1067). Codex F (an. 1075). G. — Kal. Cordub. (an. 961).

A Sancti Torquat i et comi Sanctorum Torquati, Ti- Sanctorum Torquati, Ti- 1. — Et in eo est Christianis
festum Torquati et sociorum
tum. sefons, Ysicius, Yndale- sefons, Ysicius, Yndale- eius , et sunt Septem Nttncii.
cius, Secundus, Eufrasius cius, Secundus, Eufrasius, Et festiuitas eius est in mo
nasterio Gerisset. Et locus eius
Cecilius, [mart.] Christi. — Cecilius, martyrum Chri Keburiene.
Transitus sancti Filippi sti. 2. — Et in eo est Latinis
festum Felicis diaconi , inter-
Apostoli. fecti in ciuitate Ispali.
Sancti Filippi apostoli. Sánete Salse, uirginis et Sánele Salse, uirginis et 3. — Et in eo postremus
pluuie Nisan.quem nommant
martyris Christi. martyris Christi. Christiani Septem Nuncio*. —
Inuentio sánete Crucis in Inuentio sánete Crucis. Inuentio sánete Crucis. Et in ipso est Christianis fe
stum Crucis; quia in ipso fuit
monte Caluario. inuenta crux Christi sepulta in
Sancti lude episcopi. Sancti lude, episcopi et Sancti lude, episcopi et lcrusalem. Et festum eius in
monasterio Pinnamellar et
martyris Christi. martyris Christi. monasterio Catinas.
Sánete Trepetis. 4. — In eo est Latinis fe
stum Treptecis uirginis, in ci
uitate Estiia.

uiri apostolici, furent, d'après une très ancienne et solide tra monastère de Penamelaria. déjà signalé, et au monastère de Ca
dition, envoyés de Rome par saint Pierre et saint Paul pour tinas, qui nous est par ailleurs inconnu.
prêcher la foi en Espagne. Ils y fondèrent sept sièges épisco- 4. Saint Jude, évêque et martyr, à Jérusalem. Son histoire
paux. — Le calendrier de Cordoue nous apprend que les Moza donne lieu à beaucoup de difficultés, sur lesquelles on peut voir
rabes avaient consacré sept jours pour solenniser la fête des les Ada SS., t. I Mai., p. 439, et Leqvien, Oriens Christianas,
sept saints envoyés, nuncii, missi, traduction littérale du mot t. III, col. 155-156.
arabe ?-osol), c'est-à-dire du 27 avril au 3 mai. Sur ces saints, voy. 4 et 5. D'après le Missel et l'Ordo mozarabes de Tolède, la fête
Acta SS., t. Ill Mai., p. 442; Fi.obez, Esp. sagr., t. III, p. 380; de sainte Trepes devrait être au 7 mai; mais ce jour ayant été,
Cenni, De anliquit. Ecclesiae Hispanae, 1. 1, p. 39 et suiv. — Le à une époque assez récente, assigné à Y Inuentio claunrum D. N.,
monastère de Gerisset, mentionné par le calendrier de 961, n'est elle est renvoyée plus loin (au 15 juillet d'après l'Ordo de 1896,
pas autrement connu, pas plus que le lieu dit Keburiene. au 4 d'après celui de 1899).
2. Sur saint Félix, diacre de Seville, voy. Florkz, Esp. sagr.. Mais quelle est cette sainte ? Il est malaisé de le savoir. Consulté
t. IX, p. 307. — Sainte Salsa est beaucoup plus connue, depuis à ce sujet, un docte chanoine de Tolède, D. Ramiro Fernandez
la récente découverte de ses actes dans le Sanctoral mozarabe Valbuena, m'écrivait récemment (10 avril 1900) qu'on ne con
de la Bibliothèque nationale déjà mentionné. Peu après fut naît autre chose que le nom de la bienheureuse. Les chapelains
retrouvée la basilique élevée sur son tombeau. On peut consul mozarabes eux-mêmes n'en savent pas plus long et pensent
ter dans la Revue des Questions historiques (oct. 1891) un fort qu'elle « fut inscrite au Sanctoral par le cardinal Cisneros ». On
bon résumé des travaux écrits sur la célèbre martyre africaine. la trouve, en effet, dans le Missel et le Bréviaire publics par ses
3. L'Invention de la Croix est très ancienne dans l'Eglise ordres en 1500 et 1501. Ils l'appellent tantôt Tripele, tantôt
d'Espagne. Le Code des Lois des Wisigoths (lib. XII, t. Ill, 1. 6) Trépela, et lui donnent simplement le titre de vierge, auquel
la cite parmi les principales. — A Cordoue la fête avait lieu au l'Ordo moderne ajoute celui de martyre. Toutefois nos calen
464 APPENDICE I.

MAIVS. Codex A (an. 1030). | Codez В an. 1052). Codex С (an. 1055.

fi (1 II Sancti Concordii.
7 A Non.
H В vin Id. Sancti Victoris.
11 G VII
10 Ü vi Obitus sancti lob prophète. Obitus sancti lob prophète.
11 E V
12 F IUI Sancti Pangrati marlyris.

13 G III Sancti Mucii.


14 A II Sancti Isidori marlyris, in
Alexandria.
1Г. В Id.
16 С xvii Kai.
17 D xvi
18 E xv
19 F хин
-20 G XIII Sancti Bauduli. Sancti Bauduli et comitura, Sancti Bauduli.
Nimaso.
21 XII Sancti Manti, Elbora. Sancti Manti, Elbora.

L22 XI
2.4 X Sancti Desiderii episcopi. Sancti Desiderii episcopi.
24 Villi Principium estatis.
25 VIII Hie ineipiunt feriarum dies
estiuales, in quibus iuramenta
quieseunt usque in kalendas
augustas.

driers gothiques prouvent que son culte est beaucoup plus an autre façon, à la vierge-martyre inconnue des calendriers mo
cien, sans du reste se mettre d'accord sur son nom et sa per zarabes. On a vu en hagiographie des choses bien plus extraor
sonne. L'un d'eux la mentionne ainsi : Sancti Trcpelis (il s'agirait dinaires, et la supposition, que je donne pour ce qu'elle vaut,
donc d'un saint et non d'une sainte) ; l'autre : Sánele Trepelis; n'est pas assurément une pure chimère.
le troisième entin (celui de Cordoue) : Treptecis uirginis in ciui- 6. Il m'a été impossible d'identifier le saint dont il est ici
tale Estiia. Evidemment Rabi ben Zaïd désigne par ce dernier question dans trois de nos calendriers. Est-ce Concordius, mar
mot la ville d'Ecija, en arabe Asligia ou Esligia, du nom anti tyr en Numidie, l'été au .10 avril (Acta SS., t. Ill April., p. 745),
que Asliyi. Aucun autre document ne mentionne sainte Trepes, ou le saint évoque d'Arles de ce nom, mort en ¡180? A défaut
pas plus les traditions locales d'Ecija, que l'énorme arsenal d'indication plus précise, je m'abstiens de décider.
des Aela Sanctorum ou le Martyrologe espagnol de Tamayo. 7. Je pense qu'il faut lire Esperaindeo, nom d'un illustre
Simonet pense qu'il faut lire : Florenline, au lieu de Treptecis, abbé de Cordoue, mort vers le milieu du IXe siècle. Le martyr
sainte Florentine, sœur de saint Isidore, étant morte à Ecija; saint Euloge, qui fut son disciple, le qualifie de t uir disertis-
mais l'accord de nos trois calendriers ne permet pas cette trop simus, magnum temporibus nostris lumen » (Memorialis sane-
commode solution de la difficulté. Aussi, serait-on tenté de croire tirum. lib. I, S 7) et de с senex et magister noster, atque ilhi-
en cette circonstance à une légère confusion de nom. La plu strissimus doctor, beatae recordationis et memoriae Speraindeo
part des anciens martyrologes, ainsi que le Martyrologe romain, abbas • (Ibid., lib. II, с. vin. P. /.., t. CXV, col. 740 et &39; cf.
inscrivent eu effet au 17 mai un martyr du nom de Torpes, of col. 959-966. Voy. aussi Plohez, Esp. sagr., t. XI, p. :î). — Il y a
ficier de la cour de Néron, mis à mort à Pise le 29 avril : « Pisis pourtant une grave difficulté à cette opinion, et il faudrait lire :
in Tuscia, sancti Torpetis martyris ». Peut-être faut il chercher obitus eins, au lieu de interfectio eins, que porte le texte; car
là [et l'hypothèse est sérieuse) la solution de ce difficile pro Speraindeo ne fut point martyr. C'est la solution proposée par
blème. Saint Torpès, qui a donné son nom à notre petite ville Simonet. Il n'est pas impossible, du reste, qu'il soit ici question
provençale de Saint-Tropez, l'aurait passé aussi, mais d'une d'une martyre Esperanda, dont on n'aura pas autrement gardé
CALENDRIERS MOZARABES. •165

Codex D an. 1066 Codex E an. 1067). Codex F lan. 1072 G. — Kal. Cordub. tan. 961).

l¡ Sancti Concordi. Sancti Concordi. 7. — In po est Latinis fe-


stum Esperende et interfectio
7 eius, et est in (.'orduba. Et so-
8 pulchrum eius in ecclesia Vie
9 Atirez.
lit 12. — In eo est festum Vic-
toris et Basilii in Ispalï.
II
20. — In ipso est festum
12 Sancli Pangrati, marly- Sancli Pancratis, marty- Sancti Pangratis, mar
Baudili, martiris, in ciuitate
ris Clirisli. | ris Christi. tyris Christi. Nemesete.
13 21. — In ipso est festum
tí Sancli Isidori, martyris Sancti Ysidori, martyris Sancti Ysidori, martyris Mantii, in Ispania, in Elbore.
Christi. Christ Christi.
13
Kl
17
18
19
21 1 Sancti Bauduli. Sancti Baudali [sic), mar Sancli Baudali (sic), mar
tyris Christi. tyris Christi.
21 Sancli Manli , martyris Sancti Manli, martyris
Christi, Elbora. Christi, Elbora.
±1
23
34 Principian! estatis. Principium estatis.
23

la mémoire. Comme le remarque Florez (t. X. p. 473). nous rabe et la Bibliothèque nationale. L'inscription citée ci-dessus
n'avons pas les noms de tous les martyrs de Cordoue. — L'église au 21 janvier l'appelle Baud ¡lus keli4iviae Bavdili); une autre,
d'Atirez doit être la basilique de Saint-Zoïl, car il semble bien de la Gaule marier Baudelius (ap. Le Blant, Inscript, chrél. de
qu'il faut identifier le Vie Alirez dont il est ici question avec le la Gaule, t. II, p. 590). Cf. Fita, Boletín de la Academia,
Virus Tiraceorum, mentionné au 27 juin par notre calendrier. t. XXV, 1894, p. 143.
8. Saint Victor, martyrisé à Milan le 8 mai 303. Voy. Acta SS., 21. Saint Mancius est honoré par l'église d'Evora comme son
t. II Mai., p. 286. premier évèque, envoyé, par les Apôtres. Florez a démontré
12. Ces deux saints Victor et Basile, fêtés en ce jour à Seville, que c'était un simple laïc, martyrisé près d'Evora par des Juifs
nous sont inconnus. Il y a bien au 23 mai les saints • Epitacius au Ve ou au vi* siècle. Voy. VEspaña sagr., t. XIV. p. 122-127
et Basileus in Hispania »; mais cela ressemble peu à la notice et (passio eius) p. 396; Acta SS., t. V Mai., p. 31. Les Mozarabes
du calendrier de Cordoue. modernes le fêtent en ce jour du 21 mai, bien que son office ne
13. Saint Mucius de Byzance, martyr sous Dioclétien. Les se trouve mentionné nulle part, que je sache, dans les monu
Grecs célèbrent sa fête le 11, les Latins le 13 mai. Voy. Nilles, ments manuscrits ou imprimés de cette liturgie.
Kalendarium manuale, t. I, p. 1Г>7. 23. Saint Didier, évèque de Langres au ni0 siècle. Voy. les
14. Saint Isidore le soldat, marqué au 5 février dans le Mar Ada SS., t. V Mai., p. 242.
tyrologe romain. 25. Le calendrier В fait ici allusion à la vacance des tribu
20. Le célèbre martyr de Nîmes, très populaire autrefois en naux. D'après une loi édictée par Kécarède, les tribunaux civils
Espagne sous le nom de san Boil. On remarquera que nos vaquaient le dimanche, la semaine qui précédait et celle qui
calendriers, sauf celui de Cordoue. l'appellent Bandulm (l'or suivait Pâques, les fêtes de Noël, de la Circoncision, de l'Epi
thographe Baudalus est peut-être une erreur de copiste qui a phanie, de l'Ascension et de la Pentecôte, depuis le 18 juillet
confondu Г к avec a, deux lettres presque semblables dans l'écri jusqu'au 18 août pour les moissons (dans la province de Car-
ture wisigothique). Il en est de même dans le Sanctoral moza- thagène du 17 juin au 18 juillet), enfin pour les vendanges, du
I.I11KH OHIHNYM. :it
466 APPENDICE I.

MAIVS. Codex A (an. 1039,. Codex В (an. 1052). Codex С an. 1055

26 F I vu
27 G VI

28 A 1 V
29 В I 1111

30 с ! III

31 D

IVN1VS. Codex A (an. 10391. Codex В (an. 1052 . Codex С (an. 1055).

1 E Kal.

-2 nu Non.
3 ni
Í ii
5 Non.
6 vu i Id.
7 vu
8 VI

9 V
Ieiunium mensualem.
II) lin
II III
1-2 II
13 kl. Sancti Quirici et Iulile et Sancti Quirici et Iulite. Sancti Kirici et Iulite.
comilum.
I ', .win Kal.
13 XVII

16 XVI Sanctorum Adriani adque Sanctorum Adriani et Nata Sancti Adriani et Natalie.
Natalie. lie, Nicomedia.

17 xv Sancti Amos prophète.


IS ХШ1 Sanctorum Siriace et Paule. Sanctorum Siriaco et Paule.

17 septembre au 18 octobre, if.rgix Wisigoth. lib. II. tit. I, с. xi.; son homonyme de Tarragone, fut martyrisé le 11 mars, très
29. On peut croire qu'il est ici question d'Eugène II, son ho probablement en 839. Il est célèbre par ses écrits, qui nous font
monyme saint Eugène III étant mort, d'après les meilleurs bien connaître l'Eglise mozarabe de Cordoue à cette époque.
calculs, au mois de novembre. Cette date, il est vrai, dérange (Voy. ses œuvres, P. L., t. CXV, col. 705-937.) La vierge sainte
assez notablement l'hypothèse de Florez {Esji. sagr., t. Y, Leocritia, jeune mahométane instruite dans la foi chrétienne
p. 248., qui recule la mort d'Eugène II jusque vers la fin de par une parente, souffrit le martyre le 15 mars. La translation
l'été. La connaissance de nos calendriers eût sans doute modifié des reliques de ces deux martyrs eut lieu le l'1' juin suivant
son opinion sur ce point. Eugène II mourut en 636. Il avait été dans la chapelle principale de l'église de Saint-Zoyl. C'est ce
moine du monastère Agaliense, d'où devait sortir un peu plus jour-là que l'Église mozarabe célébrait leur fête, le 11 et le
tard saint Ildephonse. 15 mars tombant toujours en Carême. En 883, les deux corps
1. Saint Euloge de Cordoue, qu'il ne faut pas confondre avec lurent enlevés et transportés à Oviedo. Cette circonstance ex
CALENDRIERS MOZARABES. 467
Codex D an. 1066l Codex E an. 1067 . Codex F lan. 1072 1. G. — Kal.Cordub. (an. 961).

26
-27
28
2!) Obitum domni Eugenii, Obitum domni Eugenii,
'foleto. Toleto.
30 Obitum domni Eugenii
episcopi.
31 Data est lex Moisi.

Codex D (an. 1066). Codex Б (an. 1067). Codex F (an. 1072). G. — Kal. Cordub. (an. 961 .
1 Sancti Eulogii presbiteri Sancti Eulogii presbiteri 3. — In ipso est Christianis
et sánete Leocritie, Cor et sánete Leocritie, Cor- festum traslationis corporis
doba. duba. Tome apostoli ex sepulcro eius
in India in ciuitate Calamina
2 ad ciuitatem Edessam , que
3 est ex ciuitatibus Sirorum.
4 13. — In ipso est Christianis
5 festum Iulite.
с 16. — In ipso est Latinis fe
stum Adriani et sociorum eius.
7 in ciuitate Nicomedia.
8 Sancti Cirilli, Alexan Sancti Cirilli, Alexan
17. — Et in ipso est festum
dria. dria. in monasterio Lanitus.
"9 18. — Et in ipso est festum
10 Quiriaci et Paule interfecto-
rum in ciuitate Cartagena, et
11 festum utriusque in montanis
12 Sancti Pauli in Vifi Cordube.
13 Sancti Quirici et Iulite. Sancti Quirici et Iulite, Sancti Quirici et Iulite,
martyrum Christi. martyrum Christi.
14
ir>
,46 Sancti Adriani et comi- Sanctorum Adriani at- Sanctorum Adriani at-
tum, Nicomedia. que Natalie et comitum que Natalie [elj comitum
eorum, martyrum. eorum, martyrum.
17
18 Sanctarum Syriace et Sanctarum Syriace et
Paule. Paule.

plique pourquoi leur fête n'est pas mentionnée dans le calen 13. Tous nos calendriers signalent la fête des saints Cyr et
drier de Cordoue de 961. Sur tout cela, voy. Florez, Esp. sagr., Julita sa mère, deux martyrs autrefois populaires en Espagne,
t. X, p. 420-481. On peut consulter aussi sur les écrits de saint où l'on trouve beaucoup d'églises sous le vocable de San Quirre,
Euloge la thèse du cardinal Bourret, intitulée : De sc/tola Cor- qui est le nom de saint Cyr en vieux castillan.
dubae Christiana, p. 38. 17. La fête non spécifiée dans le calendrier de Cordoue doit
3. Il est remarquable que le calendrier de Cordoue soit le être celle de saint Adrien. Le monastère de Lanitus n'est pas
seul de nos calendriers mozarabes à marquer cette translation autrement connu.
de l'apôtre saint Thomas. Le Martyrologe romain, ainsi que 18. Malgré la plupart de nos calendriers, on doit corriger
ceux d'Usuard et du vénérable Bède, la placent au 3 juillet. ainsi : Sanctorum Syriaci et Paule. Comme le fait remarquer Si-
8. Les Grecs fêtent saint Cyrille d'Alexandrie le il juin. monet, il faut très probablement lire Cartilágine, au lieu de
9. Jeûne mensuel. Sur ce jeune, voy. ci-dessus, au 10 avril. Cartagena, le même mot arabe Cartageanna servant à dési
468 APPENDICE I.

IVNIVS. Codex A (an. 1039 . Codex В (an. 1053 Codex С an. 1055

19 I В I ми Sanctorum Geruasi et Pro- Sanctorum Gorbasi et Pro- Sancti Geruasi et Protasi.


tasi. tasi et Marine.
20 Ml

21 XI

±1 X Depositio beati Paulini epi-


scopi.
23 Villi Suncti Nicolai episcopi con Natiuitas sancti Iohannis
fessons. Baptiste.
24 VIII Natiuitas sancti Iohannis. Natiuilas sancti Iohannis
Babliste. — Solstilium slibale,
quod lampadas dicitur.
VII

26 В VI Sancti Pelagii. Sancti Pelagii, Corduba. Sancti Pelagii martyris.

27 С V Sancti Zoyli. Sancti Zoyli martyris, Cor Sancti Zolli.


duba.
28 D till Sancta luliana. Sánete Iuliane, uirg. et co- Sánele Iuliane uirginis.
mitum.
29 К III Sanctorum apostolorum Pe Sanctorum Petri et Pauli, Sanctorum apostolorum Pe
tri et Pauli. Roma. tri et Pauli.

30 Sánete Luci die et Aucejle. Sancti Martialis episc. conf. Sánete Lucidie uirginis.
et sánete Lucidie.

gner l'une et l'autre ville. II n'en subsiste pas moins de très voy. au 26 août. — On ne connaît guère de fêtes de saint Nicolas
grosses difficultés pour identifier ces deux saints , les compila de Myre (le mot Palestine est. semble-t-il, une mauvaise lecture!
teurs de martyrologes ayant tout fait pour rendre le problème qu'au 6 décembre (au 7 et au 8 dans nos calendriers!, date de
à peu près inextricable. Voy. Florez, Etp. sar/v., t. XII, p. 350- sa mort, et au 0 mai, date de la translation de ses reliques à
54 et Arla SS., t. V Iun., p. 8. Bari, en 1087. Aussi, est-il permis d'émettre l'hypothèse qu'il est
Il m'a été également impossible d'identifier les Montana ici question de saint N'iceas ou Nicetas, dont le nom est marqué
Sancti Pauli, où les Mozarabes de Cordoue se réunissaient pour à ce jour dans Bède. Usuard, Adon et autres martyrologes, où
célébrer la fête de ces martyrs. le collectionneur mozarabe l'aura copié.
19. Rien à dire des deux saints Milanais bien connus. La 24. Le mot Alhatuora, ou mieux Alhansara, est (d'après Si-
sainte Marina, marquée au calendrier B, est inscrite au 18 dans monet) celui dont se servaient les Arabes d'Espagne pour dési
le Martyrologe romain, et les Yitae Patrum nous ont fait con gner la fête de saint Jean-Baptiste.
naître les détails de sa touchante histoire. Voy. dans la /'. L., 26. Saint Pelage, jeune martyr de 13 ans, la plus célèbre des
t. LXXIII, col. 691-Ö94. victimes de la persécution musulmane à Cordoue , mis à mort
22. Saint Paulin de Noie. par le trop fameux calife Abdcrrahman III. en 025. Trois ans à
23. Peut-être faut-il voir dans ce saint Iherontius ou Geron- peine après son martyre, plusieurs églises s'élevèrent sous son
tius un des évoques de Cordoue des premiers siècles, dont le vocable en Castille et en Galice. Voy. P. L., t. LXXXV, col.
nom serait resté jusqu'ici inconnu. Quant à celui de Seville, 1041-10Ó0 (avec la messe composée en son honneur vers 930)
CALENDRIERS MOZARABES. 409

Codex D an. 1066. Codex E an. 1067 . Codex F (an. 1072). G. — Kai. Cordub. (an. 961).

III Sanctorum Gcrbasi et|'J Sanctorum Gerbasi et Sanctorum Gerbasi et 19. — In ipso est Christiania
Protasi, martyrum Christi. Protasi, martyrum Christi. festum Geruasii et Protasii .
interfectorum in ciuitate Me-
20 diolani.
-21 24. — Est dies Alhansora.
-2-2 Et in ipso retentus fuit sol su
per Iosue filii Nini (Nun) pro
phète. Et in ipso est festum
23 Sancti IVicolai episcopi, Sancti Iheronti, Cor Sancli Iheronti , Cor Natiuitatis Iohannis. filii Zac-
Palestine. doba. doba. cliarie.
24 Natiuilas sancti Iohan- Natibitas sancti Iohannis Natibitas sancli Iohannis 26. — In ipso est festum
nis Baptiste. — Solslitium. Baptiste. Babtiste. Pelagii. et sepultura eius est
in ecclesia Tarsil.
27. — In ipso est festum
Sancti Zoili, martyris sancti Zoili, et sepultura eius
Christi, Cordoba. — Caput est in ecclesia Vici Tiraceo-
Iulii mensis apud Egyptios. rum.
Sancti Pelagii. Sancti Pelagii, martyris Sancli Pelagii, martyris 29. — In ipso est Christianis
26
festum duorum apostolorum
Christi, Cordoba. Christi, Cordoba. interfectorum in ciuitate Ro
27 Sancli Zoyli, martyris Sancli Zoyli, marlyris ma, et sunt Petrus et Paulus,
Christi, Cordoba. Christi, Cordoba. et sepulture eorum sunt illic.
Et festum amborum est in
-28 Sancte Iuliane uirginis. Sancte Iuliane uirginis Sancte Iuliane uirginis et monasterio Nubiras.
et comit um eius martyrum. comitum eius martyrum.
2¡l Sanctorum Petri etPauli Sanctorum apostolorum Sanctorum apostolorum
apostolorum. Petri et Pauli, martyrum Petri et Pauli martyrum
Christi, Boma. Christi, Boma.
30 Sancte Lucidie uirginis Sancte Lucidie uirginis
et Aucele regis Barbarorum et Aucele regis Barbarorum
et aliorum de populo ci- et aliorum de populo ci-
uium Bomanorum. uium Bomanorum.

et Florez, t. XXIII, p. 103. — Tarsil était un hameau situé dans dans l'ancien diocèse de Burgos, aujourd'hui dans celui de San
la campagne de Cordoue. à trois milles de la ville. Voy. à ce tander. Voy. les Acia SS., au 16 févr.. t. II Febr., p. 868.
sujet ci-après au 11 novembre. 29. L'église et le monastère de Xuùiras, où les Mozarabes de
27. Sur la vie. le martyre et le culte de saint Zoyl. voy. Cordoue célébraient au x" siècle la fête des saints Apôtres, ne
Florez, t. X, p. 311-328. — Les Viens Vraceorum, le l'tr .[lirez et nous sont pas connus. Simonet pense que Nubiras (et Anubraris,
le Vicus Tiraciorum, mentionnés au 20 avril, au 7 mai et au dont il est question au 10 août; est la Colubris mentionnée par
4 novembre, doivent être un seul et même lieu, c'est-à-dire le les écrivains chrétiens de Cordoue. C'était un faubourg de la
Viens Tiraceorum, dont il est fait ici mention et où s'élevait la grande ville, dans lequel se trouvait l'église des deux saints
basilique de Saint-Zoyl. D'après Simonet, ce nom lui serait venu frères médecins Cosme et Damien.
d'une certaine étoffe nommée tiras, qu'on aurait fabriquée dans 30. Rien de moins aisé à débrouiller que les actes de la
ce faubourg de Cordoue. vierge sainte Lucie et du с roi des Barbares » Auceia, que tous
28. Sainte Julienne de Nicomédie, dont les actes se lisent en nos documents mozarabes appellent Lucidla et Auceia. Voy. les
ce jour dans le Sanctoral mozarabe de Paris souvent cité. On ActaSS., t. V Iun., p. 11-14. — Saint Martial, inscrit au calen
pense que plusieurs de ses reliques furent transportées en Es drier B. est l'évèque de Limoges bien connu. Les Mozarabes
pagne , où des églises assez importantes s'élevèrent en son hon modernes de la cathédrale de Tolède font son office au 7 juillet,
neur, entre autres la collégiale de Santillana (Sancta Iuliana) comme fête de neuf leçons.
470 APPENDICE l.

IVLIVS. Codex A (an. 1039 1. Codex В an. 1052). Codex С an. 1055i.

1 !■ Sanctorum Simonis et lude Sanctorum Simonis el lude, Sanctorum Simonis et lude


apostolorum. apostolorum, martyrum. apostolorum.

2 A vi Non.
;t В v Sancti Bonifacii etcomitum.

A С Translatio saneli Martini Translatio corporis sancti Translatio corporis sancti


episcopi. Martini. Martini.
.'> D ш
6 E il
7 F Non.
8 <; VIII Id.
9 A Vil
Sancti Christofori et comi-
10 В VI Sancti Christofori. Sancti Christofori et comi-
lum eius.
lum, Antiocia.

11 С Sancti Benedicti abbalis


translatio.
1-2 D un
13 E III

14 F 11

is G Id.
id A xvii Kal. Sancti Mames, Cesárea. Saneli Maines.
17 В XVI Sanctarum Iuste et Ruíine. Sanctarum Iuste et BuGne, Sanctarum luste et Rufine.
Spali.
18 G xv Sancti Sperati et sánete Sancti Sperati et Marine, Saneli Sperali et Marine.
Marine uirg. Cartagine.
19 D XII II

1. Tous nos calendriers et Santorales mozarabes marquent Peut-être faut-il le confondre avec le sanctus Theolorus, men
en ce jour la fête des deux Apôtres Simon (de Cana ou le Ze tionné un peu plus loin (14 juillet).
loten et Jude (ou Taddée). tandis que la plupart des martyro 10. Saint Christophe le célèbre martyr de Lycie, qui a joui
loges latins l'inscrivent au 23 octobre. 11 est curieux cependant en Espagne d'une très grande popularité. Sa fête est marquée
de remarquer que les' calendriers E et F signalent de nouveau d'ordinaire au 25 juillet chez les Latins et au 8 mai chez les
saint Simon au 19 octobre, et celui de Cordoue les deux mêmes Grecs. Voy. Analecta Bollandiana, t. I, p. 121-148. Le Sanctoral
apôtres au 29. Le Martyrologe biéronymien porte au 1er juillet : mozarabe donne ses actes au 10 juillet, avant ceux de sainte Fé
• In Persida, passio sanctorum apostolorum Simonis Cananei licité et de ses sept fils, dont la fête est mentionnée par les ca
et lude Zelotis • (édit. de Msr Duchesne, dans les Acta SS., lendriers E et F.
t. II Nov., p. [8ô] : cf. t. Il Oct., p. 421-436\ A Cordoue, les Mozarabes du Xe siècle allaient solenniser la
3. Peut-être saint Boniface d'Adrumète, marqué au 30 août fête de saint Christophe de l'autre côté du Guadalquivir , dans
dans le Martyrologe romain. le faubourg appelé « le Jardin de la Merveille » ¡le Munia Achub
4. La Translation de saint Martin est inscrite a ce jour dans des écrivains arabes, Tortus mirabilis de notre calendrier), re
la plupart des anciens calendriers de l'Église latine. nommé par la douceur et la salubrité de son climat. Là s'éle
5. Il ne m'a pas été possible de déterminer parmi les saints vaient l'église et le monastère de Saint-Christophe, où les chré
du nom de Théodule quel est celui dont il est ici question. tiens vénéraient les corps de plusieurs martyrs. Saint Eulogc
CALENDRIERS MOZARABES. 471

Codex D (an. 1066). Codex E (an. 1067\ Codex F (an. 1072.'. G. Kal. Cordub. tan. Ml).

Sanctorum Simonis et Sanctorum apostolorum Sanclorum apostolorum I. — Et Christian!* in eo


lude, Apostolorum. Symonis et lude, marty- Symonis et lude, marty est festum Symonis et lude
apostolorum, interfectorum in
rum Christi. rum Christi. terra Persie.
10. — In ipso est Christia
Sancti Bonifalii elcomi- Sancti Bonifatii et comi- nis festum Christofori, et se-
tum eius. lum eius. pulchrum eius est in Antio-
ehia. Et festum eius est in orto
Translatio sancti Martini Translatio sancti Martini mirabili, qui est in alia parte
episcopi. episcopi. Cordube, ultra fluuium ubi
sunt infirmi.
Sancti Teodoli.
II. — Et in ipsa est Chri
0 stianis festum Marciane inter
7 fecto, et sepultura eius est in
S chútate Cesárea.
9 17. — Et in ipso est Latinis
Sancti Christofori et co- festum Iuste et Rufine, inter-
10 Sancti Christofori et co- Sancti Christofori et co- fectarum in Ispali. et festum
mitum eius, Anlio[cia]. mitum eius martyrum, et mitum eius martyrum, et ambarum est in monasterio
sánete Felicitatis, martyris sánete Felicitatis, martyris Auliati.
Christi. Christi. 18. — In ipso est Christianis
Sánete Marciane uirgi- festum Esparati (forme uralte
il Sánete Marciane uirginis Sánete Marciane uirgi de Sperati), et sepultura eius
nis, Cesárea. nis. in Cartagine magna.
13
13 Sancti Mutii. Sancti Mutii.
H Sancti Teodori. Sancti Teodori.
IS
16
17 Sanctarum Iuste et Ru- Sanctarum Iuste et Ru- Sanctarum Iuste et Hu-
ûne, Spali. fine, martyrum Christi. line martyris (sic) Christi.
18 Sancti Sperati et Marine. Sánete Marine, uirginis Sánete Marine, uirginis
et martyris Christi. et martyris Christi.
19 Dies caniculares inci- Sancti Sperati et comi- Sancti Sperati et comi-
piunt, qui permanent us tum eius martyrum. tum eius martyrum.
que in nou. septembr. dies
L\

(Memoriale sanctorum, lib. II, с. 4 et 9: parle de ce monastère, et dont la passion est marquée au 7 du même mois dans le
« quod situm est in spectaculum urbis », expression très heu Sanctoral et dans six de nos calendriers mozarabes.
reuse, que l'on ne comprend guère, si l'on n'a pas contemplé 17. Célèbres martyres de Seville. L'église de Tolède placée
des jardins de l'Alcazar ou de la Plaza del Trionfo la rive gau sous leur vocable est encore une des paroisses mozarabes de
che de l'antique Bétis. cette ville. — Le motiasterium Auliati, où se rendaient en ce
11. Les Mozarabes modernes célèbrent encore en ce jour, jour les Mozarabes de Cordoue, se trouvait sans doute au ha
avec la solennité de leurs grandes fêtes (festum G capparum ':, meau appelé Л и lia par les auteurs arabes et qui était dans la
la Translation de saint Benoît. — Sainte Marciana, mentionnée campagne de la grande ville des califes.
par quatre de nos calendriers, est honorée plus communément 18. Saint Speratus et ses compagnons, plus connus de nos
au 9 janvier et souffrit le martyre, en 303, à Césarée de Mauri jours sous le nom de Martyrs Scillitains, dont les actes ont
tanie, aujourd'hui Cherchell. Le Sanctoral mozarabe place sa donné lieu à plusieurs travaux récents. (Voy. mon Histoire de
passion au 1 1 juillet. l'abbaye de Silos, p. 272, note 2. 1 Leur office est marqué au
13. Probablement le même Mucius, dont la fête a déjà été 21 juillet dans le Bréviaire mozarabe imprimé, au 10 novembre
signalée ci-dessus, au 13 mai. dans le Missel ; mais leurs noms sont passés sous silence dans
16. Saint Mamès de Césarée de Cappadoce, honoré le 17 août, l'Ordo moderne des chapelains mozarabes de Tolède.
472 APPENDICE I.
IVLIVS. Codex A an. 1039 Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055 .

-20 XIII

i\ XII Sancti Vicloris Massiliensis.

Sancli Emiliani, presbiteri


et confessons.
23 \
24 Villi Sancli Bartolomei apostoli. Sanctorum Bartolomei el Sancli Bartolomei apostoli.
lacobi apostoli, et obitus sánete
Secnline.

23 VIII Sancti Cucufatis. Sancli Cucufati, Barcinona. Sancli Cucufati.

26 VII Sánele Christine uirginis.. Sánete Christine uirginis. Sánete Cristine.

¿7 VI Sancti Fclicis, episcopi No- Sancti Felicis, Nolcnsis epi Sancti Felicis Nolensis.
lensis. scopi, et comitum.
28 Sánete Mayre, uirginis mar-
tyris.
29 Mil Sancli Simonis confessoris,
Anciocia.
30 III Beati Lupi episcopi.
;¡i II Sanctorum Germani et Fabi. Sancti Fubi.

AVGVSTVS. Codex A an. 1039). Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055».

1 С Kai. Sancti Felicis et Maccabeo- Sancti Felicis et Macabeo- Sancti Felicis Ierunde, et
riun. rum, Gerunda. Makabeorum.

22. Sur saint Emilien, voy. plus loin au 12 novembre. — bliolli. Paris., t. Ill, p. 488-504) nous a été conservée dans le
Quant à Marie Magdeleine, on remarquer;! que le calendrier Sanctoral mozarabe de Paris, c'est notre sainte Sigolène fran
de Cordoue est le seul qui en fasse mention. çaise, abbesse du monastère de Troclare, au diocèse d'Albi. La
24. Saint Barthélémy est honoré chez les Grecs le 11 juin, date de sa mort se place vers l'an 770. Le titre de confessor lui
chez les Latins le 24 (c'est la seconde fête assignée par notre est donné aussi par l'auteur d : sa vie : Fita uel Iransiius
calendrier de Cordoue) ou le 25 août, jour de la Translation de sánele Segulin« confessoris Christi. Sur ce titre, voy. plus loin,
ses reliques à Rome. Voy. Nilles, Kalendarium manual?, t. I, au У décembre, fête de sainte Eulalie.
p. 177 et surtout 2Г)Г>-2П0. — On voit que la fête de saint Jacques, 25. Saint Cucufat ou saint Cnlgiit en catalan . célèbre mar
frère de Jean, est marquée au 24 par le calendrier B, tandis tyr barcelonais. Voy. Florez, t. XXIX, p. 322 et 500, et Villa-
que le calendrier D et celui de Cordoue la placent au jour nveva, Viage literario, t. XIX, p. 21-32. — Le calendrier de
suivant. Les Mozarabes modernes la célèbrent encore à cette Cordoue mentionne à ce jour la fête de saint Jacques, sans un
dernière date. Toutefois, la grande solennité de l'apôtre avait mot de plus. Ce silence sur le grand patron des Espagnes et
lieu le .40 décembre, jour de la translation de ses reliques. son tombeau en Galice est très remarquable. Simonet l'ex
Quant à sainte Seculina, dont la vie la plus complète ipubliée plique en disant que ce tombeau était trop connu en У61 à
par les Uollandistes dans leur Calalogus corfd. hagiogr. Di- Cordoue pour qu'il fut nécessaire d'en parler. Il n'est pas dou
CALENDRIERS MOZARABES. 473
Codex D (an. 1066 . Codex E an. 1067). Codex F (an. 1072). G. Kal Cordub. an. 971).

¿il 22.- In ipso est Christianis


-21 festum sánete Marie Magda-
Sancti Victoris Massi- Sancti Victoris Massi- lene.
liensis, martyris Christi. liensis, martyris Christi. 24. — In ipso est Christianis
22 festum Bartholomei apostoli.
et sepultura eius est in India.
23 25. — In ipso est Christianis
festum Cucufati, sepulti in
24 Sancti Bartolomei apo- Sancti Bartolomei apo Sancti Bartolomei apo ciuitate Barcinona. — Et in
ipso est festum sancti Iacobi
stoli. stoli, martyris Christi, et stoli, martyris Christi, et et sancti Cliristophori.
sánete Seguline, confesso sánete Seguline, confesso 26. — In ipso est Chrietia
ns Christi. ns Christi. nie festum Christine uirginis,
/25 et sepultura eius est in ciui
Sancli Cucufali, Barci- Sancti Cucufatis. Sancti Cucufatis. tate Sur. Et festum eius est in
nona. ecclesia Sancti Cipriani in Cor-
duba.
(£» miirje) : Decollatio sancti Ia-
cobi apostoli, fratría sancti Ioliannis 31. — In ipso est Christianis
apostoli, in lerusalem. festum Fabii . et sepultura
26 Sánete Cristine, Tiro. Sánete Christine, uirgi Sánete Christine, uirginis eius est in ciuitate Cesárea.
nis et martyris Christi. et martyris Christi, Tyro.
27 Sancti Felicis, Nola. Sancti Felicis, episcopi Sancti Felicis, episcopi
et martyris Christi, Nola. et martyris Christi, Nola.
28 Sánete Mayre uirginis. Sánete Mayre, uirginis et Sánete Mayre, uirginis et
martyris Christi. martyris Christi.
29 Sancti Simeonis confes
sons.
30 Sánete Iuliane. Sancti SimonisM^ Sancti Simonis uite {sic).
Sanctorum Germani, Sancti Faui, martyris Sancti Faui, martyris
episcopi, et Fabi, Cesárea. Christi. Christi, Cesárea.

Codex D an. 1066 1. Codex E an. 1067). Codex F 1 an. 1072 1. G. —Kal. Cordub. (an. 961 >.

1/1 Sancti Felicis, lerunda, Sancti Felicis, martyris Sancti Felicis, martyris 1. — Et in ipso est Latinis
uel Maccabeorum. Christi, et sanctorum Maca- Christi, et sanctorum Mac festum Felicis martyris. se-
pultus in ciuitate Gurinda : et
beorum, martyrum Christi. cabeorum, martyrum Chri festum eius est in uia Ienisem
sti. in monte Cordube. — Et in
ipso est festum sancti Petri cum
rnisit Deus Anselum suum.

teux que le fait de la présence du corps de l'Apôtre en Galice 29. Siméon VAncien, un des trois Stylites de ce nom.
ne fût à cette époque également accepté comme certaine par les 30. Saint Loup, évéque de Troyes, dont la mort est marquée
Arabes et par les Chrétiens. d'ordinaire au 29 juillet 479.
26. Sainte Christine de To rano (le Tiro de nos calendriers), 31. Notre saint Germain d'Auxerre, mort le 31 juillet 448. —
près du lac de Bolsena en Toscane. Sa fôte est ordinairement Fabius souffrit le martyre à Césarée de Palestine, sous l'em
au 24 juillet. Voy. Acta SS., t. V lui., p. 495-524 et Nilles, 0. pereur Dioclétien. Le Sanctoral mozarabe de Paris le marque
c, p. 221. — Le calendrier de Cordoue confond le Tiro ci- aussi à ce jour.
dessus avec Sur, la grande Tyr phénicienne. L'église ou basi 1. Sur le culte des Macchabées, très ancien dans l'Église tant
lique de Saint-Cyprien, dans laquelle on se réunissait à Cordoue en Orient qu'en Occident, voy. les Ada SS., t. I Aug., p. 5-15.
pour la fête de sainte Christine et qui se trouvait intra muros, — Quant au célèbre martyr de Girone saint Félix, sa fête se
est mentionnée plusieurs fois par saint Euloge. Voy. P. L., trouve au 1er jour du mois d'août dans tous les anciens manus
t. CXV, col. 793 et 810. Consulter aussi Florez, t. X, p. 258-259. crits mozarabes que j'ai pu consulter. C'est à cette date aussi
28. Cette sainte que le Sanctoral et nos calendriers appellent que la place le Libellas Oralionum de Vérone. Voy. les Acta SS.,
Mayra , est la sainte Maria ancilla, dont on peut voir les actes t. I Aug., p. 22. — L'église où se réunissaient en ce jour les
.dans les Bollandistes (t. I Nou., p. 194-207). chrétiens de Cordoue est, d'après toute apparence, celle de
LIBER OHDINVM. 32
474 APPENDICE I.

AVGVSTVS. Codex A (an. 1039). Codex В (an. 1052. Codex С an. 1055).

¿ D IUI Non. Sánete Centolle.


3 E ni
i F II
."i G Non.
ti A vin Id. Sanctorum Iusti et Pastoris. Sanctorum Iusti et Pastoris, Sanctorum Iusti et Pasto
Complu to. ris.
7 В vu Sancü Mammetis. Sancti Mames, Cesárea, et
obitus sancti Felicis episcopi,
Toleto.
8 С VI
!l V
10 IUI Sanctorum Sixti episcopi, Sanctorum Sixti episcopi et Sanctorum Xisti et Lauren
Laurentii arcidiaconi et Ippo- Laurentii arcidiaconi, Roma. tii arcidiaconi.
lili ducis.

il III Sacralio sancti Martini epi Sancti Martini sacratio.


scopi.
12 Sanctorum Crisandi et Da-
rie.
13 A Id. Sancti Ypoliti ducis, Roma.

I i В Wim Kai.
13 С ! win Adsuntio sánete Marie uir- Adsumtio sánete Marie uir- Adsumtio sánete Marie uir-
ginis. ginis. ' ginis.
16 XVII
17 XVI
18 xv
l!l хин
20 XIII
•21 XII
Sancti Priuali episcopi mar-
tyris.

XI

Saint-Félix. Elle était située dans la montagne, «V douze milles Fraya. C'est de là que partit, en 852, le moine Léovigilde. pour
de la cité, au lieu dit Froniano, dont il est question dans les aller souffrir le martyre dans la capitale des califes. Voy. saint
écrits de saint Euloge. — Le calendrier de Cordoue est le seul Euloge, Memoriale Sanctorum, lib. И, с. XI.
du rite mozarabe qui fasse mention de la fête de saint Pierre 7. Au sujet de saint Mamès, voy. ci-dessus au 10 juillet. — La
ad Vincula, fête toute romaine et qui était celle de la dédicace mention de Félix, évèque de Tolède, est importante et nous-
de la basilique de l'Esquilin. Voy. sur ce point M«r Dvciiesne, apprend deux choses ignorées jusqu'ici : le titre de saint at
Origines du aille chrétien, p. '209. taché à son nom, et le jour de sa mort. Voy. sur ce personnage,
2. Sainte Centolla (ou Centola en castillan), honorée comme Florez, t. V. p. 298-301.
vierge-martyre au 4 août dans le diocèse du Burgos depuis un 10. Au sujet du monastère dWnubraris du calendrier de Cor
temps immémorial. Voy. Florez, t. XXVII, p. 357-307; et aussi doue, voy. ci-dessus, au 29 juin.
les Acta SS., t. Ill Aug., p. 30. 11. J'avais pensé tout d'abord qu'il s'agissait ici de la consé
0. Les saints Juste et Pasteur, martyrs bien connus d'Acalá cration d'une basilique en l'honneur de saint Martin (cf. au
(Complutum). Voy. P. L., t. LXXXV, col. 805, note. — Le mo 29 oct. , la consécration épiscopale du saint ayant eu lieu,
nastère mentionné par le calendrier de Cordoue est celui des d'après presque tous les témoignages, le 4 ou le 5 juillet.
saints Juste et Pasteur, situé dans la montagne, au lieu dit UHymnus in diem sacrationit sancti Martini, qui se trouve
CALENDRIERS MOZARABES. 475
Codex D an 1066). Codex E- an 1067). Codex F an. 1072 1. G.— Kal. Cordub.(an. 961).

^^^ Sánete Centolle. Sánele Centolle. 6. — In ipso est Christianis


3 festum Iusti et Pastoris, inter-
fectorum in ciuitate Compluti.
4 Et festum utriusque est in
S monasterio in monte Cordube.
/6 Sanctorum Iusti et Pa- Sanctorum Iusti et Pa- Sanctorum Iusti et Pa- 7. — In ipso est Christianis
festum Marnes, sepulti in ciui
storis, Compluto. storis, martyrum Christi. storis, martyrum Christi. tate Cesárea.
7 Sancti Mametis, Cesá Sancti Mametis, marty- Sancti Mametis, marty 10. — In ipso est Christianis
rea. ris Christi. ris Christi. festum Sixti episcopi, et Lau-
rentii archidiaconi, et Ipoliti
militis, interfectorum in ciui
8 tate Roma. Et aggregatum in
9 eoestin monasterio Anubraris.
A/ 40 Sanctorum Xisti epi- Sanctorum Sixisti (sic) Sanctorum Sixisti (sic) 15. — In ipso Christianis est
scopi, et Laurenti arcidia- episcopi, et Laurenti arce- episcopi, et Laurenti arce- festum Assumptionis Marie
uirginis, super quam sit salus.
coni, et Ipoliti. diaconi. et Ypoliti ducis, diaconi, et Ypoliti ducis,
martyrum Christi. martyrum Christi.
11 Sacratio sancti Martini, Sacratio sancti Martini Sacratio sancti Martini.
Tornis. episcopi.
12

13 Sanctorum Crisanti et Sancti Crisanti et Darie, Sanctorum Crisanti et


Darie. martyrum Christi. Darie, martyrum Christi.
14
15 Adsuntio sánete Marie Adsumtio sánete Marie Adsumtio sánete Marie
uirginis. uirginis. uirginis.
16
*7
18
19
20
21 Sancti Priuati episcopi. Sancti Pribati, episcopi Sancti Pribati, episcopi
et martyris Christi. Et et martyris Christi. Et
principium autumni. principium autumni.
■22 Sancti Timotei episcopi.

dans un manuscrit mozarabe du British Museum (add. 30.851, tobre dans le Martyrologe romain et au 19 mars dans les Menées
fol. 141 verso) et qui est placée immédiatement avant une hymne des Grecs. Voy. sur ces deux saints, les Acta SS., au 25 octobre.
en l'honneur de l'Assomption de Notre-Dame, ne laisse aucun 15. Tous nos calendriers sont d'accord pour placer au 15 août
doute au sujet de cette fête. C'est bien de l'élévation de Martin à la fête de l'Assomption. Sur ce point, comme sur beaucoup
l'épiscopat qu'il s'agit. Voici la strophe principale de cette d'autres, ils s'éloignent de l'usage gallican, qui mettait cette fête
hymne, publiée récemment par le P. Clément Blvme. Hymnodiu en janvier. Voy. P. L. , t. LXXXV , col. 819. — Un calendrier
rjùlica, 1897, p. 218 : astronomique arabe conservé à l'Escurial (sous le n° 932) et
Cui mercedem Dominus cité par Simonet, porte au 15 août les mots suivants : • Fête
Pro paucis reddit plurima, du transitu* et mort de Marie, et fin de son jeune ». Cette men
Episcopatum accepit, tion du jeûne qui précédait l'Assomption, comme chez les Grecs,
Nolentes multos inuidos. est intéressante à constater.
21. Saint Privat, évoque-martyr du Gévaudan (Mende), mort
On remarquera que l'auteur se sert de la même expression en l'année 2G5. Voy. Acta SS., t. IV Aug., p. 433.
{sacratio) pour la dédicace de la basilique de Sainte-Léocadie, 22. Sur ce saint Timothée, voy. la longue note que lui a con
à Tolède (29 octobre). sacrée Baronius dans son édition du Martyrologe romain, à ce
12-13. Les martyrs Chrysante et Darie sont inscrits au 25 oc jour, et les Acta SS., t. IV Aug., p. 530.
476 APPENDICE I.
AVGVSTVS. Codex A (an. 1039 Codex В an. 1052). Codex С (an. 1055)

23 D Sancti Abundi. — Princi- Principium autumni.


pium [autumni].

24 vim Sánele Tecle, uirginis et Dies V intercalares.


martyris, et sancti Censuri et
comitum eius.
VIII Sancti Genesi. Sancti Genesi, Arelato. Sancti Genesi.

26 VII Sancti Victoris. Sancti Gcronti confessons,


et sancti Victoris et Corone.

Sancti Agustini episcopi


¿i VI
28 V Obitum sancti Agustini epi- Sancti Agustini, episcopi et
scopi. confessons.

29 mi
Sancti Elissei prophète. —
Sanctorum trium uirginum
Fidei, Spei et Caritatis, et ma-
tris eorum Soflie.
30 in Sancti Felicis episcopi.

:îi

SEPTEMBER. Codex A (an. 1039 . Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055 .

1 F Kai. Sanctorum Vincenti et Leti. Sancti Vincenti et Leti. Sancti Vincenti et Leti.

im Non. Sancti Antoni. Sancti Anlonini martyris. Sancti Antonini.

23. On trouve un saint Abundius au 2o août dans le Marty Prudence (Peristephanon, hymn. 4) le chantait déjà au iv° siècle :
rologe romain; un autre plus connu, au 16 septembre. — Le Teque praepollens Arelas habebit
saint Matthias signalé par le calendrier D, est peut-être le hui
Sánete Genesi.
tième évoque de Jérusalem, qui vivait sous Adrien. Sa fête est
marquée d'ordinaire au 30 janvier. Voy. Arla SS., t. II Ian., Les chrétiens de Cordoue célébraient la fête de saint Genès
p. 1025. — Sur saint Claude et ses compagnons, voy. Ibid. , t. dans l'église élevée en son honneur dans la bourgade appelée
IV Aug., p. 571. Tercios (le Tercis du calendrier). Voy. au 11 novembre. Al-
24. Nos divers calendriers mozarabes marquent la fête de varus et Euloge mentionnent plusieurs fois cette basilique , où
saint Barthélémy au 24 juillet. Voyez à cette date. Simonet se trouvaient les corps de plusieurs martyrs et près de laquelle
pense que le nom de li&turis, qui se lit dans le calendrier de était un monastère. Voy. Florez, t. X, p. 259.
Cordoue, est la forme arabe de la ville de Darm, en Mésopota 26. Saint Géronce est le premier évoque d'Italica, près de
mie, où une superbe basilique renfermait le tombeau de l'Apô Seville. Sur l'époque où il vécut, voy. la dissertation de Florez,
tre. — Sur Censurius, ou Censurinus, et ses compagnons, voy. t. XII, p. 263-270. — Le nom de Victor, qui se trouve tantôt
Acta SS., t. II Sept., p. 518. isolé . tantôt accolé au nom de Géronce dans nos calendriers ,
25. De tous les saints Genès du Martyrologe, celui d'Arles est celui d'un martyr de Césarée. Ses actes, jusqu'ici inédits,
est le seul dont l'ancienne liturgie espagnole ait celébrela fête. ont été publiés récemment, d'après le Sanctoral mozarabe de
CALENDRIERS MOZARABES. •477

Codex D ¡an. 1066). Codez E (an. 1067). Codex F an. 1072). G Kal.Cordub ¡an. 961!.

23 Sancti Matthie episcopi. Sanctorum Claudii, Aste- Sanctorum Claudii, Aste- 24. — In ipso est Christianis
ri, Neonis, Domnine et ri, Neonis, Domnine et festum sancti Bartholomei ,
sepulti in ciuitate Esturis.
Teomile, cum infante, mar- Teomile, cum infante,
23. — In ipso est Christianis
tyrum Christi. martyrum Christi. festum Genesii, sepulti in ciui
24 tate Arelatensi. — Et festum
eius est in Tercis planiciei.
26. — In ipso est festum
Geruncii, episcopi in Talica.
¡25 Sancli Genesi, Arlato. Sancti Genesis et (sir) Sancti Genesis et (sic) 28. '— In ipso est festum
martyris Christi. martyris Christi. Augustini philosophi.
26 Sancti VictorisH et Ge- Sancti Victoris et Co Sancti Victoris et Co 30. — In ipso est Christianis
ronti. rone, martyrum Christi. rone, martyrum Christi. festum Felicis episcopi, sepulti
[in] ciuitate Nola.
Item et sancti Victoris, mar Item et sancti Victoris,
tyris Christi, et sancti Ie- martyris Christi, et sancli
ronli, confessons Christi. Ieronti,confessoris Christi.
27
28 Sancti Agustini epi Obitum sancti Agustini, Obitum sancli Agustini,
scopi, Hipona. episcopi et confessons episcopi et confessoris
Christi. Christi.
2!» Sanctorum Spei, et Fi- Sanctarum uirginum Fi- Sanctarum uirginum Fi-
dei, et Caritatis, et matris dei, Spei et Cari tatis]13 dei, Spei et Karilatis, et
earum Sapientie, Rome. matris carum Soffie.

30 Sancti Felicis;;;;] Sancli Felicis, episcopi


et martyris Christi.
31

Codex D ¡an. 1066 1. Codex E ¡an. 1067 Codex F ¡an. 1072). G. — Kai. Cordub. Г961 .

Sanctorum Vincenti et Sanctorum' Vincenti et Sanctorum Vincenti et 1. — In ipso est Christianis


Leti. Leti et com i tum eorum Leti et comitum eorum festum Rectiniani (leg. Teren-
tiani) episcopi etsociorum eius
martyrum. martyrum. martyrum. Et estimant quod
Sancti Antonini martiris. Finiunt dies caniculares. Finiunt dies caniculares. in eo est assumptio Iosue filii
Nini 1er/. Nun) prophète.

Paris, qui place on ce jour la date de son martyre. Voy. Ca toutefois qu'on ait substitué à Cordoue le culte de Félix de Noie
lai. Codil. hay. Biblinth. Paris., t. III, p. 504. Il y a pourtant à celui du Félix d'Afrique, par suite de la célébrité du pre
au 26 août un autre saint Victor. D'après des documents récents mier, si connu dans tout l'Occident.
et peu autorisés, ce saint aurait, au ix« siècle, souffert pour la 1. Saint Vincent, qu'une ancienne légende très probablement
foi à Cerezo (singulière coïncidence avec Cesárea), au diocèse erronée fait évéque de Dax, et Letus, prêtre de la mémo
de Burgos. Voy. Florez, t. XXVII, p. 367. — Quant aux saints église, martyrisés vraisemblablement sous l'empereur Julien.
Victor et Corona, voy. les Acta S.S.. t. Ill Mai., p. 20t*>. Voy. Analecla Bollaml., année 1809, p. 283, et les Acta SS.,
28. Saint Augustin, t le 28 août 430. t. I Sept., p. 200. — Le calendrier de Cordoue mentionne la fête
29. Le Martyrologe romain inscrit le nom de sainte Sophia de saint Terentianus, évéque de Tudertum (Todi), inscrit à ce
au 30 septembre; les trois autres saintes au 1" août. Voy. Acia même jour au Martyrologe romain, ainsi que la mémoire de
SS.,t I Aug.. p. 266. Josué, chef des Hébreux. Sur ce dernier et son culte, voy. les
30. Ce Félix n'est pas. comme le pense l'auteur du calen Ada SS., ibid., p. 6-77.
drier de Cordoue, saint Félix de Noie, dont noue avons vu la 2. Saint Antonin, t à Pamiers au vie siècle, honoré à Palencia
fête ci-dessus au 27 juillet, mais saint Félix, évéque-martyr de en Espagne. La légende fabuleuse de sa passion se trouve
Tubzac en Afrique, f le 30 août 303, et dont le Sanctoral moza dans les Acta SS., au 4 juillet. Cf. Catal. Codd. hay. Bibl. Paris.,
rabe de Paris nous donne les actes à ce jour. Il semble bien t. I, p. 131 139.
478 APPENDICE I.

SEPTEMBER. Codex À (an. 1039). Codex В an 1052 Codex С (an. 1055).

з А Ill
л В П
5 С Non. Caniculares dies finiunt.

6 D vin Id.
7 Е vu

8 F vi

9 G V

10 А ни Letanie celebrande sunt : Letanie celebrande sunt Litanie celebrande sunt.


aut üniant in uespera, aut in ante diem sancti Cipriani.
dominico.
44 R
В ш
1-2 с и
13 ü Id.

И E XVIII Kai Sancti Cipriani episcopi. Sancli Cipriani episcopi. Sancti Cipriani episcopi.

15 F XVII
16 ti XVI Sancte Eufimie uirginis et Sancte Eufimie uirginis et Sancte Eufimie uirginis.
comitum. comitum.

17 Л XV
18 В хин Sancte lustine.

19 С XIII
20 D XII Sancti Leonli. et obitus Me-
topi abbati s].

6. Deux saints du nom d'Eleuthère sont marqués à ce jour méprise . si l'on se rappelle que notre saint s'appelait Tascius
dans le Martyrologe romain. Caecilianus C.yprianus.
8. La fête de la Nativité de la Sainte Vierge a dû s'intro La fête de saint Cyprien, qui avait lieu à Cordoue dans
duire dans le calendrier mozarabe après la chute du royaume l'église de ce nom (voy. au 26 juillet), était précédée chez les
wisigoth. Les anciens manuscrits de ce rite ne la renferment Mozarabes d'un jeune de trois jours. Ce jeune n'était pas une
pas et le calendrier de Cordoue est le seul qui la signale. préparation proprement dite a cette fête, mais une forme plus
13. Nous ne savons quel est le Teuderedus dont la mort solennelle du jeune mensuel ordonné par le 17" concile de
est marquée en ce jour par le codex D. Un certain Teudefre- Tolède et que nous avons noté déjà plusieurs fois (25 février,
dus, évoque de Viseo, souscrit en 693 au 16e concile de Tolède. 10 avril, 9 juin). Outre la mention précise de nos calendriers,
14. Le calendrier de Cordoue qualifie saint Cyprien de epi- noue le trouvons signalé dans les rubriques du Missel moza
scopus Taste. Nous retrouvons ce même titre dans l'hymne rabe, qui lui consacre une messe propre, et du Bréviaire :
que la liturgie mozarabe a consacrée au grand évèque-martyr « Incipit officium ieiuniorum kalendarum septembrium, quod
de Carthage : Yrbis magister Tascie, — Tu, Cypriane pon- obseruatur tribus diebus ante festum sancti Cypriani ». Cf.
tifcx... On s'expliquera sans peine ce mystère, ou plutôt cette saint Isidore, De ecctesiasticis Offtciis, lib. I, с. 39. Le P. Lesley
CALENDRIERS MOZARABES. 479
Codex D an. 1066 . Codex E ian. 1067. Codex F tan. 1072i G. — Kal.Cordub.ian.961

8. — In ipso est Natiuitas


Marie uirginis.
Finiunt dies caniculares. Finiunt dies canicula Finiunt dies canicula 14. — In ipso est Christianis
festum Cipriani, sapientis epi
res. res. scopi Tasie, interfecti in Africa.
Sancti Eleuteri. Et festum eius est in ecclesia
Letanie, que pro princi sancti Cipriani in Corduha.
pio rnensum celebrare 15. — Et in ipso est festum
Emiliani.
decretum est, ita celebren-
IG. — Et in ipso est Chri
tur, ut prope uespera aut stianis festum Eufemie uirgi
in néspera sancti Cipriani nis, interfecte in chútate Cal
íiniantur. [Cette rubrique cidona.
se trouve entre le 7 el le II.)
в
il
Litanie celebrande sunt. ie celebrande
sunt.

il
IS
13 Obitus domni Teuderedi
episcopi.
'Л* Sancti Cipriani episcopi, Sancti Cipriani, episcopi
et martyris Christi.
Sancti Cipriani, episcopi
ot martyris Christi.
Cartagine.
LB
Л6 Sánete Eufimie et comi- Sánete Eufimie uirginis Sancte Eufimie uirginis
tum, Calcidona. et comitum eins marty- et comitum eius martvrum
rum.
IT
18 Sánete Iustine et comi- Sánete Iustine uirginis, Sancte Iustine uirginis,
tum. et Cipriani, episcopi et mar et Cipriani episcopi, mar-
tyris Christi. tyrum Christi.
19
20 Sancte Candide, uirginis Sancte Candide, uirginis
et martyris Christi. et martyris Christi.

(P. L.,t. LXXXV, col. 850, note) pense qu'il faut rapporter à ce devant le tribunal du juge lui-même et souffrirent le martyre
jeune ce que le canon i du 4° concile de Tolède dit du jeune le 15 septembre 852. Voy. saint Euloge, Memoriale sanctorum,
des ides de décembre. D"aprè.s lui, les mots « a die id. decem- lib. II. с. 12; et Florez, t. X, p. 405. Saint Emila était diacre.
brium • seraient une mauvaise leçon pour « a die id. septem- 16. Sainte Eupbémie de Chalcédoine, fêtée encore en ce jour
brium ». Le texte de nos calendriers (voy. plus loin, au 13 et par les Mozarabes de Tolède.
15 décembre) ne permet pas cette hypothèse. 18. Justine de Nieomédie et Cyprien, magicien, puis évéque
On remarquera que la fête de l'Exaltation n'est pas men- d'Antioche de Pisidie. Le Sanctoral mozarabe de Paris place
• tionnée. Elle n'a été introduite dans l'office mozarabe qu'à une leur passion à cette date (хин0 kal. oct.), tandis que le Martyro
date relativement récente. De nos jours, les Mozarabes renvoient loge romain l'inscrit au 26 septembre et la liturgie de l'Eglise
la fête de saint Cyprien au 20 septembre. grecque au 2 octobre.
15. Saint Emila et saint Jérémie appartenaient à deux des 20. Il n'est pas aisé de choisir parmi les saints du nom de
plus nobles familles de Cordoue. Élevés à l'école de la basilique Leontius, inscrits aux divers martyrologes latins. Aucun ne ré
de Saint-Cyprien, ils étaient très versés dans la connaissance de pond à la date indiquée par le codex B.
la langue arabe. Ils eurent le courage de venir prêcher la foi L'abbé Metopius, dont Yobitus est marqué en ce jour, est
480 APPENDICE I.

SEPTEMBER. Codex A an. 1039 . Codex В an. 1052 Codex С an. 1055).

21 E Sancti Mathei, apostoli et Sancti Mathei, apostoli et Sancti Mathei, apostoli et


euangeliste. euangeliste. euangeliste.

22 F Sanctorum Acaunensium
martyrum.
23 G Villi Sancti Leli.
24 A VIII Decollalio sancti lohannis Decollatio sancti lohannis. Decollatio sancti lohannis
Babtiste. Et equinoxium estíbale. Babtiste.

25 В VII

26 С vi Sancti Eusebii episcopi con-


fessoris.
27 D V

28 Е пи
29 F III Dedicalio sancti Micaeli ar- Dedicatio sancti Micaelis Dedicatio sancti Micaelis ar-
cangeli. arcángel i . cangeli.
30 G Obitum domini Iheronimi Obitus sancti Iheronimi Sancti Iheronimi presbiteri.
presbiteri. presbiteri.

OCTOBER. Codex A (an. 1039 Codex В ian. 1052 Codex С an. 1055

1 A Sancti Luce. Et sanctorum Sanctorum Verissimi, Maxi


me et Iulie

2 В VI non.

:¡ С V

'» 1) IIII

5 E III
i; F II

plus difficile encore à identifier. Tout ce que je puis faire est dans les Martyrologes latins antérieurs au XVe siècle. Voy. Nil-
de constater que ce nom n'est pas entièrement inconnu en Es les, Calendarium manuale, t. I, p. 282. Dans les anciens docu
pagne. Parmi les prélats qui souscrivent au 4e concile de To ments du rite mozarabe, nous trouvons partout ce jour consacré
lède (633), nous relevons la signature de Metopius, évéque de à la Décollation du Précurseur. Nos calendriers sont également
Britonia, aujourd'hui Mondoñedo. unanimes sur ce point; mais les Mozarabes modernes se sont
Sainte Candida est la vierge martyre, inscrite à ce même rangés à l'usage ordinaire, qui met cette fête au 2У août. Voy.
jour dans le Martyrologe romain et aussi dans le Sanctoral /'. /.., t. LXXXV, col. 837, note.
mozarabe de Paris. 26. H y a deux saints du nom d'Eusèbe à ce jour dans le
23. Peut-être faut-il lire Lini (pape martyr) au lieu de Leli, Martyrologe romain, un pape et un évéque. Voy. Acta SS-,
que porte le calendrier B. — Quant à sainte Thècle, déjà marquée t. VII Sept., p. 2(55 et 271.
dans nos calendriers au 24 mars, au 24 avril et au 24 août, elle 27. Les saints frères Adulfus et Jean souffrirent le mar
est honorée aussi le 23 septembre chez les Latins; le 24. dans tyre dans les premières années du règne de l'émir de Cordoue
l'Église grecque. Abderraliman H, le 27 septembre 824. Leur vie, écrite par le
24. Les Grecs célèbrent encore aujourd'hui la Conception de saint abbé Speraindeo, dont il a déjà été question (voy. au
samt Jean-Baptiste au 24 septembre, fête inscrite également 7 mai) . n'a pas encore été découverte. Sur ce que nous savons
CALENDRIERS MOZARABES. 481

Codex D an 1066 Codex E ian. 106"?). Codex F ian. 1072i. Kai. Cordub. i an. 961

21 Sancti Mathei apostoli et Sancti Mathei aposloli et


21. — In ipso est ( 'hristianis
euangeliste inartyrum (sie) euangelisla (*tc) marlyris festum Mathei . apostoli et
Christi. Christi. Euangeliste, quem interfecit
22 Sancti Maurici et comi- Sanctorum Agaonen- Sanctorum Agaonen- Aglinus, rex Ethiopie.
tum. sium, martyrum Christi. siurn martyrum Christi. 24. — In ipso est Latinis fe
stum decollations lohannis,
23 Sancte Teclo. filii Zaccharie.
Decollalio sancli lohan Decollatio sancli Iohan- Decollatio sancli Iohan- 27. — In ipso est festum
nis Babtisle. nis Babtisle. Et equi- nis Babtiste. Kl equi- Adulfi et lohannis in Corduba.
noxium autumnale. noxium autumnale. 29. — In ipso est festum Mi
chaelis arcangeli.
26 Sancli Eusebi confesso- 30. — In ipso est obitus Ye-
ronimi. presbiteri. in Beth
léem. Et festum Luce, euan
27 geliste.
28
1/29 Dedicatio sancti Migaelis Dedicatio sancti M ieahe- Dedicatio sancli Micahe
arcangeli. lis arcangeli. lis arcangeli.
;¡ii Obitum domni Ihero- Obitum domni Ihero- Obitum domni Ihero-
nimi presbiteri. nimi presbiteri, lherusa- nimi presbiteri, lherusa-
lem. lem.

Codex D an 1066). Codex E an. 1067). Codex F tan. 1072). G. —Kai. Cordub. an 96 1

Sancli Verissimi, Maxi Sancti Luce , euange Sancti Luce, euange 1. — Et in ipso est Christia
me et Iulie. Sancti Luce, liste : et sanctorum Veris liste : et sanctorum Veris- nis festum Iulie et sociorum
eius, interfectorum in Vlixis-
euangeliste et confessons. simi, Maximi et Iulie, mar sim., Maximi et Iulie, mar bona, super mare Oceanum.
tyrum Christi. tyrum Christi.
Sancti Pantaleonis et co-
mitum.

de ces saints et de leur sœur sainte Áurea, voy. Florez, t. IX, martyrs : Relioviae... Verissimi, Maximae et Ivliae. Deux de
p. 291-296. Les corps de deux frères étaient vénérés dans l'é nos calendriers et plusieurs anciens martyrologes portent
glise de Saint-Cyprien de Cordoue. .Vaximi au lieu de Maximi-. Le Missel mozarabe imprimé a
29. Fête solennelle et générale dans la liturgie gothique. adopté la première version, le Bréviaire et l'Ordo ou e Directo-
30. Outre la fête de saint Jérôme, le calendrier de Cordoue rium Animale » la seconde. Il est étonnant qu'on n'ait pas re
marque à ce jour celle de saint Luc, placée d'ordinaire au médié à cette confusion. Sur ces martyrs, voy. Florez, t. XIV,
J8 octobre, tant en Orient qu'en Occident. Le même calendrier p. 198 et 397. — Pour saint Luc, inscrit à ce jour sur trois de
fait de nouveau mention de saint Luc au 0 novembre. Quatre nos calendriers, voy. au 30 septembre.
ou cinq autres calendriers mozarabes l'inscrivent au 1er octo 2. Nous avons vu la fête de saint Pantaléon de N ¡comédie
bre, tandis que les deux calendriers de 10'»2 et de 105j se ran marquée ci-dessus au 19 février par cinq calendriers mozarabes
gent à la date commune du 18 octobre. Le calendrier bien connu et le Sanctoral, au 18 par le fragment de Pisa. Les livres moza
de Carthage le met au 13 octobre. rabes modernes l'inscrivent au 17 du même mois; mais ils nous
1. Saint Vérissime et ses deux sœurs Maxima et Julia, morts donnent au 28 juillet (les Grecs et les Latins en général la met
martyrs en 303 à Lisbonne « sur la mer Océane •, comme s'ex tent au 27) une seconde fête d'un saint Pantaléon, lequel, quoi
prime le calendrier de Cordoue. Une inscription, que je donne que figurant en compagnie des saints Nazaire et Celse de Milan,
plus haut au 21 janvier, fait mention de reliques de ces trois a tout l'air d'être le même célèbre martyr de Nicomédie.
ÜBER OUDINVM. 33
482 APPENDICE I.
OCTOBER. Codez A an 1039). Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055s.

7 G Non. Sancti Eutici et Iuliani : et


sancti Sergi et Baci.
8 A vin Id. Sancte Pélagie, in Antiocia.
!» В VII Sancti Dionisi, episcopi, et Sancti Dionisii, episcopi, et
comitum. comitum eius.

10 С VI Sacralio sancti Iohannis Ba- Sancte Afre et comitum.


ragine; et Aire et comitum.
il D V
12 Е IUI
13 F III Sanctorum Kausti, Ianuarii Sanctorum Fausti, Ianuarii Sanctorum Fausti, Ianuarii
et Martialis. et Martialis, Cordoba. et Martialis.

14 G II
lo A Id. Sancti Foce, episcopi mar-
tyris.
16 В xvii Kai. Sancti Melani et Encauristi,
Caurio (?) et Leonü presbiteri.
17 С XVI
18 D XV Sancti Luce euangeliste. Sancte Luce et (sie) euange
liste.
19 E XLIII

20 F XIII Sancti Саргам. Sancti Caprasi.

21 G XII Sanctarum Nunilo et Elo- Sanctarum uirginum Nunilo Sanctarum Nunilonis et


die. et Elodia. Elodie uirginum.

22 A XI Sanctorum Cosme et Da- Sanctorum Cosme et Da- Sanctorum Cosme et Da-


miani. miani. miani.

7, II ne m'a pas été possible d'identifier les deux saints Euti- aux saints martyrs par l'évèque Honoratus : Trium Sanctorum
cus (ou Euthycius) et Iulianus mentionnés par le calendrier B. iure dirauit. C'est sous ce titre seulement qu'ils sont désignés.
— Quant aux saints Sergius et Bacchus, martyrisés a Rasaphe Je donne ici cet important document, de découverte assez ré
en Syrie, ils sont bien connus. cente, et qui nous apprend, détail jusqu'ici inconnu, que les trois
8. Sainte Pélagie d'Antnche. qui mourut à Jérusalem, vers le saints martyrs étaient frères :
milieu du v* siècle. « Fundauit sanctum hoc Christi et uenerabile temp[lum] | an-
Ü. Saint Denys de Paris, comme le marque le calendrier D. tistes Honoratus, honor de nomine cuius J pollet in aeternum et
10. Sainte Afra, f à Augsbourg, le ó août 304. — La consécra factis celebratur in istis. | Hie aram in medio sacrans altare re-
tion de l'église de Saint-Jean, dont nous parle le calendrier B, condit] tres fratres sanctos, retinet quos Cordoba passos : | aedem
et le nom de Buragine sont pour moi deux mystères, sur les deinde trium sanctorum iure dicauit|uersibus, aera sub est
quels aucune recherche — et je ne les ai pas épargnées — n'a annos per saecla resignans. | Era dclx. »
pu jeter la moindre lumière. Même en lisant Cartagine, il n'est Kita, Bolelin de la Academia, t. X, 1887, p. 342. HvnxER, la
pas possible d'arriver à une solution passable. tteri¡it. Hispaniae Christ., Supplementum, 1000, p. 48, n" 363,
13. Ces trois martyrs de Cordoue, victimes de la persécution avec fac-similé. — Une autre inscription encore plus ancienne
de Dioclétien (c'est l'opinion de Florez et des Bollandistes;, ont (vi'- siècle; nous apprend que plusieurs fragments de leurs reli
été l'objet d'une grande vénération dans la plupart des églises ques furent placés dans l'autel d'une église consacrée à cette
d'Occident, lue inscription de l'an 022. découverte aux environs époque en l'honneur des saints Apôtres sur le territoire de Loja,
de Seville, fait mention de la dédicace d'une église consacrée à l'ouest de Grenade :
CALENDRIEBS MOZARABES. 483
Codex D (an. 1066). Codex E (an. 1067). Codex F an. 1072). G. — Kai. Cordub. an 961

Sanctorum Sergii et Sanctorum Sergi et Sanctorum Sergi et 13. — In ipso est Cliristianis
Bacci. martyrum Christi. Bacci, martyrum Christi. festum triam Martyrum inter-
Baci. fectorum in chútate Corduba.
Et sepultura eorum est in uico
Sancti Dionisii et comi- Sancti Dionysy aepiscopi Sancti Dionysi episcopi Turris, et festum eorum est
et comitum eius marty et comitum eius marty in Sanctis Tribus.
tum, Lutecie.
22. — Et in ipso est Christia
rum. rum. ns festum Cosme et Damiani
10 Sánete Aire eteomitum, Sánete Aire et comitum Sánete Afre et comitum medicorum, interfectorum in
in Creta [leg. Retía?). eins martyrum. eius martyrum. chútate Egea per manus Lisie
prefecti a Cesare.
il
12
13 Sanctorum Fausti, Sanctorum Fausti, Sanctorum Fausti,
Ianuarii et Martialis, Cor- Ianuarii et Martialis, mar Ianuarii et Martialis, mar
duba. tyrum Christi. tyrum Christi.
11
15

16

17
18

19 Sancti Symonis, apostoli Sancti Symonis, apostoli


et martyris Christi. et martyris Christi.
20 Sánele Erene uiiginis, in
Scallabi Castro.
21 Sanctarum Nunilonis et Sanctarum Nunilonis et
Alodie, martyres (sic) Chri Alodie, martyres {tie) Chri
sti. sti.
22 Sanctorum Cosme et Da- Sanctorum Cosme et Da- Sanctorum Cosme et Da
miani, Egea. miani, Antemi, Leonli et miani, Antemi, Leonti et
Euprepii, martyr. Christi. Euprepii, martyr. Christi.

с In quorum basilica, requiescunt reliquia«..., Domnorum 19. Sur l'apôtre saint Simon, mentionné aussi un peu plus
Trium (Voy. plus loin l'Appendice III, La dedicare des églises, loin au 29 octobre, voy. ce qui en a été dit au 1er juillet.
•col. 509). 20. Saint Caprais, martyrisé à Agen le 20 octobre 303. Voy.
A Cordoue même, une des principales églises s'élevait en Acta 55., t. VIII Oct., p. 815. — Sainte Erena ou Irène est la
l'honneur de ces trois saints martyrs. Elle était connue au vierge martyre portugaise, qui a donné son nom à la ville ac
ixc et au Xe siècle sous le nom de basilica Sanctorntn Triam, tuelle de Santarem (Sancta Irena), la Scallabis de l'époque ro
titre que lui donnent saint Euloge dans son Mcmoriale sanc maine. Sainte Irène vivait, croit-on, vers le milieu du vu0 siècle.
torum (lib. II, с. ix) et l'auteur des Annales de Compostelle. C'est Voy. Florez, t. XIV, p. 201, et les Acta SS., t. VIII Oct., p. 809.
cette église que désigne le calendrier de 901, quand il écrit 21. Nunilo et Alodia, deux sœurs nées à Huesca, mises à
que la fête des martyrs se célébrait le 13 octobre in Sa/iciis mort pour la foi le 21 octobre, vers le milieu du DP siècle. Leur
Tribus. Voy. Florez, t. X, p. 258 et 328, et Acta 55., t. VI Oct., vie a été écrite par un contemporain, Euloge de Cordoue, qui
p. 187. Au vne siècle, une église de Saint-Faustus s'élevait près en avait connu les détails de la bouche de l'évèque de Complu-
de Mérida. Voy. Vitae Patmm Emcritensium, cap. vu. tum. Voy. /'. /„., t. CXV, col. 774, avec les notes de Mora
15. Nous croyons pouvoir identifier ce saint avec Pbocas. les, col. 885-890; cf. Acta 55., t. IX Oct., p. 624, et España sa
-évéque-martyr de Sinope dans le Pont, mis à mort sous l'em grada, t. XXXIII, p. 415.
pereur Adrien. Les Grecs vénèrent sa mémoire le 22 septembre 22. Sur saint Côme et saint Damien, voy. le Martyrologe
et les Latins le 14 juillet. Voy. Acta 55., t. Ill lui., p. 600, romain à ce jour. — Dans l'Église wisigothique d'Espagne, il
18. Sur la fête de saint Luc, voy. au 30 septembre. était d'usage, en cette fête des deux saints médecins, de bénir de
484 APPENDICE I

OCTOBER. Codex A an. 1039). Codex В an. 1058). Codex С (an. 1055 .

-23 В X Sanctorum Seruandi et Ger- Sanctorum Seruandi et Ger- Sanctorum Serbandi et Ger-
mani. mani, Emérita. mani.

21 G Villi
23 D VIII
26 К VII
27 F VI
28 G V Sanctorum Vincenti, Sabine Sancti Vincenti . Sabine ct Sanctorum Vincenti, Sabine-
et Christete. Christete. et Christete.

29 nu Sancti Marcelli, Tinci. Sánete Leocadie sacratio.

30 В in Sanctorum Claudii et Lu- Sancti Marcelli, Tangi. Sancti Marcelli, Tangi.


perci.
31 с i и Sanctorum Claudii et Lu-
perci [et] Victorici.

NOVEMBER. Codex A an. 1039 . Codex В an. 1052). Codex С an. 1055).

\ [ D Kal. Translatio corporis sancti Translatio corporis sancti Translatio corporis sancti
Salurnini episcopi. Saturnini, uel Omnium Sanc Saturnini.
torum.
un Non. Tetanie canonice.
Ill

l'huile parfumée ou unguentum pour les malades. Cette bénédic rion, originaire de la cité de Léon , que quatre autres de nos
tion était donnée par l'évèque lui-même. Voy. le Liber Ordi- calendriers marquent au jour suivant. Ces derniers ont raison,
num, ci-dessus, col. 69-71. car il souffrit le martyre à Tanger, le 30 octobre 298. Voy. Esp.
23. Notre calendrier de Cordoue donne comme un résumé sagr., t. XXXIV, p. 336, et Acta SS., t. XIII Oct., p. 274. — Le
du martyre des saints Servandus et Germanus. Il est en parfait calendrier В signale à ce jour la dédicace de Sainte- Léocadie,
accord avec ce que l'on sait de sérieux sur leur légende, dont et le calendrier D ajoute : à Tolède. Il s'agit de la célèbre
la source principale est l'office que lui consacre en ce jour la basilique élevée sur le tombeau de la sainte, hors les murs de
liturgie mozarabe, tant au missel qu'au bréviaire. Voy. P. L., la ville, et où se tinrent les conciles de Tolède 4, 5, 6 et 17. Elle
t. LX'XXV, col. 884 et t. LXXXVI, col. 1232; Florez,'t. XIII. fut construite en 618, sous l'épiscopat de saint Helladius, par
p. 308 et p. 410; Ada SS., t. X Oct., p. 25. Il semble bien, toute Sisebutus roi des Wisigoths. « Aera DCLV1, Toleto beatae Leo-
fois, que seul le corps de saint Servandus demeura tri littoribus cadiae aula miro opere, iubente praedicto principe (Sisebuto),
Cadis ; celui de saint Germanus fut rapporté à Mérida. — A Cor culmine alto extenditur. » (D'après saint Euloge, Apologetic.,
doue, leur fête avait lieu dans le hameau dit Quartus. Voy. ci- dans P. L., t. CXV, col. 859.) On ignorait jusqu'ici la date de
dessus, au 22 janvier. sa consécration. C'est dans cette basilique que voulut être en
28. Saint Vincent et ses deux sœurs, martyrisés en 305 à seveli saint Ildephonse (janvier 667). Il n'en reste plus aujour
Avila., où leur culte est encore en grand honneur et où s'élève d'hui que quelques débris de murailles et des colonnes, éparses
sur leur tombeau une très intéressante basilique. sur la rive droite du Tage, dans la Vega de Tolède. Elles con
29. Le calendrier A place à ce jour saint Marcel le Centu firment ce que saint Euloge de Cordoue nous dit de sa magni
(ALEM)KIERS MOZARABES. 483

Codex D an. 1066 Codex E (an. 1067 . Codex F ian. 1072 G. — Kal.Cordub. an. 961

2.4 Sanctorum Seruandi el Sanctorum Serbandi el 23. — In ipso est Christianis


fpstum Seruandi et Germani
Germani. Germani, marlyrum Chri
inonacorum . ¡nterfectorum
sti. martyruin per maims Viatoris
21 euntis ex Emérita ad terrani
Barbarorum \chez les Berbè
23 res). Et sepiliera eorum sunt
26 in littoribus Cadis. Et festum
eorum est in uilla Quartos, ex
oillis Cordube.
2H Sanctorum Vincenli, Sa Sanctorum Vincenli, Sa Sanctorum Vincenti, Sa
28. — In ipso est Cliristianis
bine et Christete, Abula. bine et Christele, marly- bine et Christete, marly- festum Vincentii et Sabine et
rum Christi. rum Christi. Cristete, interfeetorum in ciui-
•J! I Sacratio sánete Leoca- tate Abule per maims Daciani,
prefecti Ispaniarum.
die, Toleto. 29. — In ipso est festum
.4(1 Sanctorum Claudii et Sancti Marcelli, marty Sancti Marcelli, martyres Symonis f'ananeî et Tadei,
Luperci et Victoria. res (sic) Christi. ¡sic) Christi. apostolorum.
31 Sancti Marcelli. Sanctorum Claudii, Lu Sanctorum Claudii, Lu :Ю. — In ipso est Latinis
festum Marcelli, interfeeti per
perci et Victorici, marly- perci et Victorici, marly- maims Daciani in ciuitate
rum Christi. rum Christi. Tange.

Codex D (an. 1066 . Codex E (an. 10671. Codex F an. 1072 . S. — Kai. Cordub. (an. 961 1.

V/i Translatio corporis sanc Translatio corporis sanc Translatio corporis sanc 1. — Et in ipso est Cliristia
nis festum Translationis cor •
ti Saturnini episcopi, To- ti Saturnini, episcopi et ti Saturnini, episcopi et
poris Saturnini, episcopi mar
losa. martyris Christi. martyris Christi. tyris, in ciuitate Tolosa.

Letanie canonice tri


bus diebus celebran de-
bent post kalendas nouem-
bres, nulla intercurrente
fesliuitate

ficence. Sur son emplacement on a élevé une ermita, qui fut zarabes. Instituée au vin' siècle, elle fut fixée au 1er novembre
pendant longtemps le Campo Santo ou cimetière des chanoines dans la première moitié du siècle suivant.
de la cathédrale. 3-7. Il s'agit ici des deuxièmes litanies instituées (ou tout
30. Saint Claude et ses deux compagnons étaient fils du au moins confirmées) en l'année 517 par le ni" canon du concile
Centurion Marcel, dont nous avons parlé au jour précédent. de Gérone. Les premières avaient lieu les trois derniers jours
Près de leur tombeau s'éleva dès le temps des Wisigoths le de la semaine qui suivaient les fêtes de la Pentecôte. Celles-ci
monastère de San Claiulio, détruit vers le milieu du xi.v-' siècle. duraient aussi trois jours : commencées le jeudi, elles se ter
1. A ma connaissance, aucun ancien calendrier ne marque minaient après la messe qui se disait le samedi au coucher du
la fête de la Translation de saint Saturnin, si ce n*est nos ca soleil. Comme nous le dit le calendrier D, elles avaient lieu
lendriers mozarabes manuscrits, qui tous, y compris celui de après les calendes de novembre, au cours de la première se
Cordoue, en font mention en ce jour. Peut-être s'agit-il ici de maine, dont les trois derniers jours n'étaient pas pris par une
la translation dans la basilique élevée à Toulouse au v* siècle fête. S'il se présentait quelque solennité, on renvoyait les lita
par l'évèqne saint Exupère, et sur l'emplacement de laquelle nies à la semaine suivante, de façon toutefois à ne pas dépasser
on admire aujourd'hui la célèbre église romane de Saint-Ser- la fête de saint Martin. — Le Bréviaire mozarabe imprimé a
nin. Le culte de ce saint était et est encore très populaire en conservé l'ancienne rubrique : « Incipit officium ieiuniorum ka-
Espagne, spécialement dans la Navarre. lendarum nouembrium, quod obseruatur tribus diebus ante fe
A remarquer dans le calendrier В la mention de la fête de stum sancti Martini » (/'. /„., t. LXXXVI. col. 724 et 1240\ Mais
tous les Saints, à la suite de la Translation de saint Saturnin. ce jeune, même chez les Mozarabes de Tolède, n'est plus qu'un
C'est le seul indice de cette solennité dans nos calendriers mo simple souvenir historique.
48ß APPENDICE I.

NOVEMBER. Codex A an. 1039 . Codex В (an. 1052 . Codex С (an. 1055

4 G и
."> A Non.
0 В vin Id.
7 С vu Letanie canonice. Letanie canonice celebrande
sunt.
8 D vi
9 Е V
10 F IUI
11 G 111 Obitum sancti Martini epi Obitum sancti Martini epi Sancti Martini episcopi.
scopi. scopi, in Tumis.

12 А Obitum sancti Emiliani Obitus sancti Emiliani pres- Sancti Emiliani presbiteri.
presbyteri. | biteri.

13 В Id. Sancti Minati.


14 С XVIII Kai.
15 D XVII

16 Е xvi
17 F XV Sancti Aciscli et comitum Sancti Aciscli et comitum, Sancti Aciscli et comitum
eius. Et initium Aduentus. Corduba. eius.

18 G XIII I Sancti Bomani et comitum Sancti Bomani et comitum Sancti Bomani et comitum.
eius. eius, Antiocia.
19 А XIII

20 В XII Sancti Crispini. Sancti Crispini episcopi,


Astigii.

4. La Translation de saint Zoyl, dont nous parle le calendrier guera. L'imposture du reste n'eut pas sur ce point beaucoup
de Cordoue, est sans doute celle qui eut lieu vers 613, lors de de succès. — Sur la vie et les écrits d'Alvarus, il faut consulter
l'invention de ses reliques. On connaissait par Usuard , qui Florez. t. XI. p. 10-299 et la P. L., t. CXXI, col. 387-566; cf.
visita Cordoue en 858, la date de la découverte du corps saint t. CXV, col. 706, 734, 959.
(27 juillet); mais la date de sa Translation dans l'église de 11. Dans le calendrier de Cordoue, le mot alatus peut aussi,
Saint-Félix était restée inconnue. Cette église prit bientôt le comme le soupçonne Simonet, représenter une fausse inter
vocable de Saint-Zoyl, et saint Euloge, qui y était attaché comme prétation du mot arabe iladalan, le natalis des martyrologes
prêtre, la mentionne plus d'une fois dans ses écrits. Voy. P.L., latins.
t. CXV, col. 773, 774, 792. 793; cf. Florez. Es/mna sagt:, t. X, A Cordoue, la fête de saint Martin avait lieu à la campagne,
p. 256, 318, et t. XI, p. 309. — Sur le uicus Tiraciorum, voy. nous dit le calendrier, au lieu dit Tarsil, à trois milles de la
ci-dessus, au 27 juin. ville, ce qui a fait donner à ce hameau le nom de Tercios par
6. Sur saint Luc, marqué à ce jour par le môme calendrier, les écrivains mozarabes. (Voy. ci-dessus, au 26 juin et au
voy. ci-dessus, au 30 septembre. 25 août.) Au 30 novembre, ce lieu est appelé : Villa Tarsil, filii
7. Alvare de Cordoue, Puulus Aluarus Cordubemis, écrivain Mughisa. Simonet pense que ce Mughisa n'est autre que Mo-
du ix° siècle, ami de saint Euloge. Il mourut quelques années guitz ou Mugueiz el Rumi, qui s'empara de Cordoue à l'époque
après le martyre de ce dernier, vers 801. Le calendrier de de la conquête musulmane.
Cordoue de 961 est le seul document connu qui range Alvare 12. Saint Émilien, fondateur de la célèbre abbaye appelée
au nombre des saints et nous apprenne que les Mozarabes cé de son nom San Millau dans la Rioja, près de Berceo (le Ver-
lébraient sa fête en ce jour. Tamayo. il est vrai, avait inséré geijium du calendrier D).
le nom de ce personnage dans son Martyrologe espagnol tau 13. Le saint marqué en ce jour dans les calendriers В et D,
4 mai); mais il s'appuyait uniquement sur le Chronicon I.uit- est sans doute Miniatus (saint Miniat, titulaire et patron du
prandi, écrit composé vers la fin du xvi* siècle dans l'atelier célèbre couvent de San Minia tu), martyrisé à Florence en 250.
du célèbre inventeur de fausses chroniques Román de la Hi Il est inscrit au Martyrologe romain au 25 octobre.
CALENDRIERS MOZARABES. 487

Codez D ¡an. 1066 Codex E an. 1067). Codex F an. 1072 G. — Kal. Cordub. an. 961 .

4. — In ipso est Latinis fe-


stum translations Zoili, ex se
pulcro eius in uico ( 'ris, ad sc-
pulcrum ipsius in ecclesia
Letaniae canonicae. Lelanie canonice. uici Tiraciorum, in Corduba.
6. — Et in ipso est festum
Luce apostoli et euangeliste,
H discipuli lesu.
it 7. — In ipso est festum Al-
bari, in Corduba.
10 11. — In ipso est festum ala-
il Sancti Martini episcopi, Obitum sancti Martini, Obitum sancti Martini, tus (obitus?) Martini, episcopi
[Tu]ronis. episcopi et confessons episcopi et confessoris magnifia. Et sepultura eius
est in Francia, in ciuitate Tu-
Christi. Christi. roni. Et festum eius est in
i 12 Sancti Miliani presbiteri. Obitum sancti Emiliahi, Obitum sancti Emiliani. Tarsil Alcanpanie.
Vergegio. presbiteri et confessoris presbiteri et confessoris 12. — In ipso est festum
obitus Emiliani sacerdotis.
Christi. Christi. 17. — In ipso est Latinis
13 Sancti Minatis. festum.
14 18. — In ipso est Christianis
festum Aciscli, interfecti per
15 maniis Dionis prefecti Cor-
16 dube. Et sepultura eius est in
/i' Sancti Aciscli et eomi- Sancti Aciscli et cornil Sancti Aciscli et comi- ecclesia Carceratorum : et per
ill ii« I nominatur ecclesia. Et
tum, Corduba. tum eius martyrum, Cor tum eius martyrum, Cor festum eius est in ecclesia fa-
doba. doba. cientium pergamena in Cor
-18 Sancti Romani et comi- Sancti Romani et comi- Sancti Romani et comi- duba et in monasterio Armilat.
19. — Et in ipso est Christia
tum eius, Antiocia. tum eius martyrum. tum eius martyrum. nis festum Romani monachi.
l!l interfecti in ciuitate Antiochia.
20 Sancti Crispini episcopi, Sancti Crispini, Repise] Sancti Crispini, ¡épis." et 20. — In ipso est Christianis
festum Crispini, sepulti in
Astigi. et martyris Christi, Astigi. martyris Christi, Astigi. monasterio quod est in sinistro
riuitatis Ästige.

17. Le calendrier de Cordoue indique cotte date comme un calendrier : ecclesia farienlium pergamena. ("est dans cette der
jour de fête et renvoie saint Acisclo au jour suivant. Peut-être nière église que la plupart des chrétiens se réunissaient pour
célébrait-on le 17 la fète de sainte Victoire, qui souffrit le mar célébrer la fète du saint martyr. D'autres se rendaient dans ce
tyre en mémo temps que saint Aciscle, en réservant le 18 à but jusqu'au monastère d'Armilat, situé dans la partie la plus
la mémoire de ce dernier. sauvage des montagnes voisines, au nord de la grande ville.
17-18. La fête de saint Aciscle, martyrisé à Cordoue en 303, A remarquer les mots Initium Aduenliis, qui suivent dans le
est marquée au 17 par six de nos calendriers mozarabes et la calendrier A la mention de saint Aciscle. C'est vers le 15 que
plupart des martyrologes, au 18 par le calendrier de Cordoue commençait le premier des six ou cinq dimanches avant Noël.
et le Martyrologe hiéronymien. La plupart des manuscrits de C'était le commencement de l'année liturgique, ce qui fait que
ce dernier ajoutent : • Rosae ibidem colliguntur ». ce que le dans la plupart des manuscrits mozarabes l'office de saint Acis
Martyrologe d'Adon explique par ces mots : « Vbi (C.ordubae^ ob cle est le premier parmi les fêtes des saints.
commendationem mortis eorum (Aciscli et Victoriae) eodem die 18-19. Saint Romain, diacre de Césarée, martyrisé à Antio-
rosae ortae diuinitusflorentes colliguntur ». — Sur saint Aciscle che sous Dioclétien. Son culte était un des plus célèbres et des
et ses reliques nous renvoyons à Florez , t. X, p. 295 et 255. plus répandus en Espagne avant l'invasion arabe et même au
Voy. aussi saint Isidore, dans P. L., t. LXXXIII, col. 1070. moyen âge. Voy. les savantes notes que Lesley a jointes au
La très intéressante notice du calendrier de Cordoue semble texte de son office, dans P. /.., t. LXXXV, col. 914-926. Quoique
trancher la question de savoir s'il y avait dans cette ville une la date de son martyre se place au 17 novembre, il est signalé
ou deux églises dédiées à saint Aciscle. Deux basiliques sont dans presque tous les martyrologes au 18, de même que dans
ici mentionnées. L'une était appelée ecclesia Carceratorum (la nos calendriers mozarabes. Celui de Cordoue le marque au 19
Canisat alasra des écrivains arabes), et renfermait le tombeau seulement.
du saint. Elle était plus connue sous le nom de basilica sancti 20. Saint Crispinus, premier évèque connu d'Astigi aujour
Aciscli, que lui donnent saint Euloge, l'abbé Samson, etc. L'autre d'hui Ecija, entre Cordoue et Seville), souffrit le martyre sous
se trouvait dans le quartier des parcheminiers (le Rabadh Ar- la persécution de Dioclétien. Voy. Florez, t. X, p. 83 et 482. —
raccaquin des auteurs arabes), ce qui la fait appeler par notre Le calendrier de Cordoue nous apprend que son corps reposait
488 APPENDICE I.
NOVEMBER. Codex A an. 1039 . Codex В (an. 1052 Codex С (an. 1055

21 С XI Sancti Longini, militis et


martiris.
4J D \ Sánete Cecilie, uirginis, et Sánete Cecilie, uirginis, et Sánete Cecilie, uirginis, et
comitum eius. comitum, Roma. comitum eius.
23 E \'1Ш Sancti dementis aepiscopi. Sancti démentis, episcopi, Sancti Clemenlis episcopi.
et comitum.
24 F VIII Sancta Anastasia.

23 G VII Sancti Saluatoris. Sancti Saluatoris. Sancti Saluatoris. — Yems


inquat.
26 A VI

В V Sanctorum Facundi et Pri- Sancti Cassiani, Facundi et Sancti Facundi et Primitiui.


mitibi. Primilibi.

28 С пи Sancti Caprasii.

29 1) III Sancti Saturnini episcopi. Sancti Saturnini episcopi, Sancti Saturnini episcopi,
Tolosa. Tolosa.
30 Е Sancti Andre aposloli. Sancti Andre apostoli, Pa- Sancti Andre aposloli ,
tras. Acaya.

au Ne siècle dans un monastère, situé « à gaucho de la cité 23. Л Cordoup, la fête de saint Clément se célébrait au ha
d'Ecija ». Simonet pense qu'il faut lire « au nord d'Ecija », le meau appelé Jlitilibes par le calendrier de 961 et qui ne nous
mot arabe .rimai, traduit par »inislra, signifiant aussi pars se- est pas autrement connu.
plemtrionalis. Les martyrologes inscrivent saint Crispinus au 24. C'est la même sainte Anastasio marquée au 25 décembre
19 novembre, de même que le Bréviaire et l'Ordo des chape dans la plupart des martyrologes. Adon en parle au 24 novem
lains mozarabes modernes. bre, jour du martyre de saint Chrysogone. dont les actes sont
21. Il semble bien qu'il est ici question (et au 2 décembre communs avec ceux de notre sainte. — Le calendrier de Cor-
dans le calendrier de 1066) de Longin, le soldai qui perça de doue inscrit à ce jour la fête de sainte Innucericia martyre.
sa lance le côté du Sauveur, et dont la fête est inscrite au 15 mars C'est vraisemblablement une mauvaise leçon du nom d'Ana
dans le Martyrologe romain. Toutefois, on trouve au 22 novem stasia, mentionnée par trois de nos calendriers.
bre un saint Longin et ses compagnons martyrs dans le Marty 25. Cinq des calendriers mozarabes portent la mention :
rologe hiéronymien. — Un bréviaire de Seville, du xv° siècle, Sancti Saluatoris. S'agit-il d'un saint ou de la dédicace d'une
aujourd'hui à la Bibliothèque nationale (fonds Saint-Germain basilique placée sous ce vocable? 11 n'est pas aisé de le dire.
Í23Í) porte au 21 novembre la fête de saint Longin. La dédicace de l'église du Latran (Sancti Saluatoris) est marquée
22. Rien à noter sur la fête de sainte Cécile, sinon que, à Cor- au 9 novembre. En Espagne, la célèbre basilica Sancti Salua
doue, elle avait lieu avec concours du peuple dans l'église du toris d'Oviedo fut plusieurs fois reconstruite. Fondée dans la
.monastère de Saint-Cypricn. Voy. ci-dessus, au 26 juillet. seconde moitié du vin0 siècle par le roi Fruela, nous ignorons
CALENDRIERS MOZARABES. 489

Codex D an. 1066). Codex Б (an. 1067 . Codex F (an. 1072). G. — Kal.Cordub.(an.96i .

Sancti Longini, militis et • Sancti Longini, militis et 22. — Et in ipso est festum
-21
Cecilie et sociorum eius, in ci-
martyris Christi. martyris Christi.
uitate Roma. Et festum eorum
- ¿>¿> Sánete Cecilie et comi- Sancte Cecilie et comi- Sancte Ceciliae et comi- est in monasterio Sancti Ci
tum. tum eius marlyrum. tum eius marlyrum. priani, in Corduba.
23. — In ipso est Christianis
/23 Sancti Clementis epi- Sancti Clementis, epi- Sancli Clementis, epi-
festum Clementis, episcopi Ro
scopi, Ro[ma]. scopi et martyris Christi. scopi et martyris Christi. mani tercii post apostolum I'e-
Sancte Anastasie et co- Sanctae Anastasie et co- trum, quem interfecit Traia-
24 nus Cesar. Et festum eius in
mitum eius marlyrum. milum eius marlyrum.
villa lbtilibes.
25 Sancli Salbatoris. Sancti Salbatoris. 24. — In ipso est festum In-
nucericie martyris.
27. — In ipso Latirás est fe
26 stum Facundi etPrimitiui, se-
-27 Sanctorum Facundi et Sanctorum Facundi et pultorum in eo quod est circa
Sancti Facundi et Primi-
Primitibi, marlyrum Chri Primitibi, martyrum Chri Legionem.
tibi. 29. — In ipso Christianis est
sti. sti. festum Saturnini martyris. Et
28 Sancti Kaprasi , | epi Sancti Kaprasi, [episcopi] festum eius est in Candis in
uilla Cassas Albas, prope uil-
scopi' et martyris Christi et martyris Christi.
lam Kerillas.
\29 Sancli Satül Sancli Saturnini, epi- Sancti Saturnini, epi 30. — Et in ipso est Latinis
scopi et martyris Christi. scopi et martyris Christi. festum apostoli Andrée marty
ris, interfecti in ciuitate Patras.
,30 Sancti Andre apostoliülj Sancti Andre, apostoliet Sancti Andre, apostoli et
ex regione Achagie, de terra
martyris Christi. martyris Christi. Romanorum. Et festum eius
est in uilla Tarsil filii Mughisa.

Codex D (an. 1066 Codex E (an. 1067) Codex F tan. 1072). G. — Kal.Cordub. (an. 961)T

Sancti Longini militis.

Sancti Apollonii et comi- Sancti Apolloni et comi-


tum eius martyrum. tum eius martyrum.

la date de sa consécration. Elle fut détruite peu après par les 28. Saint Caprais d'Agen, martyrisé le 20 octobre 303.
Arabes. Alfonse le Chaste la réédifia dans les premières années 29. Sur saint Saturnin, voy. au 1er novembre. — A Cordoue.
de son règne, et cette nouvelle église fut consacrée le 13 octo on célébrait sa fête aux Maisons Blanches, près du hameau de
bre 802. Voy. España sagrada, t. XXXVII, p. Ill et 143. — Quel Kerillas. Peut-être faut-il voir dans ces Cassas Albas le manaste-
ques martyrologes font aussi mention au 18 décembre d'un rium Album, dont il est question au 7 janvier dans le calendrier
saint Salvator, martyr en Afrique. de Cordoue. Au lieu de Kerillas du texte arabe, la version la
27. Le calendrier de Cordoue fait allusion au tombeau des tine porte Berillas.
saints Facundus et Primitivus, autour duquel s'élevèrent le 30. Les mots de terra Romanorum du calendrier de 901 doivent
célèbre monastère bénédictin et la ville de Sahagun {Sancli être lus : de terra Graecorum, le mot arabe Rum pouvant
Facundi), au royaume de Léon. Sur leur histoire et leur culte également s'appliquer à l'un ou l'autre de ces deux peuples.
voy. Pérez-Escalona, Historia del real monasterio de Sahagun, — Sur la villa Tarsil. voy. ci-dessus, au 11 novembre.
1782. Cette abbaye n'est plus aujourd'hui qu'un monceau de 2. Voy. sur le saint Longin du calendrier de 10f>6 ce qui a été
ruines. — Le saint Cassien mentionné par le calendrier R, dit ci-dessus, au 21 novembre.
est probablement saint Cassien de Capoue, inscrit au 28 novem 6. Les saints martyrs Apollonius et ses compagnons, dont nous
bre dans quelques martyrologes, ou saint Cassien de Tanger, parlent les calendriers E et F, ne peuvent être identifiés avec
beaucoup plus connu que le précédent et qui est honoré au quelque certitude. Peut-être faut-il y voir le saint Apollonius
3 décembre. de Terni en Ombrie,mis à mort le 14 avril 272.
L1UEH ORDINVM. 3'.
490 APPENDICE I.

DECEMBER. Codex A (an. 1039 . Codex В (an. 1052). Codex С an. 1055).

7 ! E vu

s M Sancti Nicolai, episcopi con


fessons.
!) Sánete Leocad ¡e uirginis. Sánete Leocadie uirginis. Sancte Leocadie uirginis.

Ill llll Sánete Kolalie uirginis. Sánete Eulalie, uirginis et Sancte Eolalie uirginis.
martyris.
II Ill Obitum sancti Pauli, confes
sons Christi.
\1 Sande Lucie, uirginis et
martyris Christi.
Letanie celebrande. sunt tri
13 Id. bus diebus pro aduentu An
gelí.

I'i wiin Kal. Sanctorum lustietHabundi,


marlyrum Christi.
15 F xviii Letanie celebrande sunt tri
bus diebus.
11) XVII
17 XVI

IS \\ Sánete Marie uirginis. Sancte Marie uirginis. Sancte Marie, uirginis e


genetricis Dei.

7-8. Saint Nicolas de Myre, en Lycie, inscrit au jour précé et, chose curieuse, qui vient peut-être d'une méprise, indique
dent dans la plupart des anciens martyrologes grecs et latins. pour ce jour la couleur blanche, comme couleur liturgique. La
Voy. ci-dessus, au 23 juin. sainte est cependant vraiment martyre, étant morte en prison
9. Sainte Léocadie, la célèbre vierge-martyre de Tolède, où pour la foi. Le Missel imprimé (P. /,., t. LXXXV. col. 940 qua
trois églises s'élevèrent en son honneur. Au sujet de la basilica lifie plusieurs fois Eulalie do confessor. De même sainte Marie-
Sanrtae Leocadiae, dans laquelle s'assemblèrent plusieurs con Madeleine [Ibid., col. 791).
ciles, voy. ci-dessus, au 29 octobre. Sur la vie et le culte de cette 10. Après sainte Léocadie de Tolède, vient sainte Eulalie de
sainte, on peut consulter Florez, t. VI, p. 309-314 et 318-323. Mérida, que Prudence a si merveilleusement chantée dans un
— A Cordoue, d'après le calendrier de 951, la fôte de la sainte se de ses plus beaux hymnes du Peristephanon. Cet hymne III
célébrait alors dans l'église de Saint-Cyprien. dont il a été plu (Germine nobilis Eulalia) du poète espagnol est le meilleur do
sieurs fois question. (Voy. ci-dessus, au 26 juillet, 14 septembre cument que nous ayons sur son histoire. Comme celle de Léo
et 22 novembre.) — Le titre de confessor, que le calendrier de cadie, sa fête est une des plus anciennes de la liturgie mozarabe.
1072 donne à sainte Léocadie, n'est pas un fait isolé. Il lui est — A Cordoue elle avait lieu, au xu siècle, dans un hameau du
donné aussi par les Pères des 4e et 5° conciles de Tolède (réunis nom de Careilas. Simonet pense qu'il faut lire Fragellas, bour
en 033 et 636 dans sa basilique de la Vega), par l'office antique gade mentionnée par saint Euloge et où se trouvait une basi
du bréviaire et du missel, par plusieurs manuscrits liturgiques lique en l'honneur de sainte Eulalie. Cordoue aurait donc eu
mozarabes, notamment par le codex 30 de la Biblioteca nación«! deux églises sous ce vocable : l'une dédiée à sainte Eulalie de
de Madrid (du xie siècle, non du vin", comme dit le catalogue} Barcelone, située dans la plaine (voy. au 12 février et au 20 dé
et par le Libellus Orationum de Vérone. Il a ici son acception cembre); l'autre à sainte Eulalie de Mérida. dont il est ici
antique de martyr. (Nous avons vu plus haut, 24 juillet, le nom question.
de confessor appliqué à une vierge, l'abbesse sainte Seculina.) 11. Saint Paul ermite, mort le 10 janvier 341 et dont la fête
L'Ordo mozarabe moderne conserve à sainte Léocadie ce titre est renvovée au 15 dans l'office romain.
CALENDRIERS MOZARABES. 191

Codex D an. 1066). Codex E (an. 1067). Codex F (an. 1072). G. — Kai. Cordub.(an,961 .

Sancti Nicolay, episcopi Sancti Nicolai, episcopi 9. — Et in ipso est Latinis


et confessoris Christi. et confessoris Christi. festum Leocadie, sepulte in
Toleto. Et festum eius est in
ecclesia Sancti Cipriani, in
Corduba.
!) Sánete Leocadie, uirgi Sánete Leocadie, uirgi Sánete Leocadie, uirgi 10. — In ipso est Christianis
nis, et comitum. nis et marlyris Christi. nis et confessoris Christi. festem Eulalie interfecte, et
sepulchrum eius est in Eme-
Kl Sánete Eolalie uirginis, Sande Eulalie, uirginis Sánete Eulalie, uirginis rita. Et nommant earn marty-
Emérita. et marlyris Christi. et martyris Christi. rpm. Et festum eius est in uilla
II Obitum sancli Pauli, Obitum sancti Pauli, Careilas. prope Cordubam.
confessoris Christi. confessoris Christi. 14. — In ipso est Latinis
festum Iusti et Habundi marty
1-2 Letanie tribus diebus Sánete Lucie, uirginis et Sánete Lucie, uirginis rum, interfectorum in Jeru
ante solemnitate sánete marlyris Christi. et martyris Christi. salem.
Marie celebrande sunt. 18. — In ipso est festum Ap-
13 Sancti Nazari. Sancti Nazari. paritionis Marie matris Iesu,
super quam sit salus. Et fe
stum eius est in Catluira.

14 Sanctorum Iusti et Abun- Sanctorum Iusti et Abun-


ili, marlyrum Christi. di, martyrum Christi.
13 Letanie canonice. Lelanie canonice.

16
17 Sancti Alexandri et co Sancli Alexandri episco Sancti Alexandri episco
mitum, Africa. pi et Teudoli, martyrum pi et Teudoli, martyrum
Christi. Christi.
18 Sánete Marie, uirginis et Sánete Marie, uirginis et Sánete Marie, uirginis et
genetricis Dei. genetricis Domini nostri genetricis Domini nostri
Ihesu Christi. Ihesu Christi.

12. Sainte Lucie, dont la fête est marquée au jour suivant « ante tres dies tribus diebus Letanías peregit » (c'est la véri
dans le plus grand nombre des martyrologes. table leçon du texte que n'a pas compris Florez).
12-15. Les Litanies des ides de décembre furent instituées par Sur les Litanies mensuelles, voy. ci-dessus, au 25 février, au
le 5e concile de Tolède, tenu à la fin du mois de juin 636. Le 10 avril et au 9 juin.
canon i ordonne en effet d'observer à jamais et partout la 13. Je ne pense pas qu'il soit possible d'indiquer, parmi les six
pratique religieuse de célébrer les Litanies pendant trois jours, ou sept saints du nom de Nazaire, celui dont il est question dans
à partir du 1.4 décembre. Dans le cas où il se rencontrerait un nos calendriers E et F.
dimanche du 13 au 15, il faudrait renvoyer la cérémonie à la 14. Plusieurs auteurs espagnols ont attribué à l'église de
semaine suivante. Ce canon fut confirmé par un décret du roi Baeza les saints Iustus et Abundius, que ne réclamait aucune
Chintilla daté du 30 juin de la même année, par lequel il or autre église. Ici, comme dans beaucoup d'autres circonstances,
donne à ses officiers et à ses sujets de sanctifier ces trois jours l'exécrable audace (le mot est de Florez) de Roman de la Higuera
de prière et de pénitence. Le canon и du 6° concile de Tolède joua le rôle principal et enrichit Baeza de nos deux saints et de
(638) constate que ces litanies étaient déjà, en usage dans tout plusieurs autres illustres personnages. Son Ckronicon Iuliani
le royaume. — Il ne semble pas qu'elles aient été considérées suppléa au silence de l'antiquité. (Voy. España sagrada, t. Vil.
comme une préparation à la solennité du 18, la fête de Notre- p. 110-117.) — Le calendrier de Cordoue, d'accord en ceci avec
Dame n'ayant été définitivement fixée à ce jour que vingt ans plusieurs autres témoignages, place à Jérusalem le martyre de
après leur institution, comme on le verra. Aussi, ne faut-il atta nos deux saints.
cher aucune importance au témoignage d'un bréviaire de Tolède 17. Sur ces deux saints, voy. les Analecla Bollandiana , t. I,
du xv* siècle, cité par Florez (t. V, p. 204) et d'après lequel p. 506, et le Catalogua Codicum hagiogr. Bibliothecae Bruxell..
saint Ildephonse aurait institué trois jours de jeune avec Lita t. I, p. 218.
nies avant la fête du 18. Quant au témoignage de Cixila (Ibid., 18. Cette fête est la grande solennité instituée par l'Église
p. 488), il confirme que les Litanies avaient lieu du 13 au 15 : gothique d'Espagne en l'honneur de la Vierge. Elle était des
49'2 APPENDICE 1
DECEMBER. Codex A (an. 1039). Codex В (an. 1052 . Codex С an. 1055 .

ií) G ХИН Sánete Alexandrie et Cecilie.


20 D XII [

21 E XII Sancti Tome apostoli. Sancti Tome apostoli. Sancti Tome apostoli

22 F \| Translalio sancti Isidori.

23 ti X
24 A Villi Sancti Gregorii. Sancti Gregorii, Roma.
2;; В VIH Natiuitas Domini noslri Ihe- Natiuitas Domini. Natibitas Domini nostri
su Christi. Ihesu Christi.
2(1 С Vil Sancti Stefani leuite. Sancti Stefani leuite. Sancti Stefani leuite.

27 D VI Sánete Eugenia, uirginis, et Sánete Eugenie, uirginis, Sánete Eugenie, uirginis, et


comitum eius. et comitum. comitum eius.

28 E Sancti Iacobi, frat.ris Do- Sancti Iacobi apostoli, fra- Sancti Iacobi apostoli, fra-
mini. tris Domini. Iris Domini.

29 Г пи Sancti Iohanniseuangeliste. Sánete Iohannis apostoli et Adsuntio sancti Iohannis


Adsuntio eius. euangeliste. apostoli.

tinée à honorer spécialement la maternité divine de Marie. Ne dit le calendrier de Rabi ben Zaid). — Le calendrier F mar
pouvant célébrer dignement au 25 mars l'anniversaire de l'in que en ce jour la vierge sainte Thècle, que nous trouvons en
carnation — ce jour tombait toujours en Carême — les diverses effet au 21 décembre dans le Martyrologe hiéronymién. Le
églises en étaient venues, au vu0 siècle, à suivre chacune leur Sanctoral mozarabe de Paris, que j'ai souvent cité, place à la
usage particulier. C'est pour obvier à ces divergences, que le môme date le martyre de la sainte. Voy. ci-dessus, au 23 sep
10° concile de Tolède (vers 650) fixa par un décret solennel tembre.
cette fête au 18 décembre, en lui donnant en importance le 22. La translation du corps de saint Isidore , de Seville à
même rang qu'à la Nativité même du Sauveur. Léon, eut lieu le 22 décembre 1062. Nous avons sur ce fait des
De même que nos calendriers, les manuscrits liturgiques détails circonstanoiés, que l'on trouvera dans Risco, Esp. sagr..
mozarabes appellent simplement cette fête Sánela Marin. La t. XXXVI. Dans les calendriers A et E l'indication de cette
dénomination de Expeclalio Partus que Lesley croit ancienne, fête est d'une autre main que celle du copiste primitif, mais
est d'un usage assez récent et ne répond pas au texte de l'office encore du xi" siècle. Saint Dominique, abbé de Silos, joua un
de ce jour. (Voy. à l'Appendice IV la formule par laquelle était rôle dans cette translation, et ceci explique le soin que prit un
annoncée aux fidèles l'approche de cette solennité.1 — Le calen contemporain de la signaler dans les manuscrits liturgiques de
drier de Cordoue lui donne le nom de Apparitio Marie, qu'il ce monastère. Je renvoie sur ce point de détail à mon Histoire
faut interpréter : Apparitio Gabrielis angelí uirgini Marie. Les de Vabbaye de Silos, p. 58-60.
Mozarabes de Cordoue célébraient cette fête à Ca Unira, qui est 24. Quoique le calendrier В identifie le Gregorius marqué
vraisemblablement le lieu appelé Cathlabira par les auteurs en ce jour avec saint Grégoire de Rome, on est tenté de croire
arabes. Simonet est d'avis que ce pourrait bien être le hameau qu'il y a ici une confusion. Beaucoup de martyrologes anciens
de Cuteclara , situé près de la ville, et où se trouvait, à côté inscrivent, en effet, au 24 décembre le martyre d'un saint Gré
d'un monastère de Vierges, une église sous le vocable de Sainte- goire, prêtre, qui souffrit à Spolète en 303. Le calendrier de
Marie. Saint Euloge la mentionne dans son Memoriale Saneln- Cordoue serait donc le seul à signaler (au 12 mars) la fête de
rwn (P. L., t. CXV, col. 815; cf. Florez, t. X, p. 265). saint Grégoire le Grand, qui fut pourtant en relation si intime
19. 11 semble évident que le copiste du calendrier B, en indi avec saint Léandre de Seville.
quant à ce jour une sainte Alexandria, qui n'a probablement 25. Aussi haut que l'on peut remonter à l'aide des documents,
jamais existé, et une. sainte Cecilia, a commis une inéprise. l'Eglise d'Espagne a toujours fêté au 25 décembre la naissance
Tout porte à croire qu'il s'agit ici des saints Alexandri et- comi du Sauveur. C'est cette pratique que constate, en 656, le ca
tum, inscrits au 17 dans les calendriers D, E et F. non i du 104' concile de Tolède, à propos de la fixation de la
21. Saint Thomas apôtre, martyrisé à Calamine (in India, fête de la Vierge au 18 décembre. Voy. à V Appendice IV les for
CALENDRIERS MOZARABES. 493

Codex D (an. 1066 . Codex E an. 1067). Codex F an 1072). G — Kai Cordub. aii.961 .

19 21. — Et in ipso est festina


-2(1
Thome apostoli. Et interfectio
eius in India.
i\ Sancti Tome apostoli. Sancti Tome apostoli. Sánete Tecle uirginis et 25. — In ipso est Latinis fe-
sancti Tome apostoli. stum Natiuitatis Christi, super
ii Translatio corporis sanc Translatiocorporissancti quem sit salus. Et est ex ma-
ioribus festiuitatibus eorum.
ti Isidori. Isidori.
26. — In ipso estfestum Ste-
23 phani, diaconi et primus mar
U tyr (sic). Et sepulchmm eius
Natiuitas Domini in Natiuitas Domini nostri Natiuitas Domini nostri est in Ierusalem. Et festum
eius est in ecclesia Alseelati, '
Bethlem. Ihesu Christi. Ihesu Christi. id est planiciei.
U26 Sancti Stefani leuite, in Sancti Stefani, leuite et Sancti Stefani, leuite et 27. — In ipso est festum As
Ierusalem. martyris primi. martyris primi. sumptions Iohannis, apostoli
Sánele Eugenie et comi- Sánete Eugenie uirginis Sánete Eugenie uirginis et euangeliste.
28. — In eo est Latinis fe
et comitum eius marty- et comitum eius martyrum.
stum Iacobi apostoli. qui dictus
rum. est frater Christi. Et sepul-
28 Sancti Iacobi , fratris Sancti Iacobi, fratris Do Sancti Iacobi , fratris chrum eius est in Iherusalem.
Domini, Ierusalem. mini, apostoli et martyris Domini, apostoli et mar 29. — In ipso est Latinis
festum interfectionis Infan
Christi. tyris Christi. tum, in ciuitate Betleem, per
29 Adsuntio sancti Iohan- Adsuntio sancti Iohan- Adsuntio sancti lohan- 1 1 un 1 1 1 s Herodis regis, cum per-
nis, apostoli et euange- nis, apostoli et euange- nis, apostoli et euange- uenit ad eum de Natiuitate
Christi Domini. Cogitauit ergo
liste. liste. liste. per interfectionem eorum in-
terficere eum inter eos.

mules en usage dans l'Eglise mozarabe pour faire connaître au tan., lire Vo; sainte Théodosie, IIo non. april., lire IIIo; saint
peuple l'approche de la fête de Noël. Adrien, ЛГУ0 caí. í«í., lire XVIa; saint Speratus, XIIIo cal. aug.,
26. Rien à remarquer à propos de la fete de saint Etienne, lire XIIIl"; sainte Foi, IIIo cal. sept., lire IUI0.]
marquée au 26, en Espagne comme ailleurs. A Cordoue, les 28. Saint Jacques le Mineur, inscrit au 27 décembre dans
Chrétiens se réunissaient en ce jour dans la basilique de le Martyrologe hiéronymien, sous ce titre : * Ordinatio episeo-
Sainte-Eulalie (la martyre de Barcelone), située dans la Sahla, patus sancti Iacobi fratris Domini, qui ab apostolis primus ex
c'est-à-dire dans la plaine. Voyez ci-dessus, au 12 février et au ludeis Hierosolimis est episcopus ordinatus ». Nos calendriers
10 décembre. et les deux Sanctoraux mozarabes de Paris (mss. 2179 et 2180;
27. On ne sait rien de parfaitement authentique sur le mar placent au 28 la fête de saint Jacques.
tyre de sainte Eugénie (f à Rome, le 25 déc. 258); mais son 29. La fête de saint Jean est inscrite au 27 dans presque
culte est très ancien. En Espagne, la liturgie wisigothique lui a tous les martyrologes. Dans la liturgie mozarabe, elle a cédé
de bonne heure consacré un office propre, encore en usage de le pas à sainte Eugénie et a dû être renvoyée au 29. Seul le
nos jours. Tous les manuscrits anciens du rite mozarabe fixent calendrier de Cordoue. qui n'a pas le nom de sainte Eugénie,
cette fête au 27 décembre, bien que le Bréviaire et le Missel l'a maintenue к la date commune. C'est également au 29 que les
modernes l'aient avancée au 12, sans doute pour célébrer l'a deux Sanctoraux, cités au jour précédent, placent la passion
pôtre saint Jean à la même date que l'Église romaine. Lesley, de l'Apôtre. Le Martyrologe hiéronymien et plusieurs autres
qui n'a connu que les textes imprimés, est bien à tort surpris documents anciens se servent pour indiquer la fête de saint
que le Libellm Orationum de Vérone mette la fête de notre Jean de la même formule que la plupart de nos calendriers :
sainte au с vi kalendas ¡anuarias ». i Adsumptio sancti Iohannis euangeliste, apud Ephesum ». On
Le Sanctoral mozarabe de Paris donne également les actes remarquera que, contrairement à cette dernière indication :
de sainte Eugénie « die vi kal. ¡anuarias ». — Les Bollandistes apud Ephesum, le calendrier de Cordoue met son tombeau à
{Catalogue Codd. hagiogr. Bibliotheeae Paris., t. II, p. 476 et Jérusalem. Voy. sur ce point et sur le mot Assumplio, la note
suiv.) ont imprimé VIP kal. ; mais par erreur, erreur très ex de Baronius au Martyrologe romain. La messe mozarabe im
plicable, du reste, dans ces volumes qui renferment un nombre primée, qui est du reste celle des manuscrits, renferme le pas
de dates vraiment effrayant. [Ce n'est pas la seule méprise. sage suivant : « Ofl'eramus... hostiam ob ipsius sancti apostoli
En voici quelques autres — je relève uniquement celles qui inté sacralae assumptionis memoriam ».
ressent nos calendriers mozarabes : — fête de l'apôtre saint Jean, Sur la fête des Innocents, mentionnée à cette date dans le ca
au lieu de IIIa kal. ¡an., lire IUI0; les XL martyrs, VIo id. lendrier de Cordoue, voy. ci-dessus, au 8 janvier.
494 APPENDICE I.
DECEMBER. Codex A (an. 1039). Codex В (an. 1052). Codex С (an. 1055).

30 G ш Sancli Iacobi apostoli, fra- Sancli Iacobi, i'ratris sancli Sancti Iacobi, fratris saneti
tris Iohannis apostoli euange- Iohannis. Iohannis.
liste.
31 A и Sánete Columbe uirginis. Sánete Columbe uirginis. — Sancte Columbe uirginis,
Sánete Melanie^: et confesso Senonas.
ns Christi.

30. Il n'est pas douteux que l'Église gothique d'Espagne n'ait Jacques le Majeur au 30, et il a raison; mais l'Ordo. qui fait
célébré en ce jour la mémoire du martyre de saint Jacques le loi pour les Mozarabes modernes de Tolède, indique qu'il faut
Majeur, frère de l'apôtre saint Jean. Tous les monuments an célébrer en ce jour la Translation de l'apôtre.
ciens de la liturgie mozárabe sont d'accord sur ce point. Par D'autre part, le Missel nous donne l'office de notre saint au
contre, la plus grande confusion règne dans les livres impri 25 juillet, d'accord en ceci avec l'Ordo, tandis que le Bréviaire
més de ce rite, tant dans l'édition de Ximénès que dans les ne le mentionne même pas à cette date et se contente de la fête
suivantes. Le calendrier placé en tête du Missel fixe au 30 (P. L., du 30 décembre. — Sur l'indication de cette fête au 25 juillet
t. LXXXV, col. 104; la Translation de saint Jacques (le Majeur). par le calendrier de Cordoue, on peut voir ce qui a été dit ci-
Puis, à ce même jour, le même Missel nous donne la messe de dessus à cette même date.
saint Jacques le Mineur {Ibid., col. 211); ce qui fait dire au 31. Il s'agit bien dans nos calendriers de sainte Colombe
P. Lesley qu'il ne peut y avoir le moindre Houle sur la célébra de Sens, martyrisée le 31 décembre 273. Sauf le calendrier
tion en ce jour de la fête de saint Jacques le Mineur, malgré publié par Francisco de Pisa (qui l'inscrit au 2 janvier), tous
les deux calendriers du Bréviaire et du Missel. Pour mettre le les textes anciens de la liturgie mozarabe placent ;\ ce jour la
comble à la confusion, le Bréviaire place la mémoire de saint fête de cette sainte. Aussi n'y a-t-il pas lieu de penser, comme

H. FRAGMENT DE CALENDRIER MOZARABE 21. Sanctorum Fructuosi episc, [Augurii et Eulogii dia-
publié en 1595 par Francisco de Pisa . conorum, Tarracona, mari.
22. Vincentii leuite mari., Valentia.
Ianuarius. 23. Obitum domni Ildefonsi episc, 'foleto.
Circumcisio Domini nostri Iesu Christi. 24. Sancli Babile episcopi et trium puerorum, Antio
Sánele Columbe uirginis, Senonas. cia.
Ieiunium obseruatur tribus diebus. 2li. Caput Februarii apud Egyplios.
Apparitio, quod est Epiphania. 28. Sancti Tyrsi, uel comitum mart., Grecia.
7. Sancti Iuliani uel comitum mari., Antiocia.
Februarius.
8. Sancti Luciani presbiteri mart., Eliopoli [leg.
Helenopoli). 5. Sancte Agale, uirg. marl., Catania.
9. Sanctorum XL. mart., Constantina. 7. Sancte Dorolee uel comitum mart., Cappadocia.
10. Sancte Serene, uirg. mart. H. Sancli MarciO euang. mart.
14. Sancti Fclicis, Nola. 18. Sancti Pantaleonis.
17. Policarpi et Antonii. 22. Cathedra sancti Petri apostoli.
19. Sancti Sebastiani et comitum, Koma. ai. Sancte Iuliane uirg. el mari.
20. Sanctarum Agnelis et Emerentiane, Roma. (Caetera desideranlvr.)
CALENDRIERS MOZARABES. 495
Codex D an. 1066 . Codex E an. 1067). Codex F (an. 1072). G. — Kai. Cordub. (an. 961).

:ю Sancli Iacobi, fratris Sancti Iacobi apostoli, Sancti Iacobi apostoli, fra 3D. — In ipso est Latinis fe-
fratris sancti Iohannis, et tris sancti Iohannis, et co stum Eugenie interfere. Et
sancti Iohannis, Ierusalem. sepulchrum eius est Rome.
comitum eius martyrum. mitum eius martyrum.
31. — In ipso est Christia
у 31 Sancte Columba uirginis, Sancte Columbe, uirgi- Sancte Columbe, uirgi- nis festum Columbe. interfecte
Senonas. nis et martyris Christi, et nis et martyris Christi, et in ciuitate Rubucus, in alio
sancti Policarpi, episcopi sancti Policarpi, episcopi Senonia, et est martyr. Et
festum eius est in Casis Albis
et martyris Christi. et martyris Christi. — prope Kerilas. in monte Cor-
Sancte Melanieiee con dube.
fessons Christi.

le font Bianchini et Lesley, quo la rubrique // kal. ian. du laquelle reposait, depuis plus de cent ans, le corps de leur
Libellât Omlionum de Vérone soit une addition sans autorité. compatriote sainte Colombe.
C'est à cette sainte Colombe de Sens, et non à son homonyme Rien de plus authentique toutefois et de plus touchant que
de Cordoue (martyrisée le 17 septembre 853), qu'il faut repor les actes de la martyre de Cordoue, écrits moins de trois ans
ter le culte et la popularité extraordinaire de ce nom en Es après sa mort par un témoin, dont la véracité est au-dessus de
pagne. Malgré l'opinion de Morales et l'autorité de Florez (t. X, tout soupçon. Cet écrivain n'est autre que saint Euloge, à la
p. 413 et suiv.), il est impossible de garder le moindre doute à fois docteur, historien et protecteur des Mozarabes de Cordoue.
cet égard. Tous les anciens documents liturgiques en font foi. Quelques années plus tard (859), il versa généreusement son
Il est à noter qu'aucun de nos calendriers mozarabes ne men sang pour la foi du Christ. Voy. P. L., t. CXV, col. 700-959.
tionne le culte de la sainte Colombe de Cordoue, pas même Pour la vie de sainte Colombe, ibid., col. 806-812.
celui écrit en cette ville par l'évêque Rabi bon Zaid en 961. La sainte Melanie, marquée à ce jour par les calendriers В
Chose remarquable : le 31 décembre, les chrétiens de Cordoue et F, est sainte Melanie la Jeune, qui mourut à Jérusalem le
du x" siècle se réunissaient pour fêter sainte Colombe de Sens 31 décembre 439.
dans l'église de Sainte-Eulalie de Kerilas (ou Fragellas), dans

20. Sancte Agnetis et Emerentiane.


I. FRAGMENT DE CALENDRIER MOZARABE 21. Sanctorum Fructuosi episc, Augurii et Eulogii.
DE LA FIN DU XIe SIÈCLE.
22. Sancti Vincentii leuite.
Ianuarius. 23. Obitum domni lldefonsi episcopi.
24. Sancti Babile episc. et trium puerorum.
1. Circumcisio Domini. 2tj. Caput Februarii.
2. Ieiunium, caput anni. 28. Sancti Tirsi et comitum eius.
6. Apparitio Domini.
7. Sanctorum Iuliani et Basilisse. Februarius.
8. Allisio Infantum.
9. Sanctorum XL. 5. Sancte Agate uirginis.
12. Sancti Victoriani presbiteri. 7. Sancte Doróte.
15. Sacratio sedis episcopi Christi. 12. Sancte Eolalie uirginis, Barzinone.
16. Obitum Quirici episcopi et S. Marcelli. 19. Sancti Pantaleonis et comitum eius.
17. Depositio sancti Antoni monaci. 21. Sancti Ilari episcopi.
18. Sancti Sulpicii episcopi. 22. Katedra sancli Petri apostoli.
19. Sancti Sebastiani et comitum. 25. Caput mensis apud Egiptios.
496 APPENDICE I. 4У7
Martins. Aprilis.

i. Sancti Nicefori. .3. Sánete Teodosie uirginis.


3. Sanctorum Kmeteri et Celidonis. 4. Obitum domni Isidori episcopi.
7. Sanctarum Perpetué et Felicitatis. 12. Sancti Victoris.
13. Depositio beati Leandri episcopi. 13. Sánele Eugenie uirginis.
1 9. Sancti Teodori. 16. Sanctorum Engratie [et comitum] marlyrum.
20. Obitum sancti Benedicli abbatis. 18 Sancti Eleuteri episcopi.
22. Conceptio sánete Mario uirginis. 19. Sancti Claudii, Lupercii et Victoris.
24. Sánela Tecla. 23. Sancti Victoris et Corone.
25. Equinoxium uerni. 25. Sancti Marci euangeliste.
20. Diuisio lucis et ténèbre. 20. Sancti Timothei.
27. Diuisio aque et terre. 27. Sancti Germani Preusb. (presbiteri?).
28. Luminaria facta sunt. 28. Sancti Prudcntii episcopi.
29. Zete et uolucres. 29. Sánete Salse uirginis.
30. lumenta et homo. (Cadera desiderantur. )
31. Requieuit Dominus ab opere suo.
APPENDICE
«
II
V0RDINAT10 REGIS,

ou
LE SACRE DES ROIS WIS1GOTHS DK TOLÈDE AU VIIe SIÈCLE.

Trois fondions episcopales très importantes ne Wamba, monté sur le trône en 672, est le pre
se trouvent pas dans notre Liber Ordinum : la con mier monarque dont Yordinatio nous soit connue
sécration d'un évêque, le couronnement du roi, la avec quelques détails. Nous les devons à la plume
dédicace d'une église. — On a pu lire plus haut de saint Julien, évêque de Tolède, alors simple
(col. 60-62) quelques notes sur VOrdinatio episcopi. membre du clergé de la cathédrale et témoin ocu
Je vais suppléer ici, dans la mesure du possible, à laire de cette cérémonie. Il ressort clairement de
ce que nos divers manuscrits nous laissent ignorer son récit que le roi, en celle circonstance, ne fit
touchant les deux dernières cérémonies. que se conformer à un rite usité avant lui. Résu
On n'a rencontré jusqu'ici dans aucun manuscrit mons ce passage, qui se trouve en tête de son Li
mozarabe le rituel du sacre des rois wisigolhs ca ber de Historia Galliae [P. L., t. XCVI, col. 763-766),
tholiques. C'était une cérémonie d'une grande im dans lequel il raconte l'expédition du roi Wamha
portance, dont il nous reste heureusement plus contre les Goths révoltés de la Seplimanie. Élu par
d'un vestige dans les textes anciens. H n'est pas les grands du royaume, et acclamé par le peuple
possible de fixer la date de son institution; mais il dans le hameau de Gerticos in Salmaniicensi terri
semble bien que ce rite solennel n'était pas en usage torio, où venait d'expirer Réceswinthe, il ne voulut
sous Récarède et ses premiers successeurs. Tejada pas être sacré hors de sa capitale : « Vngi se per sa-
(t. H, p. 17), et il ne fait en cela que copier d'Aguirre, cerdotis manus ante non passus est, quam sedem
veut que Récarède ait reçu l'onction royale, ainsi adiret regiae urbis, alque solum peteret palernae
que ses successeurs. Il pense même que tous les antiquitatis, in qua sibi opportunum esset et sacrae
rois chrétiens d'Espagne étaient sacrés. Tout ce unctionis uexilla suscipere et longe positorum con
passage du compilateur des conciles espagnols census in eleclione sui patientissime sustinere ». 11
fourmille d'erreurs du même genre. se rendit donc bientôt à Tolède, pour y recevoir
Le 4e concile de Tolède (633) , qui dans son ca l'onction royale des mains de l'évêque Quiricus.
non lxxv° règle le mode d'élection du prince, ne Cette cérémonie eut lieu dans la basilique des saints
parle pas de l'onction royale. Saint Isidore, le Pierre et Paul, plus connue sous le nom de ecclesia
président de ce grand concile national, où assis praetoricnsis , ou église palatine. (Voy. ci-dessus,
taient les six métropolitains d'Espagne et soixante- col. 150-151, note.) Mais il importe de laisser ici
deux évoques, n'y fait pas la moindre allusion dans la parole à l'écrivain contemporain : « At ubi uen-
son histoire des rois wisigoths, non plus que dans tum est quo sanctae unclionis susciperet Signum in
ses autres ouvrages. Praetoriensi ecclesia, sanctorum scilicet Petri et
1ЛПЕП ORDINVM.
500 APPENDICE II. 501
Pauli, regio iam cultu conspicuus ante aliare diui- succedentium temporum regni sortierit apicem,
num consistens, ex more fldem populis reddidit. non ante conscendat regiam sedem, quam inter
Deinde curuatis genibus, oleum benedictionis per reliqua conditionum sacramenta pollicitus fuerit
sacri Quirici pontiflcis manus uertici eius refundi- hanc se catholicam non permissurum eos (ludaeos)
tur, et benedictionis copia exhibetur ». — C'est aussi uiolare fidem », etc. (Ibid., col. 396). Un texte éga
dans cette basilique des Apôtres que, d'après une lement important est le canon x du 8e concile de
chronique anonyme du commencement du viue siè Tolède, qui règle le mode d'élection du roi et lui
cle, le roi Egica fut sacré en 687 : « Vnctus est au- dicte ses devoirs (Ibid., col. 123-426). — D'après
tem dominus noster Egica in regno in ecclesia sanc le récit de Julien de Tolède, cité plus haut, le
torum Petri et Pauli Praetoriensis, sub die vin kal. prince lisait cette formule du serment debout de
decembris, die dominico, luna xv, aera dccxxv » vant l'autel dans tout le faste et la pompe de ses
(Chronica regum Wisigolhorum, dans P. L., t. CXX1, vêtements royaux.
col. 812). Sur l'onction du roi Witiza, en 701, voy. 2° L'onction venait ensuite. Le monarque s'age
Ibid. nouillait et l'évêque lui versait sur la tôte l'huile
Nous trouvons dans ce rite solennel deux parties sainte. Cette seconde partie du sacre royal était ac
bien distinctes : compagnée d'une Benediclio ou prière solennelle,
Io La professio fidei, ou serment prêté par le par laquelle l'évêque appelait sur le prince les béné
prince a Dieu et aux peuples qu'il allait régir. Nous dictions célestes. Le canon i du 12e concile de To
n'en avons plus la formule; mais il serait assez aisé lède (681) fait mention expresse du sacre du roi
de la reconstituer, grâce aux textes des conciles de Ervige, en 680 : « Etenim sub qua pace uel ordine
Tolède. Un des plus remarquables est le solennel Serenissimus Eruigius princeps regni conscenderit
avertissement donné au roi Sisenandus par les Pères culmen, regnandique per sacrosanctam unctionem
du grand concile national de 633. Les assemblées susceperit poteslalem... ». Isidorus Pacensis, dans
conciliaires n'ont pas toujours osé tenir aux rois son Chronicon écrit en 75í, mentionne aussi le
un aussi fier langage : « Te quoque praesentem sacre du roi Ervige Gothorum Eruigius conse-
regem futurosque aetatum sequentium principes cratus est in regno » (dans Г España sagrada,
humilitate qua debemus deposcimus, ut moderati t. VIII, p. 294). Les Pères du 12e concile de Tolède
et mites erga subiectos existentes, cum iustitia et disent aussi que le roi Ervige leur présenta un
pictate populos a Deo uobis créditos regatis, bo- écrit, par lequel Wamba le désignait pour lui suc
namque uicissitudinem qui nos conslituit largitori céder et demandait pour lui l'onction royale :
Christo respondeatis, régnantes in humilitate cordis « Eruigium post se praeelegit regnaturum et sacer
cum studio bonae actionis : nec quisquam uestrum dotal! benedictione ungendum » (P. L., t. LXXX1V,
solus in causis capitum aut rerum sententiam ferat, col. 471). La pièce était sans doute fausse, je veux
sed consensu publico cum rectoribus ex iudicio dire forgée par Ervige lui-même (cf. Tailiian, L'A
manifesto delinquentium culpa patescat, seruata nonyme de Cordoue, p. 102); mais elle n'en est
uobis inoffensis mansuetudine, ut non seueritate pas moins un véridique témoignage du sacre des
magis in Ulis quam indulgentia polleatis; ut, dum rois de Tolède. — Il est important de noter que le
omnia haec, auetore Deo, pió a uobis moderamine premier exemple do l'onction royale, après ceux
conseruantur, et reges in populis, et populi in regi- que nous fournit la Bible, est celui du sacre des
bus, et üeus in utrisque laetetur. Sane de futuris rois wisigoths d'Espagne. C'est par inadvertance
legibus hanc sententiam promulgamus : Vt si quis que M. Charles Dielil, d'ordinaire si exact dans ses
ex eis contra reuerontiam legum superba domi- remarquables travaux sur l'histoire byzantine,
natione et fustu regio in flagiliis et facinore sine mentionne l'effusion de l'huile sainte comme un
cupidilate crudelissimam potestatem in populis des rites du couronnement des empereurs de
exercuerit, anathematis sententia a Christo Do Constantinople au vi° siècle. (Voy. Jmlinicn et la
mino condemnetur, et habeat a Deo separationem civilisation byzantine au VIa siècle, Paris, 1901,
atque Judicium , propter quod praesumpscrit praua page 93.) La cérémonie ne fut introduite à Cons
agere et in perniciem regnum peruertere » (P. L., tantinople que fort longtemps après cette date.
t. LXXXIV, col. 383-386). Le canon in du 6e concile Corippus De laudibus Juslini, lib. II, vers. 160-
de Tolède dit à son tour : « Sancimus, ut quisquís 165), auquel renvoie M. Diehl, parle du couronne-
502 APPENDICE П. 503

ment, mais ne fait nulle part la moindre allusion a ancien, et qui semble reproduire les paroles mêmes
l'onction de l'huile. de l'évêque in Ordinatione regis, est celui que nous
On voit par les quelques détails précédents que lisons dansl'Oz-do de celebrando concilio, document
YOrdinatio regis diffère complètement des rites ana d'origine manifestement espagnole, comme le pré
logues du Pontifical romain. — Espérons que le Li cédent. (Voyez Loaisa, p. xxix, et Aguirre, t. 1,
ber Ordinum, dans lequel tout le cérémonial de p. 229; cf. Tejada, t. Ill, p. 9.) Je crois utile de
cette solennelle fonction religieuse était consigné, donner ici ces prières, avec les rubriques qui les
n'est pas perdu à jamais. En attendant cette décou accompagnent : « Postquam frex! expleuerit exhor-
verte, il faut s'en tenir aux textes auxquels nous tationem suam ad concilium], a diácono dicilur :
renvoyons ci -dessus. Voy. aussi Cajetano Cenni, Oremus. Tune, rege conuerso ad orientem, omnes
De antiquilate Ecclesiae Hispanae, t. II, 1741, p. 5. sacerdotes in terra pari ter prosternantur, sicque
dicatur haec Oratio Dominica : Hex Deus, a quo
Deux manuscrits mozarabes de la cathédrale de regum regitur regnum : quo gubernante sublime, quo
Léon nous donnent, l'un (le Liber Antiphonarius, deserenle fit fragile, fámulo tuo illo solers miserator
fol. 271) l'antienne chantée In ordinatione siue in adsiste. Da ci. Domine, fidei rectitudinem firmam et
natalicio regis : Sono /Domine Deus... »; l'autre legis tuae custodiam indefessam : ita morum honéstate
(le Libellas Comicus) les levons de l'Ancien et du praepolleat, ut tuae Maiestati complaceai ; Ha nunc
Nouveau Testament : Leclio de ordinatione regis. praesit populis, ut coroneturpost transitumeum elec-
Cette dernière citation, dont on trouvera le texte tis. — Pater noster.
dans le Comes de la Bibliothèque nationale de Paris « Benedictio : Benedicatlibi, serenissime Princeps,
(publié par D. Mori.n, Liber Comicus, p. 301-303], uirtutum Dominus et omnipotens Deus. — Amen.
semble prouver que le sacre était accompagné d'une « Inspire! tibi faceré misericordiam et temperare
messe propre à cette circonstance. De son côté, le iuslitiam. — Amen.
Bréviaire mozarabe renferme une hymne In ordi « Qui tibi tribuit regnum, ipse cor tuum conseruet
natione regis, commençant par ces mots : Indite inlaesum a nociuitate omnium populorum. — Amen.
Rex magne regum. « Et qui conuenlum nostrum pro Domino uene-
Je cite, d'après l'édition du P. Blume [Hymnodia raris, cum luis omnibus post longa saecula coroneris.
golhica, p. 269), la deuxième strophe, qui fait allu — Amen.
sion à l'onction du prince : о Per Dominum nostrum lesum Christum, qui cum
« Prouehe regnum fidelis principis ad gloriam, Deo Patre el Sánelo Spiritu, unus Deus gloriatur per
Vnguine sacro nitescat, sanctilate floréal, saecula saeculorum.
Fulgeal uitae corona, polleat dementia1 ». <■ Qua benedictione suscepla, dicitur illi a diá
cono : In nomine Domini nostri lesu Christi, ile cum
On peut considérer comme une exhortation aux pace. Sicque cunctis respondendum est : Deo gra
rois wisigoths le jour de leur sacre, et c'est l'avis
tins. »
de Florez (Esp. sagr., t. VI, p. 37), le discours tiré
de deux manuscrits wisigothiques du xe siècle et
Voilà à peu près tout ce que l'on trouve, pensons-
que nous trouvons imprimé dans la plupart des
nous, sur le sacre des rois wisigolhs. Cette céré
collections conciliaires sous le titre de Via regia uel
monie fut-elle reprise et renouvelée, lors de la res
exhorta Ho ad principem. C'est un résumé des de
tauration de l'Espagne chrétienne? Jene puis établir
voirs du prince envers Dieu et envers ses peuples.
sur ce point une thèse générale ; mais il semble
Celte pièce est trop longue et trop connue pour
bien qu'elle ne fut pas complètement oubliée. Voici
être reproduite ici. On la trouvera dans Loaisa,
ce qu'on lit dans une note, écrite en 1035 sur un
Colleclio conciliorum Hispaniae (1393), p. xxxiv-
livre liturgique ayant appartenu à Ferdinand le
xxxix, et dans Agvirre, Colleclio maxima concilio-
Grand, roi de Castille ! manuscrit de la Bibliothèque
rum Hispaniae, t. I, p. 232.
de l'Université de Santiago de Compostela, cod. /,
Un autre texte non moins intéressant, mais plus
non paginé) : « Ordinatio doinini Ferdinandi regis
inLeyone (Legione).x kalendas iulias, era tlxxvi3 » ^
1. D'après le manuscrit du British Museum, au lieu
de с polleat dementia », il faudrait lire : » dementia (22 juin 1038). Est-il ici question d'un rite religieux,
placita ». semblable à celui qui avait lieu au vne siècle dans
504 APPENDICE II. 505
la basilique palatine de Tolède? On ne saurait l'af fondateur du royaume de Léon, Ordorïo II : « Omnes
firmer; mais le zèle de Ferdinand pour les an Hispaniae magnates, episcopi, abbates, comités, pri
ciennes coutumes du temps des Wisigolhs porte mores, facto solemniter generali conuentu, eum ac-
rait à le croire. — Cette cérémonie est également clamando sibi constituit : impositoque ei diademate
mentionnée par un chroniqueur qui vécut dans l'in a duodecim pontificibus in solium regni Legione
timité des amis du roi de Castille : « Era mlxxvi, x perunctus est » (Ibid., p. 287).
kalendas iulii, consecratus [est] Dominus Fernan- Le même chroniqueur menlionne enfin le sacre
dus in ecclesia béate Marie Legionensis, et unctus du jeune prince Asturien, qui devint si célèbre dans
in regem a uenerande memorie Seruando eiusdem la suite sous le nom d'Alphonse le Grand et qui
ecclesie catholico episcopo » (Chronicon Silense, pendant un règne de quarante-trois ans (866-909),
dans Florez, España sagrada, t. XVII, p. 307). mena à bonne fin trente campagnes contre les émirs
Avant le sacre du premier roi de Castille, le moine de Cordoue. « Igitur, xiu etatis sue anno unctus
de Silos, auteur de la chronique anonyme citée in regem, commissam suscepti regni administratio-
ci-dessus, avait déjà signalé, en l'an 914, celui du nem disponere strenue inchoauit » (Ibid., p. 284).
APPENDICE m
LA DÉDICACE DES ÉGLISES CHEZ LES WISIGOTHS.

A la suite de la bénédiction des divers objets qui futurus de Braga donne quelques instructions à ce
servaient aux fonctions sacrées ou à l'ornementa sujet.
tion du sanctuaire (voy. ci-dessus, col. 157-165), « De ecclesiarum restauratione in fabricis uel de-
on pouvait s'attendre à rencontrer dans le Rituel dicatione quid sil obseruandum : De fabrica uero
wisigothique les cérémonies de la consécration ou cuiuslibet ecclesiae, quae diruta fuerat, restau-
dédicace d'une basilique. Notre manuscrit du Liber randa, et si in eo loco consecrationis solemnitas
Ordinum n'en dit pas un mot. Les autres docu debeat iterari in quo sanctuaria non fuerunt, nihil
ments mozarabes que j'ai pu étudier sont égale iudicamus efflcere, si per earn minime aqua exor-
ment muets sur ce point. cidiata iactetur; quia consecrationem cuiuslibet
Je dois donc me contenter d'énumérer ici quel ecclesiae, in qua sanctuaria non ponuntur, celebri-
ques textes canoniques et épigraphiques dans les tatem tantum scimus esse missarum. Et ideo, si
quels il est question de la dédicace des églises, à qua sanctorum basilica a fundamentis etiam fueril
l'époque où le rite wisigothique était encore en innouata, sine aliqua dubitatione, cum in ea mis
usage en Espagne1. sarum fuerit celebrata solemnitas, totius sanctifi-
1. — En 538, le pape Vigile dans sa lettre à Pro- catio consecrationis implebitur. Si uero sanctuaria
quae habebat ablata sint, rursus eorum repositione
1. Les églises qui remontent au temps des Wisi- et missarum solemnitate reuerentiam sanclificatio-
goths sont aujourd'hui fort rares. Aussi, n'est-il pas
sans intérêt de signaler ici celle de Baños, construite nis accipiat » (P. L., t. LXXXIV, col. 832; Tejada,
en 661 par le roi Réceswinthe en l'honneur de saint Colección de Cánones, t. II, p. 1022).
Jean-Baptiste. C'est un édifice à trois nefs assez bien 2. — En 561, le 1er concile de Braga, s'appuyant
conservé et que la Commission des Monuments histo sur les anciens canons, interdit à un simple prêtre,
riques a fait restaurer avec soin. A l'intérieur de l'ab sous peine de déposition, de bénir le chrome et de
side se trouve gravée en caractères de l'époque l'ins consacrer une église ou un autel : « XX. De bene-
cription que voici. Elle n'est pas inédite : mais je la
donne ici d'après une photographie prise récemment diclione chrismatis : Item placuit, ut si quis presby
(1901) par un artiste de mes amis. ter post hoc interdictum ausus fuerit chrisma bene-
dicere, aut ecclesiam aut altarium consecrare, a
-f- PRECVRSOR DM MÁRTIR BABTISTA IOHANNES suo ollicio deponatur : nam et antiqui hoc cañones
POSSIDE CONSTRVCTAM IN ETERNO MVNERE SEDEM
QVAW DEVOTVS EGO REX RECCESVINTHVS AMATOR
uetuerunt » {P. L., Ibid., col. 267; Tejada, t. II,
NOMINIS IPSE TVI PROPRIO DE IVRE DICAVI p. 617).
TERTII POST DECM. REONI COMES INCLITVS ANNO 3. — En 572, le 2« concile de Braga défend à l'é-
SEXCENTVM DECIES ERA NONAGÉSIMA NOBEM.
tefois, aucune inscription n'y mentionne le rite de la
l'n peu au-dessous, se voit une croix du temps. Tou- dédicace proprement dito.
r.ljs APPENDICE III. 509
véque d'exiger quoi que ce soit pour la consécra évêques, qui consacraient des églises un autre jour
tion d'une église. Il ne doit pas non plus procéder à que le dimanche, contrairement à l'usage général
ce rite avant que l'église ait été convenablement et aux règles canoniques. « Nulli penitus ponlifi-
dotée et qu'il tienne en main la charte de dotation. cum in quibuscumque prouinciis constituto amodo
— « Vt pro consecration/; basilicae episcopus nihil liceat, praeter certos dies dominicos, ecclesias sanc-
exigat : Placuit ut, quoties ab aliquo fidelium ad tas consecrare » (P. L., t. LXXXIV, col. 319; Tejada,
consecrandas ecclesias episcopi inuitantur, non t. II, p. 133).
quasi ex debito munus aliquod e fundalore requi
rent : sed, si ipse quidem aliquid ex suo uoto oblu- Voici maintenant quelques inscriptions relatives
lerit, non respuatur; si uero aut paupertas illum à la consécration des églises, à l'époque où le Liber
aul nécessitas relinet, nihil exigatur ab illo. Hoc Ordinum était encore le rituel officiel de cette fonc
tantum unusquisque episcoporum meminerit, ut tion liturgique. Ces documents lapidaires supplée
non prius dedicet ecclesiam aut basilicam, nisi ront sur certains points au texte que je n'ai encore
antea dolem basilicae et obsequiurn ipsius per dona- pu découvrir dans les manuscrits wisigothiques. Je
lionem chartulue conûrmatum accipiat : nam non les emprunte presque toujours au grand recueil de
leuis est isla (eméritas, si sine luminariis uel sine Hvbneh, Inscriptiones Hispaniae chrislianae, publié
sustentalione eorum qui ibidem seruituri sunt, en 1871, et à l'important Supplementum, paru en
tanquam domus priuata, ila consecretur ecclesia » 1900. J'adopte d'ordinaire la leclure qu'en a pro
[P. L., t. LXXXIV, col. 57-2; Tejada, t. II, p. 626). posée le docle épigraphisle allemand.
Suit un décret, interdisant aux évoques de consa \° — y" ou vi* s., à Cehegin (Murcia) : « -f- In no-
crer certaines églises, élevées par des particuliers, mine Domini Acrusminus Bigaslrensis ecclesie
qui n'avaient d'autre but que de s'enrichir de l'of episcopus sacrauit anc baselicam sancti Vincentii
frande des fidèles. anno in pontificatus sui. » (Hvbner, /. H. C,
4. — lin 592, le 2e concile de Saragosse ordonne Supplem., p. 80, n° 406.)
de consacrer de nouveau une église dont la dédi 2° — Même date, même lieu : « -f- In nomine
cace aurait été faite par un évoque arien « sub no- Domini Vitalis episcopus consecrauit hanc baseli
mine calholicae fldei », avant que celui-ci n'eût reçu cam. » (Hvbner, /. H. C, Supplem., p. 80, n° 407.)
la bénédiction des mains d'un évêque catholique. 3° — v[e s., près de Loja (Grenade) : « In nomine
« Slatuit sancta synodus, ut episcopi de Ariana Domini Hiesu Christi consecratio domnorum Petri
haeresi uenientes, si quas ecclesias sub nomine et Pauli, die xui kal. iunias, in quorum basilica
catholicae fidei consecraucrint, needum benedic- requieseunt reliquiae sanctorum, id est : domne
tione percepta, a catholico sacerdote consecrentur Mariae, domni Iuliani, domni lstefani, domni
denuo » [P. /,., Ibid., col. ."»17-518; Tejada, t. II, Aciscli, domni Laurenli, domni Martini, domne
p. 130). Eulalie, domni Vincenli, domnorum trium. » (Hvb
5. — lin 619, le 2e concile de Seville déclare que ner, /. H. C, Supplem., n°374.)
les lois ecclésiastiques réservent aux évêques seuls 4° — 556, à Jerez de los Caballeros : « + Die vim
le droit d'ériger un autel, de le bénir et de l'oin kal. Ianuarias era dlxxxxiiii dedícala est hec eclesia
dre : « altaris constilutio, benedictio uel unctio ». Sánete Marie : » (Fidel Fita, Boletín de la Aca
11 appartient aussi aux évoques de consacrer une demia, t. XXX, 1897, p. 348; Hvbner, /. H. C,
église ou un autel : « ecclesiam uel altarium conse p. 18, n°50; Supplem., n"357.)
crare » (P. L., Ibid., col. 596; Tejada, t. II, p. t>70j. 5° — 577 (mieux 607 1. à Grenade : « In nomine
J'ajoute ici que Y onction est aussi signalée dans Domini nostri Ihesu Christi consecrata est eclesia
l'inscription de 622 mentionnée un peu plus loin. Sancti Slefani primi martyri s in locum Natiuola a
Dans sa lettre ad Leudefredum, saint Isidore écrit : sánelo Paulo Accitano pontífice, die... anno... do-
» Ad episcopum pertinet basilicarum consecratio, mini nostri gloriosi W'illirici regis era dcxv. — Hem
unctio altaris », etc. (P. L., t. LXXXIII, col. 094; consécrala est ecclesia sancti lohannis Bablisle. »
cf. col. 771, où se lisent quelques mots d'un sens i Hvbner, /. H. C, Supplem., p. 58; Fita, Boletín,
général très vague sur la dédicace. t. XXI, 1892, p. 11, où il montre qu'il faut lire dcxlv
6. — En 691 enfin, le 3e concile de Saragosse con au lieu de dcxv, année qui ne répond pas au règne
damne avec sévérité la pratique suivie par certains du roi Witericus.)
510 APPENDICE III. ó II
6o — 587 , à Tolède : « -f- In nomini Domini consé martyrum. Dedicata hec basilica die xvn kalendas
crala eclesia Sánete Marie in católico die pridie idus Ianuarias, anno secundo pontifleatus Pimeni, era
Aprilis, anno féliciter primo regni domini nostri dclxviii. » (Hvbner, /. H. C, p. 24, n° 85.)
gloriosissimi Fl. Rcccaredi regis, era dcxxv. » (Hvb- 15° — 642, à La Higuera (Andalousie) : « -f- Re
ner, /. H. C, p. 49, n° 155; Supplem., p. 74.) liquie sanctorum illfustrium Ioanni Babtisle, Eula
~" — 594, à Grenade : « Consécrala est ecclesia lie, Inste, Ruflne et Felici martirum. Dedicata est
Sancli Vincentii martyris Valenlini a sánelo Lilliolo hec basilica a Pimenioantislite sub die vin kalendas
Accitano pontiüce, xi kal. Febr., anno vin gloriosi lunias era dclxxxx. » (Hvbner, /. H. C, p. 23,
domini Reccaredi regis, era dcxxxii. Нес tria ta- n° 80.)
bernacula in gloriam Trinitatis... cohoperantibus 16" — 644, à Vejer de la Miel (Andalousie) : « In
Sanctis aediûcala sunt ab inlustri Guduliu cum nomine Domini nostri Ihesu Christi. Hic sunt reli
operarios uernolos et sumptu proprio. » (Hvbner, quie sanctorum Vincenli, Felicis, Iuliani martirum.
/. //. C, p. 35, n° 115; Supplem., p. 58.) Dedicatio illius basilice sub die kal. Décembres,
8° — 622, près de Seville. On peut voir celle in anno sexto décimo Pimeni episcopi, era dclxxxii. »
scription de la dédicace d'une église dile Trium Sanc Hvbner, /. //. C, p. 32, n" 111; Fita, Boletín,
torum dans notre Appendice sur les calendriers t. XXVIII, 1896, p. 416-419.)
mozarabes, p. 482, note au 13 octobre. 17° — 652, à Guadix (à l'est de Grenade) : « In
!)° —vie ou vnc s., à la Morera (Andalousie) : « Sunt nomine Domini sacrata est eclesia domne Me...
in hoc allario sacri EstepbajniJ reliquiae num. xv : sánele Crucis, die tertio idus Maias anno undécimo
Stephani, Lucreliae, Saturnini, Sebastiani, Fruc- et quarto regno gloriosissimorum dominorum no-
tuosi, Augurii, Eulalie, Baudili, Pauli conf., Nazarii, strorum Chindasuindi et Reccisuindi regum, quin-
Eulogii, Tirsi, Verissimi, Maximae et Iuliae. » Voy. lodecimo pontiuicatus sanctissimi lusti episcopi.
ci-dessus, p. 452, note. — Recondite sunt ic reliquie de cruore Domini,
10" — vie ou vu0 s., ruines de Carixa (Andalousie) : sancti Babile, sánete Crucis, de pane Domini. sánete
« Hic reliquiae sanctorum martirum ijllustrium Paule, sancti Eslefani, de Cruce Domini, de sepul
sancti Tome, sancti Dionisi, sanctorum Cosme et cro Domini, de uesle Domini, sánete Crucis, sancti
Damiani, sancti Sabasliani, sánete A fre, sancti Sabe. » lusti, sancti Felicis Gerundensis, sancti Andrée,
(Hvbner, /. H. C, p. 26, n" 90.) sancti Vocali, sancti Clementi, sanctorum Fausti,
11° — vtc ou vu0 s., à Escalada (Léon) : « -f- Hic Ianuarii et Martialis, septem Durmientes in Efeso,
sunt reliquie recondite sánete Marine, et sánete Geruasiet Protasi, sánele Crucis, sancti lu..., sancti
Cecilie, et sancti Aciscli, et sancti Cristofori, et Saturnini, sánete ¡lus tine, sanctorum Ferreoli et
sánete Columbe. » (Hvbner, /. H. C, Supplem., Eulalie, sancti lusti et Pastori, sanctorum Facundi,
n°382.) Primitiui, sánete Leucadie, sancti Saturnini, sancli
12° — vi° ou vn° s., au même endroit : « Hoc in lusti et Pastori, sancti Vic tori. » Fita, Boletín,
altare sunt reliquie sancti Emiliani presbiteri, sancli t. XXVIII, 1896, p. 403-412; Hvbner, /. H. C, p. 36,
Bartolomei apostoli, sancti Stefani Leuite, sancti n° 175. J'ai suivi la version du P. Fita.)
Martini episcopi. » (Hvbner, Ibid., n° 383.) 18° — 057, à Alcalá de losGazules (Andalousie) :
13° — 630-61Ю il), à Zambra près de Cabra (Anda « Reliquie sanctorum Ioanni Babtisle, Eulalie. Juste,
lousie) : « + Ara sancta Domini. + Fundauit earn Ruflne et Felici martirum. Dedicata est hec basilica
Altissimus per Eulaliam et filium eius Paulum rao- a Pimenio antistile, sub die vin kalendas lunias.
nachum. -f- Dedicauithanc aedem Dominus Bacauda era ncLxxxxv. » (Hvbner, /. //. C, p. 26, n" 89.)
episcopus. -f- Consecrata est baselica haec Sánete 19' — 662, à Medina Sidonia (Andalousie) -. « -(-
Mariae n kalendas lunias, era dclxviii. » (Hvbnek, In nomine Domini hic sunt recondite reliquie sanc
/. H. C, p. 28, n° 100; Supplem., p. 54.) — Le torum Seruandi, Germani, Saturnini, Iuste, Rufino
P. Fila, dans le Boletín de la Academia, t. XXVIII, mártir, et Ioani Babtiste, sub die nonas iunias, anno
1896, p. 414, donne la date de 660. хххш domini Pimeni pontificis, era ncc. » (Hvbner,
H° — 630, à Médina Sidonia (Andalousie) : a Hic /. H. C, p. 25, n» 88.)
sunt reliquiarum condite, id est : sancli Stefani, 20" — 674, près de Vejer de la Miel (Andalousie \ :
Iuliani, Felici, lusti, Pastoris, Fructuosi, Auguri, « In nomino Domini nostri hue condite sunt reliquie
Eulogi, Aciscli, Romani, Martini, (juirici et Zoili sanctorum... Seruandi, Germani, Rufino martirum,
512 APPENDICE III. 513
sub die xviii kalendas Februarias, anno vu domini me borne à signaler les suivantes. En 893, église
Theoderacis episcopi. » (Hvbner, /. H. C, p. 32, de Valdedios (Hvbner, n° 261). Plusieurs des prélats
n° 110; Fita, Boletín, t. XXVIII, 1896, p. 416; présents à cette dédicace se retrouvèrent, en 899,
t. XXIX, p. 456.) à la consécration de la basilique de Saint-Jacques
21o— 682, à Alcacer do Sal (Portugal) : « + Hune de Compostelle, qui eut lieu le dimanche 6 mai
denique ediücium sanctorum nomine ceptum Iusti (España sagrada, t. XIX, p. 95-100). — En 919,
et Pastoris martirum, quorum constat esse sacra- église de San Pedro de Montes (Ibid., t. XVI,
turn. ConsumatumestocopuseraDCCxx. » (Hvbner, p. 132). Sur la dédicace de trois églises à Léon peu
/. H. C, p. 3, n° 1.) — Trois ans plus tard (685), avant cette date, voy. ibid., t. XIV, p. 462. — En
saint Valerius mentionne la consécration d'une 920, église de San Adrian, près de Léon (Hvbner,
église à San Pedro de Montes (Asturies) : « In no- n" 243). — En 931, église de Priesca (Ibid., n" 272).
mine sánete Crucis et sancti Pantaleonis cetero- — En 952, église de Castañeda (Ibid., n° 275). —
rumque sanctorum martyrum... sacrum Domino En 993, église de Castiello [Ibid.,, n° 267).
constructum esttemplum, quodauiro Deireueren- Pour exprimer le rite de la dédicace d'une église,
lissimo Aurelio episcopo est cum omni diligentia je remarquerai que, sur les vingt-quatre inscriptions
Domino consecratum : simulque huius aedis opifl- rapportées ci-dessus, cinq emploient le mot sacrare
cemSaturninum ope Domini sacrauitpresbyterum. » (nos 1, 17, 21, 22, 24), cinq le mot consecrare (nos 2,
(Flùrez, España sagrada, t. XVI, 2e éd., p. 409.) 3,5, 6, 7), six le mot dedicare (nos 4, 13, 14, 15, 16,
22° — 691, à Baylén : « -|- In nomine Domini, Lo- 18). Sept font simplement mention de la pose des
cuber acsi indignus abbà fecit et duos coros ic con reliques (n" 9, 10, 11, 12, 19, 20, 23 incomplète).
struit. Etsacrate sunt sanctorum Dei eglesiepridie Outre ces dernières, sept autres inscriptions renfer
idus Maias, era dccxxviiii, quarto regno gloriosi ment une liste de reliques (nov 3,8, 14, 15, 16,17, 18).
Domini nostri Egicani. » (Hvbner, I. H. C, p. 55, Dans la mesure où le permet la lecture parfois
n° 172; Supplem., n° 401.) douteuse de ces documents, j'ai voulu rechercher
23° — vne s., à Zahara (Andalousie) : « ... Baudili, en quels jours avait eu lieu la cérémonie de la dédi
Fructuosi, Auguri,... sculptum... » (Fita, Boletín, cace des églises signalées ci-dessus. Disons tout d'a
t. XXV, 1894, p. 143.) bord que, sur vingt-quatre inscriptions, quatre se
24° — 737, à Cangas de Onis (Asturies) : contentent de faire mention de l'année (n°" 5, 8,
21, 24); douze signalent l'année et le jour (n05 4, 6,
Resurgit ex preceptis diuinis hec rnacina sacra 7, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 22); une seule le
Opere exiguo comtum fidelibus uotis. jour sans autre indication (n° 3). Cinq sont une
Perspicue clareat oc templum, obtutibus sacris simple liste de reliques (n°* 9, 10, 11, 12, 19, 20, 23
Demonstrans figuraliter signaclum aime crucis. celle-ci incomplète). Autres catalogues de reliques,
Sit Christo placens ее aula sub crucis tropheo sa- n"» 3,8, 14, 15, 16, 17, 18. Parmi les églises dont
[crata, l'année et le jour de la dédicace sont marqués, je
Quam famulus Fafeila sic condidit tide promta trouve que sept ont été consacrées le dimanche
Cum Froiliuba coniuge ac suorum pignora nata : (nos 4, 13, 14, 17, 19, 20, 22], deux le samedi (n08 6,
Quibus, Christe, tuis muneribus pro hoc sit gra 15). — A noter que lorsque la dédicace avait lieu
tia plena le dimanche, une partie notable du rituel était
Ac post uius uite decursum preueniat misericor- avancée au samedi; — une le mercredi (n° 16), une
[dia larga. le jeudi (n° 18), une le vendredi (n° 7). L'obser
Hic uate Astemo sacrata sunt altaría Cristo vance des règles canoniques, qui voulaient que
Diei reuoluti temporis annis ccc cette cérémonie eût lieu un dimanche, est loin, on
Seculi etate porrecta per hordenem sexta, le voit, d'être rigoureusement observée. Le 3e con
Excurrenle era septingentésima septagesima cile de Saragosse lui-même, qui la rappelle avec
[quintaque. tant de force en 691 et que j'ai cité plus haut, ne
(Hvbner, /. //. C, Supplementum, n°384.) changea que dans une très faible mesure la liberté
que prenaient sur ce point les évêques espagnols.
Les dédicaces d'églises d'une date plus récente On serait curieux de savoir quelle est la dernière
n'ont plus la même importance pour la liturgie. Je église qui a reçu la consécration d'après l'ancien rite
514 APPENDICE III. 515
national. Je n'ai pu la découvrir. Une des premiè Mais ceci n'est plus de notre sujet. Retournons un
res, en Castille du moins, dont la dédicace ait été instant encore au rite purement mozarabe.
faite avec le rituel nouveau, apporté de France par Le Comes manuscrit de la cathédrale de Léon
les bénédictins de Cluny, est sans doute la cathé (xic siècle) renferme les passages de l'Ancien et du
drale de Tolède, l'ancienne capitale des Goths, re Nouveau Testament qui se lisaient pour la fête de
conquise en 1083 par l'armée chrétienne. Elle fut la dédicace : Lectiones de sacratione baselice, die
consacrée le 18 décembre 1086, en présence d'Al sabbato quanrio sal adspargitur (suivent la leçon,
phonse VI, de nombreux évêques et de toute la no l'épitre et l'évangile). Puis : In sacratione baselice,
blesse du jeune royaume de Castille '. Il faut aussi ad missam die dominico (autres lectures). Ce Cornes
mettre de ce nombre celle de l'abbaye bénédictine fut écrit en 1071 par ordre de Pelage, évoque de
de Silos, au diocèse de Burgos. Restaurée dans la Léon. Il a dû servir pour la dédicace de la cathé
seconde moitié du xi" siècle par saint Dominique, drale de cette ville, faite le 10 novembre 1073 par
elle fut consacrée en 1088 par Pierre, archevêque Pelage lui-même, en présence du roi Alphonse VI
d'Aix, en présence du cardinal Richard, légat de et d'une nombreuse assistance. (Voy. le P. Risco,
saint Grégoire VU 2. España sagrada, t. XXXV, p. 115.) — Le Cornes
de Silos (aujourd'hui à la Bibliothèque nationale
1. Tejada, t. II, p. 027, donne la charte de dotation de Paris) a les mêmes leçons : Legendum die sab
octroyée en cette circonstance par le roi à la nouvelle bato, guando sal adspargitur in templo nouo. (Voy.
cathédrale.
D. Mohín, Liber Comicus, p. 303-306. Suivent les
2. Qu'on veuille bien me permettre de renvoyer ici
à mon Histoire de l'abbaye de Silos, p. 71-73. Il y est lectures in restauralione baselice.
aussi question (p. 73 et 218) de la dédicace de deux au De son côté, le Bréviaire mozarabe nous fournit
tres églises de moindre importance : celle de Rabanera trois hymnes pour cette cérémonie : Io Imnus in
en 1087, par l'évèque de Burgos, et celle de San Frutos sacratione baselice; 2U Imnus in anniversario sacra-
en 1 100, par Bernard d'Agen, premier archevêque de
tionis baselice; 3° Imnus in restaurationc baselice
Tolède redevenue chrétienne. — Je reproduis ici l'in
scription de cette dernière dédicace, d'après le titulas (Voy. P. L., t. LXXXVI, col. 913-916, et Cl. Blvme,
original que j'ai eu sous les yeux en 1880 : Hymnodia Gothica, p. 263-263). Puis un cantique :
Canticum Salomonis in sacratione baselice (col. 872),
НЕС EST DOMVS UNI IN HONOREM SCI FRVCTI С et un autre canticum in restaurationc baselice (col.
EDIF1CATA AU ЛВВЛТЕ FORTVNIO EX SANCTI SEBASTIAN!
87,3;. J'ai retrouvé ces mêmes cantiques, sous les
EXIL1ENSI RECENTE ET HOC CENOBIO DOMINANTE
ET AB ARCHIEPISCOPO BERNARDVS DIECESIS TOLE mêmes litres, dans le manuscrit mozarabe 2. j. 5 de
TANE DEDICATA SV11 ERA Ta Ca XXXVIII la bibliothèque privée du roi, à Madrid {Cant. LVIll
ET AD DOMNO MICHAEL EST FABR1CATA. elLVIIII).

LIDER 0RD1NVM. 36
APPENDICE IY
L'ANNONCE DES SOLENNITES RELIGIEUSES DANS LA LITURGIE MOZARABE

On trouve dans les vieux textes liturgiques deux des fêtes au ive siècle dans l'église de Jérusalem.
genres de formules destinées à faire connaître aux En voici deux, empruntés au récit récemmenl dé
fidèles les fêtes diverses de l'année ecclésiastique. couvert d'une grande dame espagnole, qui visita
Les unes servaient à annoncer l'approche d'une les lieux saints sous le règne de Théodose. C'est
solennité ou d'une observance imposée par l'E dans l'église de VAnaslasis, le dimanche des Pal
glise; les autres étaient réservées plus spéciale mes, vers la fin de la cérémonie. L'archidiacre
ment à la proclamation de la Pâque. élève la voix (mittet uoeem) et dit : Ista seplimann
omni, id est de die crastino, hora nona, ovines ad
1. Formules des fêtes ordinaires. Martyrium conueniamus (id est in ecelesia maiore).
Puis il ajoute : ¡¡odie omnes hora séptima in ¡¿leona.
Les premières formules sont à la fois les plus
(ecelesia montis Oliueti) parati simus '.
anciennes et les plus simples. Ce sont celles des
Le Sacramentaire gélasien renferme aussi quel
manuscrits de l'office mozarabe : de notre Liber
ques formules, qui se rapprochent beaucoup plus
Ordinum, de l'Antiphonaire de Léon et du Cornes
que les précédentes de celles de nos manuscrits
de la Bibliothèque nationale de Paris. On y annon
mozarabes. Citons la première des trois, d'après
çait à l'assemblée chrétienne, vraisemblablement
l'édition de Tommasi (Opera omnia, t. VI, p. 127) :
le dimanche à la suite des saints mystères, qu'à
Noueril ueslra deuolio, sayictissimi fratres, quod
tel jour de la semaine ou le dimanche suivant, les
beau martijris illius anniuersarius dies intrat, quo
fidèles devraient se réunir à l'église pour la célé
diaboli teniationes e.ruperans, uniuersitatis Creatori
bration de telle ou telle fonction religieuse. Quand
gloriosa jmssione coniunctus est. A la fin de la se
il y avait lieu, on y indiquait aussi la date de la
conde : In illo igilur loco, uel in illa uia, illa feria,
station prochaine, les jeûnes à observer, les anni
haue rändern festiuita lern sólita deuolionc celebremus.
versaires des évoques, les jours de litanies, etc.
Saint Léon le Grand termine plusieurs de ses
Dans les églises cathédrales, c'était l'archidiacre
sermons, en avertissant ses auditeurs des jours de
lui-même qui annonçait aux fidèles ces diverses
jeune qu'ils devront observer au cours de la se
observances, après en avoir averti l'évêque. Telle
maine et du lieu de la station. La formule est
était la coutume des églises d'Espagne au vi° et
au vnc siècle, au témoignage de saint Isidore : 1. Siluiae peregrinatio ad loca saneta, p. 83 (cf. 82,
« Ipse- [archidiaconus] denuntiat sacerdoli in sa- 85, 94) de l'édition de I\ Geyer, la plus réconte et la
crario ieiuniorum dies atque solemnitalum : ab meilleure, publiée en 1898 dans les с Itinera Hieroso-
lymitana » du Corpus Script. F.. !.. de l'Académie de
ipso publice in ecelesia praedicantur ». (¡¿pistola Vienne (t. XXXIX). — J';ii prouvé ailleurs que l'auteur
ad Leudrfred. episc, P. L., t. LXXXIII, col. 896.) de ce récit était l'espagnole Ethéria. Voy. plus loin,
Nous trouvons plusieurs exemples de l'annonce col. 543, Appendice VII, addition à la col. 62.
518 APPENDICE IV. 519

simple et ne varie guère : Quarta igitur et sexta (Fête de Noël, 25 décembre.)


feria ieiunemus; sabbalo autem apud beatissimum
apostolum Pelrum uigilias celebremus; qui et ora- Kcce annuntio uobis gaudium magnum, quod
tiones, et ieiunia, eleemosynas nostras precibus suis erit omni populo. Adueniente die Illo, sollemnitas
dignabilur adiuuare{. erit Natiuitatis Domini nostri Ihesu Christi ас
Après avoir exhorté son peuple à l'aumône, saint Saluatoris1 secundum carnem. — Proinde admo
Augustin l'invite à célébrer avec lui l'anniversaire nemus, etc.2.
de l'ordination du vieil évêque Aurelius par ces (La Circoncision, 1er janvier.)
mots d'une touchante délicatesse : Quod nouit cha-
ritas uestra, suggerimus. Dies anniuersarius domni Adueniente die lllo, festiuitas nobis erit, Circum-
senis Aurelii illucescit; rogat et admonel per humi- cisio3 Domini nostri Ihesu Christi ас Saluatoris se
litatem meam charitalcm uestram, ut ad basilicam cundum carnem. — Proinde, etc.
Fausli deuotissime conuenire dignemini. Deo gra-
tias2. (Jeune des calendes de janvier.)
Ces exemples, qu'il serait aisé de multiplier, ai De capvt anni. — Crastina die omnes ieiunemus,
deront à mieux comprendre les formules suivantes ad exorandum Dominum nostrum Ihesum Chri
de l'antique liturgie d'Espagne. Elles se lisent aux stum pro peccatis noslris, uel pro errore gentilium
feuillets 4 et 5 de notre Liber Ordinum. Nous les abdkanda. Ecclesiam Domini iugiter frequente-
compléterons par les formules propres à l'Anti-
phonaire de Léon et au Cornes de Paris, auxquels
il y aura lieu aussi d'emprunter quelques variantes.
[Ant. et Corn.). Je trouve dans un manuscrit liturgique
Dans les renvois je désigne par Anl. l'Antiphonaire de la cathédrale de Tolède (36,7), qui date du ix" siècle,
de Léon, par Com. le Comes de Paris. peut-être du x1', une annonce toute particulière de la
fête de l'Assomption. Elle est inscrite avant l'office de
ADNVNTIAÏIONES FESTIVITATVM3. cette solennité, dont elle ne semble pas faire partie in
tégrante. C'est une antienne qu'on chantait sans doute
(Fête de Notre-Dame, 18 décembre.) au moment où les fidèles entraient dans la basilique.
Son titre : Ad accedentes, qu'il ne faut pas confondre
Adueniente die Illo ', sollemnitas nobis erit sánete avec celui de l'antienne mozarabe de la Communion :
Guslaie et uidete, semble l'indiquer clairement. Elle
Marie, uirginis et genetricis Domini nostri Ihesu
n'est pas sans rappeler notre antienne matutinale de
Christi5. — Proinde admonemus caritatem ue l'Invitatoire. Voici ce texte t An Accedentes: Aline Vir
stram11 atque uniuersitatem plebis, ut omnes ad ec- ginie festum aduenit, gaudete omnes simul in unum ».
clesiam Dei ad uigilias et ad missam in unum 1. Ce mot n'est point dans les deux autres manu
conueniamus T. scrits.
2. t Proinde admonemus beatitudinem uestram , di
1. « De jejunio decimi mensis ». Voy. P. £,., t. LIY, lectissimi fratres, adque uniuersitatem plebis ut omnes
col. 172. ad ecclesiam », etc. (Corn.). — Le manuscrit 30 853 du
2. P. L., t. XXXVIII, col. 643. Musée britannique a conservé une formule plus solen
3. Ce titre manque dans le Liber Ordinum, mais il nelle. Elle était lue aussitôt après le sermon, qui suivait
se trouve dans les deux autres manuscrits. — Pour le l'évangile du dernier dimanche de l'Avent : * Ne uero
Cornes, je renvoie à l'édition souvent citée de D. Ger tante sollemnitatis memoriam preterisse uideamur.
main Mohín : Liber Comicus (Maredsous, 1893). Les adiubante Domino, adnuntiamus dilectioni uestre gau
Formulae annunliandarum festiuitatum se trouvent dium magnum quod est sanctum in omnem terrain.
aux papes 381-392. Erit itaque Natiuitas Domini et redemtoris nostri Ihesu
4. Ce mot écrit d'ordinaire it. (avec l barrée), est en Christi secundum carnem die Illo. Quam pius et mise-
toutes lettres dans le codex de Léon. ricors Dens pro sua pietate nos et omnem populum
5. Les manuscrits de Léon et de Paris ajoutent : suum cum gaudio et letitia celebrare permittat. Pre
secundum carnem. — La fête du 18 décembre est la stante », etc. Cf. D. Moris, Liber Comicus, p. 407.
plus solennelle des fêtes de Notre-Dame dans le rite 3. « Solemnitas erit Circumcisionis », etc. (Corn.).
mozarabe. Voy. ci-dessus, p. 491 et 492. 4. t Adueniente die crastina, omnes ieiunemus, ut
6. « Beatitudinem uestram, fratres dilectissimi », d'a misericordiam Domini consequi mereamur. Deo gra
près le codex de Léon. Ce manuscrit et celui de Paris tias » (Com.). — Die crastina... (Ant.). — Sur le jeune
n'ont pas les mots : atque uniuersitatem plebis. des calendes de janvier, voy. ci-dessus les Calendriers
7. « Deuotissime conueniamus. Resp. Deo gratias. » mozarabes, p. 450.
520 APPENDICE IV. 521

(Epiphanie, 6 janvier.) stra munda reperiet (sir) abitacula, ecclesiam Do-


mini iugiter frequentemus '.
Adueniente die Illo, sollemnitas erit Apparilionis
Domini nostri Ihesu Christi secundum carnem. ;Saint Jean-Baptiste, 24 juin.)
— Proinde, etc.
Adueniente die Illo, festiuitas erit2, natiuitas
(Les Saints Innocents, 8 janvier.) sancti Iohannis Babtiste et precursoris Domini no
Adueniente die Illo, festiuitas erit nobis Ali- stri Ihesu Christi. — Proinde, etc.
sione Sanctorum Infantum Bethlemiticorum'. —
(Saint Pierre et saint Paul, 29 juin.)
Proinde admonemus, etc.
Adueniente die Illo, festiuitas erit sanctorum
(L'Invention de la Croix, 3 mai.) Petri et Pauli apostolorum et martirum. —
Proinde, etc. 3.
Adueniente die Illo, festiuitas erit, Inuentio
Sánete Crucis2. — Proinde admonemus, etc. 1. Le Liber Ordinum est le seul des trois manuscrits
à donner cette formule. Les deux autres disent simple
(L'Ascension.) ment : t Adueniente die dominico, sollemnitas erit no
bis sanctum Pentecosten. Proinde », etc. — Il est à
Adueniente die Illo, sollemnitas erit Ascensio-
remarquer que l'institution de ces quatre jours de
nis Domini nostri Ihesu Christi secundum carnem. jeune avant la Pentecôte est relativement récente dans
— Proinde, etc. l'Église gothique d'Espagne. Saint Isidore dit clairement
que les Espagnols ne jeûnaient point entre Pâques et
(La Pentecôte.)
la Pentecôte, pas même les moines (Voy. de (iff. eccl.,
De pentecosten. — IUI feria, V feria, VI feria et lib. I, с. 33; Reg. mon., с. xi). Les litanies et les trois
jours de jeune étaient fixés au jeudi, au vendredi et
sabbato omnes ieiunemus, ad exorandum Domi
au samedi qui suivaient les fêtes de la Pentecôte,
num nostrum Ihesum Christum pro peccatis no- comme l'ordonne le canon п du concile de Gérone de
stris, siue ut Dominus iram suam a nobis auferat, 517. Plus tard cet ordre fut changé, sans doute, comme
ас pro расе impelranda, uel pro sacris leclionibus le suppose Lesley, en raison du baptême qui se confé
audiendis, et ut adueniens Spiritus Paraclitus, no- rait la veille de la Pentecôte. Un manuscrit mozarabe
du XIe siècle (aujourd'hui au british Museum, cod. addit.
30 844, fol. 107-173) nous donne l'office * de letanía ante
1 . Cette fete se célébrait au 8 janvier dans le rite mo Pentecosten ». Le fíreuiarium gothicum imprimé, qui
zarabe. Voy. ci-dessus, p. 451. — Il est à remarquer semble en cette circonstance avoir copié assez fidèle
que les deux autres manuscrits n'ont pas l'annonce de ment la rubrique des anciens manuscrits, porte avant
cette solennité. Par contre, ils donnent les deux for l'office du mercredi une formule presque semblable à
mules suivantes que l'on ne trouve pas dans le Liber celle de notre Liber Ordinum : » Incipit officium ieiu-
Ordinum : 1. Les files Pascales. « Erit igitur anno pre niorum : obseruatur 4 feria, et 5 feria, et 6 feria, et sab
sentí per misericordiam Dei, discurrente era Illa, ini- bato ante sanctum Pentecosten, ad exorandum Domi
tium beate Quadragesime (Cow. quoto ill.) ; Cena Domini num nostrum Iesum Christum pro peccatis nostris, ac
quoto (Com. quoto ill.) ; Passio Domini quoto (Com. quoto pacem impetrandam, uel pro sacris lectionibus audien
ill.}; Resurrectio uero eiusdem Domini nostri Ihes\i dis; et, ut ueniat Spiritus Paraclitus et munda nostra
Christi [Ant. secundum carnem) quoin (Com. quoto ill.). reperiat babitacula, ecclesiam Domini frequentemus »
— 2. fiéunion ¡кшг les néophytes : с Crastina die pro his (P. L., t. LXXXVI, col. 602). — Le Directorium annualc,
qui de aqua suscepti sunt ad ecclesiam sa neta in Iheru- ou Ordo à l'usage de la chapelle mozarabe de Tolède
salem omnes in unum admissam conueniamus ••. L'eecle- j'ai sous les yeux l'Ordo de 1806 et celui de 1899), ne
sia sancta thermalem, dont il est ici question, désigne signale plus qu'un jour de jeûne, celui du samedi. -
la cathédrale. Voy. ci-dessus, col. 56, note 2. — Cet Le P. Lesley suppose que l'usage de Milan était sem
avertissement devait se faire le lundi de Pâques, car blable à celui d'Espagne, et dit : « In Ecclesia Mediona-
c'est le jour suivant qu'avait lieu la cérémonie de la lensi qualriduo ante Pentecosten ieiunant, ut ex missali
déposition de l'habit blanc, reçu par les néophytes le Ambrosiano anni 1548 eruitur ». Sa mémoire l'a mal
samedi saint. Voy. cinlessus, col. 35. — L'Antiphonaire servi, car d'après ce missel que j'ai sous les yeux (au
de Léon annonce aussi, avant le Carême, la fete « Sancti folio 94), les litanies avaient lieu, ainsi que le jeune, le
Petri apostoli, Rome », c'est-à-dire celle du 22 février, lundi, mardi et mercredi avant la Pentecôte. Voy. aussi
la seule marquée au calendrier mozarabe. Beroldus, édition Magistretti, 1804, p. 220.
2. « Adueniente die Illo, sollemnitas eritdiei Inuentio 2. « Erit nobis » (Com.;.
sánete crucis » (Com.). — Ce manuscrit et celui de Léon 3. Л la suite de la fête des saints Apôtres, se lisent
placent cette annonce après celle de l'Ascension. dans les manuscrits de Léon et de Paris quelques for
522 APPENDICE IV. 523

(Jeunes et Litanies '.) peccatis nostris, siue ut Dominus iram suam a no-
Illo, Illo et Illo [d¡e], omnes ieiunemus, ad exo- bis auferat : ac pro pace inpetranda, uel pro sacris
randum Dominum nostrum Ihesum Christum pro lectionibus audiendis, ecclesiam Domini iugiter
frequentemus.
mules communes qui manquent dans le liber Ordinum.
Les voici : Celte dernière formule est suivie de l'évangile
t Adueniente die Illo, festiuitas erit sacrationis sancti
des Rogations, le même que celui du Missel ro
ilHm {Com.).
« Adueniente die Illo, festiuitas erit, translatio cor main. Nous le donnons ici, en raison du texte, qui
poris sancti Illius (Ant. et Com.). n'est pas celui de la Vulgate :
« Adueniente die Illo, festiuitas erit sancti Illius epi- <> In illo tempore, dominus noster Ihesus Christus
scopi et confessons Christi (Com.). loquebalur discipulis suis, dicens : Petite et dauitur
• Adueniente die Illo, festiuitas erit sanctorum Illo-
uobis, querite et inuenietis, pulsate et aperietur
rum martyrum Christi (Com.). — ... festiuitas... sancti
martiris Illius (Ant.). uobis. Omnis enim qui petit accipit, et qui querit
t Adueniente die Illo, festiuitas erit sanctarum uirgi- inuenit, et pulsanti aperietur. Aut, quis ex uobis
uum lllarum et martyrum Christi. homo quem si pelierit filius suus panem, numquid
« Adueniente die Illo, obitus béate memorie Illius porrigit Uli lapidem? Aut si piscem petit, numqúid
episcopi (.4 ni.). serpentem porriget ei? Aut si pelierit obum, num
с Adueniente die Illo, festiuitas erit dedicatio sancti
Micahelis archangeli uel sociorum eius » (Coin.). quid porriget illi scorpionem? Si ergo uos, cum
1. Les trois jours indiqués marquent qu'il s'agit du silis mali, nostis bona dare filiis uestris, quanlo
jeune des Litanies ou Rogations. Les deux autres ma magis Pater uester, qui in celis est, dabit bona pe-
nuscrits sont plus explicites : t Quarta feria, quinta tentibus se. — Amon.
feria, sexta feria, dies erunt nobis letaniarum » (Ant.\
— « mi" feria, v feria, vi feria, dies erunt nobis leta
niarum. Proinde admonemus karitatem uestram, dilec- 2. L'Annonce solennelle des fetes Pascales.
tissimi fratres, atque uniuersitatem plebis, ut omnes
ieiunemus et exoremus Dominum nostrum Ihesum Il est temps d'arriver aux formules par les
Christum pro peccatis nostris, siue ut Dominus iram quelles était annoncée aux fidèles, avec l'obligation
a nobis aufferat : et ecclesiam Domini iugiter frequen- du jeûne quadragesimal, l'approche de la Pâque.
temus, Amen » (Com.). Il se peut toutefois que ces deux Cette proclamation avait lieu d'ordinaire le jour de
textes se rapportent au jeune de la Pentecôte; car les
l'Epiphanie, après la lecture de l'Évangile. Son
autres jeûnes des Litanies étaient fixés d'ordinaire non
pas à tel et tel jour de la semaine, mais à telle date du usage remontait sans doute à une date reculée, au
mois. Voy. le concile de Gérone, canon in; 5e conc. de plus tard au iv" siècle, à une époque où l'on ne dis
Tolède, canon vi; 6e' conc. de Tolède, canon n; 2e conc. tinguait pas encore, en Espagne du moins, la fête
de Braga, canon ix. Voy. aussi les calendriers ci-dessus. de l'Epiphanie de celle de Notfl. C'est ce qui nous
A la suite des Adnunliationes fe*tiuitatum et de l'é
explique pourquoi quelques églises, notamment
vangile des Rogations, une main du xur siècle a inséré
dans le Liber Ordinum l'exorcisme suivant, écrit dans
ce latin rustique ou populaire que les plus ignorants mártires Dei. Si uos coniuro per sancti Martini, et om
pouvaient comprendre sans peine. 11 se rapproche du nes sancti confessores Dei. Si uos coniuro per sancta
castillan de cette époque, au point de devenir parfois Maria Magdalene, et omnes sanctas uirgines Dei. Si
du pur romance ou langue vulgaire : uos coniuro per ilium qui tonat in oriente et resonat in
« A[duersus] demones +. Coniuro uos, demones, per occidente : Vt non habeatis licencia in isto fámulo
Deum Patrem omnipotentem, qui fecit celum et terram, (seu ista fámula) Dei; non uigilando, non dormiendo,
mare et omnia que in eis sunt. Si uos coniuro per non manducando, non bibendo, non tacendo, non lo-
sancta Maria, mater Domini nostri Ihesu Christi. Si quendo, non sedendo, non stando, non iacendo, non
uos coniuro per sancti Micael arcangeli et omnes sancti cúrrente. Christus uincit. Christus régnât. Christus im-
Dei angeli et arcangeli Dei. Si uos coniuro per sancti perat, ego super euangclierat (?). Л et Q, alfa et o,
Petri apostoli et omnes sanctos apostólos Dei. Si uos primus et nouissimus. '++-(-. +++• H—!+■ Pater
coniuro pelas tres (pour : per los tres, par les trois) noster. Inicium sancti euangelii secundum [Iohannem] :
patriarcas Abraham, Isaac et Iacob. Si uos coniuro per In principio erat Verbum », etc.
quatuor euangelistas , Marcus, et Matheus, Lucas et Le mot *» au commencement des phrases pourrait
Iohannes. Si uos coniuro per Innocentes, qui propter bien être le .si castillan (si, os conjuro). M. Morel-Fatio,
Deum martirio acceperunt. Si uos coniuro per illas que j'ai consulté sur ce point, y voit plutôt le sic latin.
nupcias, qui fuerunt facta in Cana Galilee. Si uos con L'exorcisme se terminait par neuf signes de croix et
iuro per sancti Stefani primus mártir, et omnes sancti la lecture de l'Évangile de saint Jean.
524 APPENDICE IV. 525
celles du nord-ouest de l'Espagne1, annonçaient Les canons des conciles ne nous apprennent rien
la Pàque le 25 décembre, tandis que les autres le ou presque rien à ce sujet. On en est réduit à une
faisaient au sixième jour de janvier. Un sermon at simple allusion du canon v du 4e concile de Tolède
tribué à saint Augustin, et dont il convient de citer (633), qui ordonne aux évoques métropolitains de
les dernières lignes, place également au jour de s'entendre entre eux sur la date pascale trois mois
Noël l'annonce pascale. Voici ce passage : « Ipse avant l'Epiphanie, de manière à pouvoir en avertir
enim (Christus) qui reparator extilit saeculi, hodie leurs suffragants en temps opportun et à fêter tous
natus est in nobis, uita et resurrectio ostensus est. le même jour la Résurrection du Christ. D'autre
Cuius resurrectionis sanctum Paschae diem nun- part, le Missel mozarabe, aujourd'hui en usage à
tiamus uobis, dilectissimi Fralres, quod occurrit a Tolède, ne porte aucune trace de l'annonce pascale
die Isto, luna Illa; dies quoque sanctorum ieiunio- an 6 janvier, pas plus du reste que l'Ordo ou Di-
rum similiter : quos digne celebrantes, conlaude- rectorium animale.
mus ingenitum Patrem per Christum eius, et nunc, Nous avons mieux, heureusement, que ce que
et in aeterna saecula saeculorum. — Amen2 ». — pourrait nous donner le Missale gothicum imprimé,
Mais ce sont là des exceptions : le jour ordinaire dont les rubriques et le texte sont trop souvent en
de's Adnunlialiones est celui de l'Epiphanie, au désaccord avec les anciens manuscrits. Les manu
ü janvier. Nous n'avons pas à rechercher ici quels scrits wisigothiques du Musée britannique nous ont
étaient sur ce point les usages particuliers des di conservé trois formules liturgiques de l'annonce
verses Églises d'Occident3. Tenons-nous-en à l'Es des fêtes de Pâques. Elles se trouvent placées au
pagne. jour de l'Epiphanie (in die Appaiilionis Domini), à
1. Los églises de la province ecclésiastique do Braga, la fin du sermon, qui suivait la lecture de l'Évangile
c'est-à-dire : Draga (la métropole), Viséo, Coïmbre, et avec lequel elles sont intimement unies. Nous
Egitania (Guarda), Lamego, Magneto Porto), Lugo, Iria, allons publier non seulement le texte de l'annonce
Auria (Orense), Astorga, Tuy, Britonia (Mondoñedo). pascale, mais encore celui du sermon, jusqu'à ce
Voici le texte du concile de Braga, tenu en 572 sous
jour inédit, qui l'accompagne dans le manuscrit
la présidence de saint Martin : с Plaeuit ut postquain du xe siècle (codex additionnel ЗОЯМ)1. Ce pas
omnia in concilio sacerdotum fuerint ordinata, illud
omnismodis obseruetur, ut superuenturum ipsius anni sage commence au folio 131 v°, aussitôt après l'É
Pascha, quoto calendaruin die uel quota luna debet sus- vangile de saint Matthieu qui raconte la visite des
cipi, a metropolitano episcopo nuntietur : quod ceteri Mages à Bethléem et la fuite en Egypte : « In illo
episcopi uel reliquus clerus breuiculo subnotantes unus-
tempore, cum natus esset Ihesus in Behtlem » etc.,
quisque in sua ecclesia, adueniente Sutalis Domini die,
adstanti populo post lerlionem euangelicam nunliet, ut jusqu'à ces mots : « ut adimplerelur quod dictum
introitum quadragesimae nullus ignoret » (2° concile est a Domino per prophelam dicentem : Ex Egypto
de Braga, canon ix, dans Tejada, Colección de Cánones vocavi fllium meum ». — On remarquera que le
de la Iglesia de España, t. II (1861), p. (320). sermon suivant est consacré aux cinq événements
2. Maii, Noua Patrum Bibliotheca, t. I, p. 402.
dont se composait dans les premiers siècles de l'É
3. 11 est bon toutefois de noter le canon и du concile
d'Auxerre de 578, qui ordonne « ut omnes presbyteri glise la fôte de l'Apparition du Christ : 1, la Nais
ante Epiphaniam missos suos dirigant. qui eis de prin sance du Sauveur; t, l'Adoration des Mages; 3, le
cipio quadragesimœ nuntient, et in ipsa Epiphania ad Baptême de N.-S. ; 4, les Noces de Cana; 5, la Mul
populum indicent » (Sirmond, Concilia antigua Gal- tiplication des pains. Les prières de la messe mo-
Пае, t. 1, p. .'îf>2\ Près de quarante ans plus tôt, le ca
non i du 41' concile d'Orléans promulgue ce qui suit :
с Festiuitas (Paschae) annis singulis ab episcopo Epi- tretti, p. 80). ("est encore de nos jours la même for
phaniorum die in ecclesia populis denuntietur > [Ibid., mule, ou à peu près, dans le Missale Ambrosianum
p. 261). — Inutile de mentionner l'usage de Rome. (p. 45 de l'é;lition de 1831 ; p. 49 de l'édition de 1902).
Celui de Milan est signalé dans les termes suivants par 1. Ce manuscrit porte le titre moderne de Officia
Bérold, au commencement du xu° siècle : « In Epi Tolelana. Il renferme divers offices et des messes de la
phania, post lectum euangelium, debet diaconus qui liturgie mozarabe , à partir de la fête de la Vierge
legit euangelium in pulpito adnunciare Pascha, primi 18 décembre jusqu'à la fête In cathedra Sancti Petri
cerio clericorum apud eum stante et sibi indicante, sic 22 lévrier). A la fin se trouvent l'office de l'Ascension,
dicendo : Nouent caritas uestra, Eratres carissimi, quod l'office de Letanía ante Pentecosteii et des Lectiones île
anímente Dei et D. N. J. С misericordia, tali et tali Letanías canónicas (sic). Volume in-4°. en parchemin,
die Pascha Domini celebrainus > (Heroldus, ed. Magis- de 177 folios.
526 APPENDICE IV. Г>27

zarabe au jour de l'Epiphanie renferment encore des Virginis procedentem ex utero. Hune uero cogno-
allusions à chacun de ces mystères. scite quibus eius natiuitas signis toto claruit mundo.
Malgré ce signe d'antiquité et des oppositions de Dudum namque ad1 Sraheli[ti]cis pastoribus an-
mots, qui font parfois songer au style oratoire de gelorum monitu eius exordia patuerunt. Hodierno
saint Augustin, ce discours ne peut être antérieur uero die, nouo splendore stelle fulgentis indicio,
a la seconde moitié du v" siècle. La doctrine de la gentium reges a solis ortu uenientes, natum in ter
distinction des natures et de l'unité de personne ris Regem prostratis uultibus adorauerunt; offe-
dans le Christ y est exprimée en des termes tels, rentes de thesauris suis aurum, thus et mirrafm] :
que seul un théologien postérieur aux conciles aurum quippe Régi, thus Deo, mirra sepulture.
d'Éphèse et de Chalcédoine était capable de leur Sed ñeque hic dies lucifluo tantum fulgore sideris
donner cette netteté et cette rigoureuse précision. Magorum uultibus claruit; sed etiam multis Christi
signorum uirtutibus coruscauit. Hoc die namque
Sermo. Christus, fluenta Iordanis ingrediens, fluminis un-
das corporis sui tinctione sacrauit : non ut ip[s]e
« Dies iste, karissimi Fratres, Kpiphanie, id est
[per] lauacrum carnis puriflcationem indigeret, sed
Apparitionis Domini, pro cunctis Dei eclesiis1 ritu
potius ut sanctifjearet diuino spiramine aquas, in
catholice traditionis inpensius celebratur. Etenim,
quibus pollutum uitiis mundum babtismate sacro
postquam Dominus nostor Ihesus Christus natiui-
ablueret.
tatis sue aduentu mundum istum iulustrare digna-
Hoc die festis (festiuis) talamorum conuibiis, po-
tus est, Dominus apparuisse dicitur : / dum ab
culis penitus iam consumtis, fatuos fontis latices
oriente Magis uenientibus stella indice demonstra-
in uini sapore conuertit : ut agnoscalur [potestas]
tur, et Redemptor gentium in Iudea quidem natus,
imperii cui elementa deseruiunt, ut iussis eius pa-
alto condam (quodam) misterio genlibus sic osten-
reant sue nature oblita uel nominis, in alteros usus
ditur. Ecee puer parbus et Dominus magnus : pro
transeant. Hodie namque quinqué panuum (sic)
nobis utique parbus, in se aulem permanens ma
fragmine quinqué milium ieiuna uirorum turba re-
gnus. lacet et régnât, plorat et iudicat, eiulat et fecta est : ut qui olim sub legis umbra Sraheliticam
triunfat. A terrenis nutritur, a celestibus adoratur.
plebem paberat celesti manna in eremo, nunc pau-
Suggit uuera, cui seruiunt sydera : deget in antris, cis panibus sub Euangelii ueritate * innumeram
imperat astris. Vide ergo parbulum in gremio ma-
satiaret multitudinem poliori miraculo.
tris, sed crede perfectum ineffabili manentem in sinu
Patris : ad nos procedentem, sed numquam exinde (Annonce de la Pdi/ue.)
recedentem : ibi inuisibilem, hic conspicabilem : ibi
inextimabilem, hic temporarem (temporalem) : ibi Ob hoc, Fratres carissimi, post reuelalum in cor
inmensum, hic pusillum. lllic nempe permanet, pore nascentis Domini nostri Ihesu Christi misle-
hic crescit : illic semper est, hic nouus est : illic rium, post tanlorum eius denuntiationem3 signo
Verbum, hic infans : illic ineffauiliter sine tempo- rum, ueslris Deo deuolis mentibus etiam Pasee
ribus sillauisque personat, hic humiliter secundum sollemnia pronuntiamus.
etatis infantiam ore balbutlit. Et tarnen non duos Nunc igitur, dilectissimi Fratres, qui adfuistis
(duo) sed unus Christus : пес diuiditur locis, пес eclesie Dei, diem Apparitionis Domini nostri lhesu
confusus est in naturis. Vnus ergo in utraque sub Christi agnoscere meruistis, [diem] quoque Pas-
stantia, nalurarum proprietatem in una persona sionis eius ipso iubante cognoscite.
conserbat. Erit igitur anno presentí, sub era Ilia, initium
Audistis, Fratres dilectissimi, Verbum Dei de- beate Quadragesime die /lio, luna Jila. Cena uero
scendentem (sic) de celo. Audistis, imo potius et cre- Domini nostri Ihesu Christi die lllo, luna Illa. Pas-
didislis, Patris eterni Filium, adsumtam carnem 2, 1. Mot ajouté sans doute au texte par le copiste du
Xe siècle, qui avait à la pensée la forme du langage
1. Il faut lire : « per cunetas Dei ecclesias ». vulgaire en pleine formation à cette date. Il en est
2. Cette forme de l'accusatif absolu se rencontre vraisemblablement de même «lu ¡ira (signalé plus haut)
dans plus d'un écrivain ecclésiastique du haut moyen substitué à per.
âge. Voyez les exemples notés dans VInder philolo 2. Le manuscrit porte : gub Euangelii ueritatem.
gique, à la fin de ce volume. 3. Dans le manuscrit : post deniinciatione.
:.2м APPENDICE IV 5-2Í»

sio quoque ipsius Domini nostri Ihesu Christi die tume de proclamer l'approche de Pâques était déjà
Illo, luna Illa. très ancienne.
Idcirco ortor uos, dilectissimi Fratres, ut ita iuste I. « Et quia ecclesiaslica consuetudo compellit
et pie, caste et sobrie uiuere studeamus, ut ad ean- odie uobis pascalis festi gaudia nuntiare, memorie
dem sanctam sollemnitatem, absque ullo crimine uestre cupio tenaciter inerere ea que de ipsa uobis
et cum abundantia bonorum operum pertingere fuerim intimatus sollemnitate. — Erit igitur per
mereamur. A cunctis mortalium inlecebris uolup- misericordiam Dei, anno presentí, sub era ¡lia, mi
latum, tam corda, quam corpora nostra mundemus. lium beate Quadragesime die Illo : Cena uero Do
Per confessionem peccatorum, iram Domini miti- mini nostri Ihesu Christi, die Illo : Passio quoque
gemus, pretéritas iniquitates non iteremus\ in ipsius Domini nostri Ihesu Christi die Illo : Resur-
nobis suhiectis miséricordes simus, sincera mente reclio uero eiusdem Domini nostri Ihesu Christi die
concordiam amplectamus : ut sacratissime Passio- Illo. Vnde ortor ut ita iuste, caste, sobrie et pie
nis [mysteria] socios nos faciant dominice Resur- uibere studeamus, ut ad eandem sanctam sollem
rectionis. Non inueniat2 quemquam in nobis Chri nitatem absque ullo crimine et cum habundanlia
stus regrediens quern damnare, sed reperiat in bonorum operum pertingere mereamur. Amen. »
cunctis quos clemcns adque misericors iubeat co II. La seconde se trouve à la suite d'un sermon,
ronare. qui n'est que la copie de celui transcrit plus haut.
Qui uiuit cum Patre el regnat cum Spiritu sancto Elle est rédigée dans les mêmes termes que la for
unus Deus in sécula seculorum. Amen3. » mule ci-dessus (celle qui suit le sermon) depuis :
« Nunc igitur, dilectissimi Fratres «.jusqu'à : « Id
Voici maintenant les deux autres formules tirées circo ortor uos » ; mais elle a de plus cette phrase,
d'un Homiliaire mozarabe du xie siècle, aujour oubliée sans doute dans la première : « Resurrectio
d'hui au Musée britannique (addit. n° 308.*>3, fol. 28 eiusdem Domini nostri Ihesu Christi die Illo, luna
et 280). On constate dans la première que la cou- Illa », phrase peu nécessaire du reste, puisque les
ûdèles connnaissaient déjà la date précise du ven
1. Interemus, d'après le texte du manuscrit. dredi saint'.
2. Dans le manuscrit : Нес imtenitit.
3. Le sermon et l'annonce pascale sont suivis des 1. Ces deux dernières formules ont été publiées par
Laudes, Alleluia, Sacripcium et autres pièces liturgi D. Germain Morin dans son édition du Liber Contiens,
ques de la messe de l'Epiphanie. p. 400 et 424.
APPENDICE V
UN HOROLOGIVM MUZÁRABE.

ORELEGIVM'.

[1] ['•]
Ianuarius et December Aprilis et September

Hora i et xi Pedes xxviii Hora i et xi Pedes ххпп


— il et x — XVII — и et x — хин
— ni et vim — хин — hi et vim — x
— mi et vin — XI — un et vi и vu
— v et vu — Villi — v et vu — v
— VI — VIII — VI — IUI

[2] [5]
Februarius et Nouember Maius et Agustus

Hora i et xi Pedes xxvii Hora i et xi Pedes xxin


— и et x — XVII — il et x — ш
— Ш et vim — XIII — ш et vim — vim1
— un et vin — x — пи et vin — vi 3
-- v et vu — vni — v et vu — ни
VI — VII — vi — ш

[3] [в]
Martins et October Iunius et Iulius

Hora i et xi Pedes xxv Hora i et xi Pedes ххи


— и et x — XV — н et x — xii
— ш et vim — XI — in et vim — vin
— mi et vui — VIII — mi et vin — v'
— v et vu — VI — v et vu — in
— VI — v — VI — 11

1. Ce titre se lit dans le manuscrit du Comes. Il n'est 2. Le manuscrit Codex В porte x au lieu de villi.
point dans les deux autres manuscrits cités dans cette 3. Le même manuscrit porte vu au lieu de vi.
notice. 4. Le mime porte vu au lieu de v.
LIBEU ORDINVM. 37
532 APPENDICE Y. 533
Parmi les manuscrits wisigothiques auxquels sont Un horologium de ce genre, mais composé en
empruntés nos divers calendriers mozarabes, il s'en Angleterre et beaucoup moins complet, a été pu
trouve trois (les mss. В, E, F) qui renferment un blié par M. Warren dans son édition du Missel
document assez curieux. C'est une sorte d'horloge d'Exeter1. Il indique l'heure pour la troisième, la
solaire pour les douze mois de l'année, d'une très sixième et la neuvième heure seulement. On y re
grande simplicité, mais aussi d'une notable imper marque de notables divergences avec celui que nous
fection. Il me semble que ce tableau d'astronomie publions ci-dessus, divergences qui s'expliquent en
populaire, qui est sans doute d'un usage aussi an grande partie par la différence de latitude de l'An
cien que le monde, est encore inédit, je veux dire gleterre et de l'Espagne. — Yoici ce petit horolo
en tant que d'origine espagnole. 11 servait à calculer gium :
l'heure du jour par la longueur de l'ombre que pro « Inchoat en hic oralogium. Horarum breue ad
jette au soleil un corps humain de taille moyenne. tertiam, ac sextain nonamque diei horam absque
Le moine allemand Wandalbertus de Prüm, qui ulla ambiguitate pedum mensura probandam. Ia-
vivait vers 850, nous a laissé une description poé nuarius et Decembrit : hora tertia et nona pedes xvn,
tique de cette horloge sous le titre de : Horologium hora sexta pedes undecim. — Februarius et Nouem-
per duodccim mensium punctos. On peut la lire dans ber : hora tertia et nona pedes xv, hora vi pedes viu.
la Patrolugie laline de Migne (t. CXXI, col. 631-634). — Marlins et October : hora tertia el nona pedes xin,
L'heure ainsi obtenue était très approximative, et hora sexta pedes vu. — Aprelis el September : hora
le moine du IXo siècle a grand soin de nous en tertia et nona pedes xi, hora vi pedes v. — Mains
avertir par les deux vers suivants : et Aguslus : hora tertia et nona pedes nouem,
hora vi pedes ни. — lunius et Julius : hora ш et
Horarum iam nunc texemus in online metas,
nona pedes vu, hora vi pedes и ».
Humani ignari monstrat quas corporis umbra.
Un tableau semblable au précédent, et comme
Les horologia de nos manuscrits espagnols du lui d'origine anglo-saxonne, se trouve dans un
XIe siècle, sauf sur quelques points signalés en manuscrit du Xe siècle, aujourd'hui au Musée
note, sont d'un accord assez remarquable. Je britannique de Londres (Titus, d.xxvii, fol. 12 v°).
prends pour type celui du Comes mozarabe de la C'est le codex décrit à la page 567 du Catalogue
Bibliothèque nationale de Paris (fol. 23). Sur ce of the manuscripts in the Cottonian Library depo
manuscrit, voyez ce qui a été dit dans l'Introduc sited in the British Museum (1802).
tion, p. xxxii-xxxili. Dans le tableau ci-dessus, Le Glossaire de Ducange (au moi Pes, dans led.
j'imprime hora là où le manuscrit donne un simple Didot, 1845) cite un missel donné à l'abbaye de
о ponctué au milieu, et pedes là où le manuscrit Jumiôges vers 1150 par Robert, évoque de Londres,
donne un p surmonté de la lettre s. et dont Yhorologium semble différer fort peu des
Le tableau du Comes porte, en outre, les indica deux précédents : « Ianuarius : nox horarum xvi,
tions suivantes qu'il convient de signaler. Après le dies vin ; hora m et ix, pedes xvn ; hora vi, pedes xi.
carré fi], on lit : « Toile decern » ; après le carré [2] : Februarius : nox horarum nu, dies x; hora ш et
« toile ни™ » ; après le carré [3] : « toile ш » ; ix, pedes xv; hora vi, pedes ix ».
après le carré [41 : « toile duos » (sic); après le 1. The Leofric Missal, as used in the cathedral of Exe
carré [5]; « toile unas »; enün, après le carré [6] : ter, during the episcopate of its first bishop (1050-1072),
« et inuenies orarum ralionem ». Oxford, 1883. L'horologium se trouve à la page 58.
APPENDICE VI
DOXOLOGIES DIVERSES.

Je donne ici la série alphabétique des formules 9. — Auxiliante dementia diuinitatis tue, Deus
ou doxologies, par lesquelles se terminent un tri's noster, qui uiuis. 314; cf. 263.
grand nombre de pièces renfermées dans ce volume. 10. — Auxiliante Domino nostro Ihesu Christo,
Ces doxologies sont sans comparaison plus variées cuius arma uictricia permanent per numquam fi
que celles des autres liturgies. 11 importait de ras nita sécula. 248.
sembler à part les plus complètes, afin de per 11. — Auxiliante ipsius misericordia Dei nostri,
mettre au lecteur de suppléer à celles, de beau qui in Trinitate. 132; cf. 351.
coup les plus nombreuses, qui sont simplement 12. — Auxiliante ipsius misericordia Domini
indiquées par un commencement de phrase, quel nostri, qui omnia regit in sécula seculorum. 260.
quefois par un simple mot. 13. — Christe Deus noster, qui cum Deo Patre
et Spiritu Sancto gloriosa diuinitate uiuis et do-
1. — Adiuralus in nomine Patris et Filii et Spi minaris ppr infinita semper sécula seculorum.
ritus Sancti, cuius est hoc dignum et nomen inuic- 214.
tum. fol. 74; cf. 78. 14. — Christe Domine ас Redemptor eterne,
2. — Adiuuante dementia. 121, 224. Vor/. An- 238, 292; cf. 246, 257, 315, 321, 326, 326, 331, 350,
nuente dementia. 355, 363, 386, 390, 392, 424, 430.
3. — Adiuuante Domino nostro. 246; cf. 221. 15. — Christe Domine Deus meus, qui es uera
Voy. Annuente Domino, et : Auxiliante Domino. pax, perpetua caritas, uiuens et regnans in sécula
4. — Adiuuante ipsius misericordia Dei nostri seculorum. 271.
qui [est benedictus et uiuit et omnia regit in sécula 1С. — Christe, qui uiuis cum Patre et Spiritu
seculorum. Amen]. 294. (Les mots entra crochets Sancto, in Trinilate unus Deus etgloriaris in sécula
sont empruntés au Missel mozarabe imprimé, P. seculorum. 272.
L., t. LXXXV,col. 153). 17. — Christus Dominus et Redemptor eternus.
5. — Adiuuante nos dexlera diuinitatis tue, Deus. 261, 317, 338; cf. 189, 269, 276, 296, 302, 342, 374,
310. 396, 407.
6. — Adiuuante tua dextera, Deus noster, qui 18. — Concedente dementia pietatis eius, cuius
uiuis. 312. regnum manet in sécula seculorum. 223.
7. — Annuente dementia diuinitatis tue, Do 19. — Concedente. misericordia tua. 135. Voy.
mine Deus noster, qui omnia regis in sécula secu Annuente, el P. L, t. LXXXV, rol. 186, 187.
lorum. 182. 20. — Cui est honor et gloria in sécula seculo
8. — Annuente Domino nostro Ihesu Christo, rum. Amen. 317; cf. 219.
cuius imperium inexpugnabile permanet per num- 21. — Cui mérito tibi omnes fangeli non cessant
quam finienda sécula seculorum. Amen. 297. clamare ita dicentes : Sanctus]. Passim. Cf. P. L.
536 appendicp: vi. 537
t. LXXXV, col. 237. 309, 142, 150 (1res complet), cuneta regit per infinita semper sécula seculorum.
157, 249, 255, ote. 241.
22. — Cui mérito [exercitus militie celestis non 39. — Ipse Dominus et Redcmptor cternus. 121,
cessant clamare, ita dicentes : Sanctus]. P. L., ibid., 284.
548, etc. 40. — Ipse Dominus et Redemptor noster, qui
23. — Cuius regnum. 220. uiuit. 270.
24. — Cum quo tibi est una et coequalis essentia, 41. — Ipso auxiliante Deo nostro, qui cum Deo
in unitate Spiritus Sancli regnantis Deus in sécula Patre et Sancto Spiritu unus Deus gloriatur in sé
seculorum. Amen. 321. cula seculorum. 316; cf. 284.
25. — Gloria et honor Patri et Filio et Spirilui 42. — Ipso auxiliante , qui in Trinitate unus
Sancto in sécula seculorum. Amen. 121. Cf. Gloria Deus gloriatur in sécula seculorum. Amen. 186;
et honor Patri et Filio et Spiritui Sancto. Amen. cf. 289.
242. 43. — Ipso prestante, qui in Trinitate unus Deus
26. — In ipsius nomine, qui iudicaturus est uiuos gloriatur in sécula seculorum. 336; cf. 305, 423.
et mortuos in Spiritu Sancto, et seculum per ignem. Voy. plus loin, la formule : Prestante.
24. 44. — Justificante Domino nostro Ihesu Christo
27. — In nomine Dei Patris omnipotentis, et et Saluatore, qui uenturus est iudicare seculum
Ihesu Christi Filii eius, et Spiritus Sancti, qui in per ignem. Amen. 26.
Trini täte. 12. 45. — Largiente dementia diuinitatis tue, Deus
28. — In nomine Dei Patris omnipotentis, et noster. 296; cf. 119. Voy. la formule : Annuente
Ihesu Christi Filii eius, et Spiritus Sancti, regnan dementia.
tis in sécula seculorum. 23. 46. — Missa acta est. In nomine Domini nostri
29. — In nomine Domini nostri Ihesu Christi, Ihesu Christi, eamus cum pace. 71. — Missa uotiua
cuius cominemoratio facta est anima eius requic- acta est... Deo gratias. 243.
scat in pace. 149; cf. 12G. 47. — Opitulante dementia diuinitatis tue, Deus
30. — In nomine Patris, et Filii, et Spiritus noster. 343.
Sancti, cuius est hoc signum et nomen inuictum. 48. — Per auctorem pacis et caritatis. 295;
27. cf. 260, 328.
31. — In nomine Patris, et Filii, et Spiritus 49. — Per Christum Dominum et Itedemptorem.
Sancti, qui est omnipotens Deus et Dominus do- 170, 358, 376, 422; cf. 299, 343, 370, 388, 410, 412,
minantium, permanens in gloria sua, per infinita 416.
sécula seculorum. 18. 50. — Per Christum Dominum nostrum, qui te
32. — In nomine Patris, et Filii, et Spiritus cum Deus Pater et cum Sancto Spiritu uiuit et
Sancti regnantis in sécula seculorum. Amen. 12, regnat gloriosus, pius et misericors, unus in Trini-
26, 71, 83, 173; cf. 28, 41, 44, 45, 70. late Dominus, per infinita sécula seculorum. Amen.
33. — In nomine Patris, et Filii, et Spiritus 241.
Sancli regnantis Deus in sécula seculorum. Amen. 51. — Per Christum Dominum nostrum, qui te
31. cum et cum Spiritu Sancto regnat Deus. 322; cf.
34. — In nomine sánete Trinitatis, in hoc domi 309, 311,448.
cilio habitent angeli salutis etpacis. 22. 52. — Per Dominum nostrum Ihesum Christum
35. — Ipse Dominus et misericors qui cum Deo Filium tuum. 325; cf. 329.
Patre et Sancto Spiritu uiuit et regnat in sécula 53. — Per Dominum nostrum Ihesum Christum,
seculorum. Amen. 183; cf. 282, 344. qui cum Deo Patre et Sancto Spiritu in unitate glo
36. — Ipse Dominus et misericors, qui cum Deo riatur in sécula seculorum. 223; cf. 503.
Patre et Sancto Spiritu unus Deus gloriatur in sé 54. — Per Dominum nostrum Ihesum Christum,
cula seculorum. 148. Voy. plus loin, la doxologie : qui tecum et Spiritu Sancto unus Deus gloriatur in
Prestet ipse, etc. sécula seculorum. Amen. 126; cf. 24, 108.
37. — Ipse Dominus et misericors, qui in Tri- 55. — Per Dominum nostrum Ihesum Chri
nitate unus Deus gloriatur in sécula seculorum. 318. stum, qui tecum uiuit et regnat : cuius regnum
38. — Ipse Dominus et misericors, qui uiuit et inuiolabile permanet in sécula seculorum. 272.
538 APPENDICE VI 539
56. — Per Dominum nostrum, qui tecum uiuit 77. — Per te, qui es uera pax et perpetua caritas,
et régnât Deus in unitate Spiritus Sancti per omnia Deus nosier qui uiuis. 362; cf. 342.
semper sécula seculorum. Amen. 437. 78. — Per tuam et largam. 31.
57. — Per Dominum nostrum Ihesum, qui uiuit. 79. — Per tuam magnam misericordiam, Deus
9.9; cf. 156, 22Ü, 249, 273, 430. noster, qui uiuis et régnas in sécula seculorum. 430 ;
58. — Per gratiam pietatis tue, Deus meus, qui cf. 39, 122, 123, 161, 226, 266, 280, 284, 300, 306,
uiuis et cuneta dominaris in sécula seculorum. 249; 312, 330, 339, 447. Vuij. P. L., t. LXXXVI, col.
cf. 71, 258, 262, 265, 274. 612.
59. — Per gratiam pietatis tue, Deus noster, qui 80. — Piissime Pater, qui in Trinitate unusDeus
omnia regis in sécula seculorum. 221. 350 (Domini! gloriaris in sécula seculorum. Amen. 49; cf. 42,
Deus noster qui cuneta) ; cf. 168, 204, 243, 258, 293, 111, 125, 145, 151, 156, 189, 390 (piissime Pater
428. noster), 428, 436, 446.
60. — Per gratiam pietatis tue, Deus noster, qui 81. — Precedente lumine diuinitatis tue, Deus
uiuis. 316; cf. 322, 325, 339, 344. noster, qui uiuis et cuneta regis in sécula. 235.
61. — Per Ihesum Christum Dominum nostrum. 82. — Presta hoc, piissime Pater, per Vnigeni-
356. tum Filium tuum, cum quo régnas cum Sancto Spi
62. — Per inclitam bonitatem. 267. Voy. Per inef- ritu per infinita semper sécula seculorum. Amen.
fabilem. 177.
63. — Per ineffabilem bonitatem tuam, Deus 83. — Presta, Pater, per auetorem pacis et kari-
nosier, qui uiuis et cuneta dominaris in sécula se tatis Dominum nostrum Ihesum Christum Filium
culorum. 276; cf. 122. 222, 266, 289, 315, 316,336, tuum, qui est uere pax nostra et karitas indisrupta,
341. 359. uiuens tecum et regnans cum Spiritu Sancto per in
64. — Per ineffabilem pietatem tuam, Deus no finita sécula seculorum. 320.
ster, qui cuneta regis. 297. 84. — Presta per auetorem pacis et carilatis Do
65. — Per ineffabilia mirabilia sua, Deus noster minum nostrum Ihesum Christum Filium tuum,
qui uiuit. 443. cum quo tibi est una et coequalis essentia in unitate
66. — Per ipsum cui mérito. 315, 398. Voy. Spiritus Sancti regnantis Deus in sécula seculorum.
Cui mérito. 236; cf. 215, 267,301, 389.
67. — Per multimodam bonitatem tuam. 295. 85. — Presta per auetorem pacis... Filium tuum,
68. — Per omnipotentem Patrem, cum quo éter, qui tecum uiuit in sécula seculorum. 236; cf. 247,
nus uiuit et régnât per infinita sécula seculorum. 14. 254, 320.
69. — Per signaculum gloriose crucis Domini 86. — Presta per Ihesum Christum Filium tuum
nostri Ihesu Christi regnantis cum Deo Pâtre et Dominum noslrum, quem conlaudant angeli et ar-
Sancto Spiritu in sécula seculorum. 177. changeli, et non cessant clamare, ita dicentes :
70. — Per suam magnam misericordiam, Deus [Sanctus]. 311; cf. 215.
noster qui uiuit et régnât. 322; cf. 100, ИЗ, 417. 87. — Presta, quia tu es uera pax, perpetua cari
71. — Perte, Christe. 324. tas, Deus noster. 357; cf. 254, 281, 286, 301, 353.
72. — Per te, Deus meus, qui uiuis et régnas in 88. — Presta, summa et indiuidua Trinitas, Deus
sécula seculorum. Amen. 230, 249. noster qui uiuis et régnas. 31!).
73. — Per te Dominum et Redemptorem no 89. — Presta, summe Paler, per Ihesum Chri
strum, qui uiuis cum Pâtre et régnas cum Sancto stum. 80; cf. 145.
Spiritu per numquam finienda semper sécula. 243. 90. — Prestante Domino nostro Ihesu Christo.
74. — Per te, piissime Pater. 100. 153; cf. 54, 261, 273, 305. Voy. Annuente Domino.
75. — Per te, qui es pius et misericors, Domine 91. — Prestante ipsius misericordia Dei nostri,
Deus noster uiuens et regnans in sécula seculorum. qui in Trinitate unus Deus uiuit et gloriatur in sé
Amen. 180; cf. 276. cula seculorum. Amen. 276; cf. 305, 314.
76. — Per te qui es uera pax et perpetua caritas. 92. — Prestante ipsius misericordia... unus Deus
283; cf. 275, 314. (Per te, qui uera et iirmissima gloriatur... 156.
pax es, peruenire mereamur ad paradisi gaudium 93. — Prestante ipsius misericordia Dei nostri,
sempiternum. Amen. P. /,., t. LXXXV, col. 148.) qui cum Patre et Sancto Spiritu unus Deus glo
r, to APPENDICE VI. Г.41

riatur in sécula seculorum. Amen. 338; cf. 39, 133. 113. — Quia omnia regis in sécula. 443.
94. — Prestante lumine diuinitatis tue, Deus 114. — Quia te conlaudantcelestiaatque terrena,
noster. 231. hunc hymnum dulci modulatione ita dicentes :
95. — Prestet ipse Dominus et misericors, qui in Sanctus. 278; cf. 281.
Trinitate unus gloriatur in sécula seculorum. 393. 115. — Quia to iubente dicimus : Pater. 147,
— Prestet... qui uiuit et regnat. 314; cf. 120, 219, 154, 170, 183.
261, 262, 306. 116. — Quia tibi mérito omnes angeli et archan-
9fl. — Prestet ipse Dominus et misericors, qui geli non cessant clamare ita dicentes : Sanctu].
cum üeo Patre et Sancto Spiritu, unus Deus gloria 245; cf. 321, 409, 428, 429.
tur in sécula seculorum. Amen. 111, 149. — Va 117. — Quia tu es bonitatis complementum. 307.
riante : Dominus et Redemptor, 100; Hedemptor 118. — Quia tu es Christus Dominus. 428.
noster, 137. 119. — Quia tu es Deus inseparabilisTrinitas, qui
07. — Protegente. 118. Voy. Auxiliante. régnas a eunetis seculis et nunc et semper et per in-
98. — Quem tecum, Deus Pater, et cum Sancto mortalia sécula seculorum. Amen. Amen. Amen. 11.
Spiritu, uniuersitas uirtutum celeslium non desi- 1 20. — Quia tu es uera pax nostra. 254 ; cf. 281 ,
nunt conlaudare, ita dicentes : Sanctus. 298. 286. Voy. Р. Л., t. LXXXV, col. 546, 145, 1015, etc.
99. — Qui eris, Domine, benedictus in sécula. 121. — Quia tu es uita uiuentium, [sanitas infir-
330; cf. Qui est. 76. moruin ac requies omnium fidelium defunctorum
100. — Qui in Trinitate unus Deus gloriatur in in eterna sécula seculorum. Amen]. 253; cf. 412.
sécula seculorum. Amen. 258; cf. 327. Voy. P. L., t. LXXXV, col. 545, 115.
101. — Qui in Trinitate unus Deus uiuis et cuneta 122. — Quo iubente [dicimus e terris]. 38. Voy.
dominaris per infinita semper sécula seculorum. 31. Libellus Orationum, p. 51, 63, 67.
102. — Qui nunc et in eternum gloriaris. 272. 123. — Saluator mundi, qui in Trinitate. 94.
103. — Qui régnas in sécula. 273. 124. — Sua nos protegente gratia diuinitatis suc,
104. — Qui solus in Trinitate. 73, 91 ; cf. 94. qui uiuit. 22.
105. — Qui uiuis cum Deo Patre et Sancto Spi 125. — Subséquente lumine diuinitatis tue. 252;
ritu unus Deus regnans in sécula seculorum. 199. cf. Precedente lumine.
106. — Quia Deus es. 37. {Voy. Quia Deus cs 126. — Te annuente, qui in Trinitate unus Deus
benedictus in sécula seculorum. — pius in sécula gloriaris in sécula. 292.
seculorum. — clemens in sécula seculorum. Libel 127. — Te annuente, Saluator. 55.
las Oralionum de Vérone, éd. Bianchini, p. 100-102.) 128. — Te prestante, cui mérito. 317, 421.
107. — Quia Deus es pius et misericors. 263. 129. — Te prestante, Deus noster, qui uiuis. 287 ;
108. — Quia Deus est misericors et regnat in sé cf. 16, 23, 68, 112, 121, 124, 157, 162, 303.
cula seculorum. 222; cf. 223. 130. — Te prestante, summe Deus, qui in Tri
109. — Quia multe miserationis es, Deus noster, nitate unus Deus gloriaris in sécula seculorum.
qui omnia regis per infinita sécula seculorum. Amen. 180, 239, 242; cf. 123, 226, 306, 336.
Amen. 14; cf. 277. 131. — Tu es enim Dominus Saluator meus et
110. — Quia multe miserationis es, Domine, et Redemptor eternus. 279.
régnas in sécula seculorum. 223. 132. — Tua concedente misericordia, Deus no
111. — Quia multe miscricordie es, Deus noster. ster, qui uiuis. 305.
274; cf. 270. 133. — Tua nos protegente gratia diuinitatis
112. — Quia multe pietatis el bonitatis es Deus tue. 181.
noster in sécula. 253; cf. 10. 134. — Tua protegente misericordia. 159.
APPENDICE YII
ADDITIONS.

Col. 32, note I. Col. ti I , note.


Cette formule d'interrogation au catéchumène, On trouve encore le mot de ponlifex dans les ca
tirée du Rituel de Madrid, a été citée par le Dr C. P. nons du troisième concile de Saragosse, tenu en
Caspari dans son ouvrage intitulé : Ungedruckle, 691 {P. L., t. LXXXIV, col. 319), dans une inscrip
unbeachtete und wenig beachtele Quellen zur tion wisigothique de 594 (Hübner, /. //. С, n" 115)
Geschichte des Taufsi/mbols und der Glaubensregel, et dans une autre de 662 (ibid., n° 88).
l. II, Christiania, 1869, p. 293-294.
Col. ti2, note I, et col. 5/7.
Col. 41, note, ligne ti. La récente découverte de l'auteur du récit connu
On trouvera dans Hübner (Inscr. fi. C, Supple- jusqu'à ce jour sous le titre de Peregrinado Silviae
mentum, n° 214) l'épitaphe d'un cantor vraiment nous permet de faire remonter jusqu'au IVo siècle
mozarabe, mort en 958 à Comares, près de Malaga. (350-460) l'existence de monastères de vierges en la
Col. 54. Espagne. Voy. M. Férotin, L'auteur véritable de
Apropos de l'ordination d'un prêtre, il convient » Peregrinatio Silviae », la vierge Espagnole Elhé-
de rappeler le canon v du deuxième concile de Se ria, dans la Revue des Questions historiques, nu
ville (619) intitulé : Ne presbyter diaconum autpres- méro d'octobre 1903, pp. 367-397. — Il s'agit évi
bxjterem ordinäre praesumat : « Ad cognitionem demment, d'après le récit même d'Ëthéria, d'une
nostram Aniani Egabrensis diaconi relatu deductum communauté de vierges, au sens le plus large que
est de quibusdam ipsius Ecclesiae clericis, quorum comporte ce mot.
dum unus ad presbyterium, duo ad leuitarum mi-
nisterium sacrarentur, episcopus eorum, oculorum Col. 102, note, ligne 12.
detentus dolore, fcrlur manum suam super eos tan- Ce dernier renvoi se réfère à la lettre du pape
tum promisse, et presbyter quidam Ulis contra eccle- Sirice (384-399) à Himérius de Tarragone. En voici
siasticum ordinem benediclioncm dédisse... etc. » le passage principal : « Ariani... quos nos... per
(P. L., t. LXXX1V, col. 595). Le concile condamne inuocationem solam septiformis Spiritus, episco-
avec une juste sévérité un pareil abus. palis manus impositione calholicorum conuentui
sociamus, quod etiam totus Oriens Occidensque cu-
Col. til, ligne 2. stodit» (Epístola /", dans P. L., t. XIII, col. 1133;.
On lit dans la vie de saint Julien de Tolède, écrite
au VIIo siècle par un contemporain : « Post sanc- Col. 103, note, à la fin du paragraphe.
tae memo riae Quiricum idem egregius lulianus Saint Isidore nous fait connaître que telle n'avait
praefatae urbis (Toleli) est unclus primatu » (P. L., pas été d'abord la conduite de Léovigilde envers ses
t. XCVI, col. 446). sujets catholiques. Je donne ici ce passage si triste
544 APPENDICE VII. 545
ment curieux, dans lequel nous voyons un évêque en 688; le roi Egica et son armée venaient de partir
catholique apostasier et recevoir le baptême des pour la guerre : « Bellica profectio gloriosi princi-
Ariens. « Ausus quoque inter caetera haeresis suae pis ab urbe regia turbulentos cuneos populorum
contagia etiam rebaptizare catholicos, et non solum secum abegit, quo credo actum esse, ut salum men
ex plebe, sed etiam ex sacerdotalis ordinis digni- tis nostrae post turbines aurarum flatibus inciperet
tate, sicut Vincentium Gaesaraugustanum, de epi- reserenari » (Epístola Iuliani ad Idalium Barcin.
scopo apostatam factum, et tanquam a caelo in in episc, dans P. L., t. XCVI, col. 456).
ternum proiectum » {Historia de rebus Golhorum,
Col. / 65, note.
n°50, P. L., t. LXXXIH, col. 1071).
Parmi les couronnes votives aujourd'hui perdues, '
Col. 107 , chapitre xxxix. il convient de mentionner celle que le premier roi
Saint Julien, évoque de Tolède, qui vivait au catholique Récarède offrit au martyr saint Félix.
VIIe siècle, a dans son Prognosticon un passage Elle était toute en or. Trouvée en 673 par Wamba,
intéressant sur la prière pour les mourants : parmi les dépouilles du comte rebelle Paul, elle
« Cum extrema debiti finis imminet hora, oratio fut restituée par ce roi au tombeau du saint (vrai
nos debet iuuare continua. Si enim ad ignota uel semblablement saint Eélix de Gérone). Voy. S. Ju
longe posita loca in hoc mundo transiré dispo- lien, Historia rebellionis Pauli aduersus Wambam,
nimus, modo nos fratrum orationibus commenda- dans P. L., t. XCVI, col. 792.
mus, modo nos ipsos in ipso profeetionis articulo
continua lacrymarum inundatione perfundimus, Col. 23 8, ligne 17,
precanles a Domino ut placidis ilinerum gressibus Les mots in claritale de celis peuvent être consi
properemus. ( Vide superius, col. 93, 151 et 346-351 .) dérés comme un de ces nombreux agrapha ou pa
Et si haec tam studiose, manente adhuc complexu roles attribuées soit au Seigneur, soit à ses Apôtres,
corporis et animae, inter cognita saeculi agimus, et qui ne sont pas consignées dans les saintes Écri
quanto studiosius in une nostro faceré debemus, tures. Il est à noter qu'elles ne se lisent pas dans
cum ad illam regionem transitum facimus, ubi le passage correspondant de l'épitre aux Corin-
peracta separatione animae et corporis, tam inco- Ihiens reproduit dans le Liber comíais (éd. D. Mo-
gniti peruenimus, ut nulla nobis bic dum uiuimus rin, p. 150). — Sur les Agrapha, consulter D. Cabkol,
cognitio maneat, ulrum nos post mortem beata Dictionnaire d'archéologie chrétienne et de liturgie,
uita recipiat, an rapiamur exeuntes de corpore ad à ce mot.
tormenta? Nam, quia et diabolus extrema uilae Col. 433-436.
nostrae suis laqueis innectere nititur, si in ipso exitu Au sujet des arrhes offertes à la fiancée, il est inté
piis fratrum precibus et sedulis psalmodiae officiis ressant de remarquer que c'était parfois une véri
muniamur, longe ille semper repellilur, nee audet table dotation, consignée dans un acte solennel. La
se nociturum diuinis castris ingerere, ubi audit pièce la plus curieuse que je connaisse à ce sujet
nomen Domini per ora concinentium íideliter reso et qui remonte à une date où la liturgie mozarabe
nare. Quosdam enim legimus in hora exitus sui, ab était encore en usage enCastille, est la Carla de
assistenle diabolo et insidiante fralernis precibus et Arras (ou contrat de mariage), octroyée par le Cid
psalmodiae frequenter liberatos. Vnde non est du- Campeador à sa femme Chimène, le 19 juillet 1074.
biuin, quia cum pii üdeles et uerissimi christiani ex L'original de celte charte fameuse est arrivé jus
hoc seculo transeunt, si sedula et frequens fratrum qu'à nous et se trouve dans les archives de la cathé
adiuuerit oratio, non eos audeat conlingere maligno- drale de Burgos. Je donne ici la partie principale
rum spirituum cruenta ineursio » (P. L., t. XCVI, du texte, d'après Risco, La Castilla y cl mas famoso
col. 472-473). — Л noter au début de cette citation Castellano, 1792, p. 6-9 de l'appendice.
la prière pour les voyageurs.
Charta Arrharum, quas Rodericus Didaci Scemenae
Col. i 54, à la fin de la note.
uxori suae, Ouetensis Comitis /ilute, in die nuptia-
Aussi saint Julien de Tolède, qui est ici un témoin
rum spopondit. Anno 1 07 i.
oculaire, nous parle-t-il de l'impression de tran
quillité et de paix qu'on éprouvait dans la capitale « In nomine sanctae et indiuiduae Trinitalis, Pa-
après le départ de ces masses tapageuses. C'était tris quoque ac Filii, uidelicet, Spiritus Sancti, qui
540 APPENDICE VII. 547
omnia cunctaquocreauituisibilia et ¡nuisibilia, unus siue hue, siue illuc, et Arras cunetas ad filiis qui fue-
et admirabilis extans, inseparabilis Trinitate : cu- rint ex le et ex me. Ego quoque Scemena Diaz simi
iusque Regnnm, et Imperium permanet in sécula, liter faciam tibi uir meus Roderigo Diaz profilialio
Amen. A multis quidem manet notissimum , et a neni de meas Arras, et ex mobile uero meo, et ex
paucis declaralum. omnia mea haerentia, sicut supra diximus saepe, id
« Ego uero denique Roderico Didaz accepi uxo- est : uillas, et aurum, et haereditales, atque argen-
rem, nomine Scemena, lilia Didago Ducis de terra tum, equas et mulas, tam loricas, quam armis,
Asturiensis. Dum ad diem nuptiarum ueni, promisi atque ornamenta domus nostrae ab omni integritate.
dare praefatam ipsam Scemenam uillas super no- — Si quis lamen euenerit mors mea Scemena Didaz
tatas et faceré scripturam lirmam per manum fi- ante te uir meus Roderico Diaz, omnia mea haeren
deiussores comes Petro Assuriz et cornes Garsia tia sicut dixi, lua fiai, et iuri tuo sit confirmatum;
Ordoniz, de omnes ipsas hereditates, quae sunt in et licentiam habeas, ubi fuerit uoluntas, dare et
territorio (Suit une longue enumeration de bour praeslare, post obitum tuum uir meus Roderigo Diaz
gades, hameaux, etc.) — Et dono tibi istas uillas, haereditent omnia filii tui et mei, qui ex te et me
quae sunt supra scriptae, pro ipsas uillas, quae mihi nati sunt.
sacarunt Aluaro Fanniz, et Aluaro Aluariz sobrinis « Sic omnia ista spopondi, et pacliui roborare,
meis : praeter ipsas, dono tibi istas quae superius praediclus ego Roderigo Diaz ad praefata uxor mea
diximus ab omni integritate terras, uineas, arbores Scemena Didaz ob decorem pucritudinis, et foedere
senris, pascuis, seu paludibus aquis, aqua, pomi- matrimonii uirginalis connubii. Nos etiam iam dic-
ferum, defensas, et in molinarium, siue exilus tus cornes Petro Assuriz prolis, seu comes Garsea
eliam et regressus. Ordoniz prolis, qui fideiussores fuimus, et ita eri-
« Et sunt quidem istas Arras tibi, uxor mea Sce mus : obinde quoque iam saepe dictum Roderigo
mena, factas in foro de Legione. Et de hinc placi- Diaz fació tibi Scemena Didaz scripturae firmitatis,
tum fuit inter me Ruderigo Didaz, et tibi uxor mea de ipsas omnes haereditales, quod superius resonant
Scemena, et facimus tilulum scripturae profiliationis. simul, et de proûliatione firmitatem facio ; et tu uero
Igitur dono tibi illas alias meas uillas cunetas qui similiter mihi habeas eas, et possideas, et facias ex
non sunt in tuas Arras, ubique eas de meo directo eas quod tua fuerit uoluntas.
inuenire potueris ab omni integretale propter pro- « Si quis lamen ab hodierno die, lam ex me, quam
liliationem, tum ipsas quae modo habemus, etiam et de propinquis, aut filiis, uel nepolis, sed de extra-
quae augmentare potuerimus deinceps. — Si autem neis atque háeredibus meis, contra hanc scripturam
fuerit transmigrations obitus mei, de me Roderigo uel cartulam infringere uel tentare uoluerit : qui
Diaz, ante te uxor mea Scemena Didaz, et tu qui lalia egerit pariet tibi, uel uoci tuae, quantas in con-
dem remanseris post me, et capum feceris, et alium tenlione minuerit duplatas, uel Iriplalum, et quan-
uirum accipere nolueris, habeas uillas iam supro- tus ad usum fuerit melioratum : et ad partem
dictas in profiliationem, siue tuas Arras, et alia Regis auri talenta II, et tibi sint omnia perpetim
omnia : uillas etiam et ganatum, siue cauallos etiam, habiluram aeuo perenni et saecula cuneta »
et mulos, siue loricas, quam et armis, et omnia (Suivent les signatures '.)
ornamenta, quae infra domus nostra est : et absque
1. Le style de cette pièce est fort curieux; mais il ne
tua uoluntate non dones de omni re, nee ad filios surprendra point le lecteur tant soit peu initié aux do
et пес ad aliquis homo, qui ex carne fabricatum cuments hispano-latins de cette époque. Celui qui vou
fuerit, nisi uoro fuerit uoluntas tua; et poslobitum drait avoir une idée de la charte originale et des signa
tuum redeant omnia ad filiis tuis, qui ex me na- du Cid et de ( 'himône. peut voir dans mon Histoire de
scantur, et ex le. Si ergo laliler accident, ut ego Sce- l'abbaye de Silos, planche III. le fac-similé d'une carta
donationis, octroyée en 1070 par ces deux personnages.
menaalterum uirum accepero,taliterdimiltamistam On ne connaît pas d'autres documents originaux du
totam profilialioneni quae hic resonet in scripturis, célèbre Rodrigo Diaz.

ÜBER OKDINVM. lis


4
INDEX

I. Index biblique Page 551


H. Index philologique — 559
III. Index alphabétique des formules — 579
IV. Index général — 751
INDEX BIBLIQUE

Genesis. Deuteronomii. Iudith.

i 210 1. 1 XV 4 168 1. 7 68 1. 14
26 133 1. 33 XXXI... 28 221 1. 26
28 440 1. 27 XXXIII.. 29 152 1. 27 Esther.
[[ 217 I. У
VII. Ill 68 1. 16
18 436 note Iosue. XIV. 273 I. 28
24 437 note
12-14 334 1. 21
III 19 118 1. 24, 125 1. 28, Ill 163 1. 24
146 1. 11 VI 17 94 1. 14
lob.
V 177 1. 17 20 v 80 1. 9
31 220 I. 7 Ill 8 80 I. 9
XIV 8,15 11 1. 35 Iudicum. VII 5 127 1. 9,402 1. 14
XXI 162 1. 43 VIII 3 80 1. 9
XIII 1 221 1. 5 IV 68 1. 7 IX 13,34 97 1. 6
XXIV 162 1. 39 VI 13, 18 346 1. 13 X 2-4,6-9 97 1. 8
65 439 1. 18 XIII 8 346 1. 13 xv 15 249 note
XV 18 346 1. 13 xvii.... 3, 11, 14 127 1.6, 112 1. 24
XXVI 163 1. 3-7
XXVII.. .1 222 I. 3 XIX 25-27 393 1. 37, 404 1. 20
I Regum. et 405 1. и, cf. 121 1.9 et note
XXIX. ...9-11 163 1. 8-10
XI.II 25 350 note XIV 445 1. 15 XXIV... 23 89 1. 1
XLVII...9 110 I. 4 XVI 19,21, 23 366 1. 8
XVII... .4 255 1. 34 Psalmorum.
Exodi. XVIII... 18 205 1. 22, 269 1. 19 III 108 I. 6, 379 note, 400 I. 8
II.. 16-21 163 I.". 4 403 I. 19
II Regum.
XII. .. 1.. 22 1. IS IV 108 1. 7
13. 20 to XII 13 97 1. 25 У 123 1. 21, 137 1. 20,
. . 18. 220 24 144 1. 5
213 36 III Regum. 9, 10 119 1. 8
76 40 V 2, 3...., 273 1. 24
II 2 110 1.
80 S VI 1, 3, 4, 5 71 1. 32
VIII 38, 39 259 1.
XV. I. 220 i:> 2 365 I. 41, 366 I. 1
XVI 18 313 28 3 359 1. У
IV Regum.
XIX 4 184 'i
VII 10 323 1. 13
XXII 29 169 .40 II 20, 21 12 I. IX 108 1. 8
XXIII... 20, 22, 23 347 24 XX 2-5... 359 1. XII 108 1. 9
XXV 9 157 30 XVI 5 346 1. 25
XXVIII. .33 169 IS I Paralipomenon. XVII 108 1. 11
XXXIV.. 26 168 i; 29 402 1. 9
XXIX... 9, 10 287 1.
XVIII. . . 13. 14. . . . 250 I. 21, 251 1. 24,
17 188 1.
Leuitici. cf. 99 1. 20
17, 18 251 1.
XIX 2 188 note
xxiii... 15-16 168 1. 26
Tobiae.
2, 5-10. . 340 1. У, cf. 339 noie
Numerorum.
3, 4, 7 330 1. 4
Ill 1-6,13 250 1. n 5, 7 293 note
X 2 160 1. 5 V 21 121 1. 20, 151 1. 8, cf. 10 293 1. 2
XIII.... 23. 24 169 1. 19 349 1. 32 et 93 1. 32 XXI 12 126 1. 20
553 LIBER ORDINVM. 554
13 79 1. 17 I.IX 13-14 232 noie, 339 1. 16 cxv 10 304 note
16 'iO:î 1. 32 LX 109 1. 13 16 250 note, 288 1. 26.
24 295 1. 26 LXir 5, 6 205 noie 304 1. 29, 386 1. 38, 388 I. 1
ХХП 108 I. 12, 137 1. 11 LXIII. . .3 339 note, 839 1. 20 CXVII...13, 14 188 1. 19
et 404 I. 12 LXIV... 2, 3 313 1. 4, 325 1. 32 19 110 1. 12
1-6, 1-7.... 133 1. 7, 123 1. 32 LXV 12 395 1. 39 25 314 1. 4, 326 1. 1,
el 124 I. 1 13. 14 390 1. 2 348 1. 16, 361 1. 1, 385 1. 7
2 121 1. 23, 448 1. 35 LVXII...1-17 128 1. 15, 129 1. 1 CXVI1I 20 1. 5, 192 1. 28
XXIII... 1 12Г> 1. 13, 137 ]. 22 2 118 1. 1 41.! 330 !. 19
5 20 1. 36 32 163 1. 30 57 119 1. Il, 153 1. 23,
XXIV 108 1. 13, 121 1. 11, LXVIII..3, 4 79 1. 15 137 1. 20
287 1. 28, 248 1. 37, 355 1. 27 17, 19, 30 259 ]. 10 57-64 129 1.22
5 3'i6 1. 2 I.XX 109 I. 15 86 335 1.25
7 351 1. 22 8 318 note 107 334 I. 18
16 321 1. 8 20 389 1. 22 116 86 1.6
XXV 6 230 noto 23 206 noie 165 260 1.28
XXVI 109 1. 1 LXXIII..2 401 1. 5 CX1X 109 1. 27, 274 1. 3
3, 4, 6 348 1. 17 Lxxvin .8, 9 233 note, 380 note cxx 109 1. 29
XXVII 109 1. 2, 295 noto, 402 1. 11 LXX1X...9 167 1. 3 3-8 152 1. 32
9 232 1. 1 et 21, LXXXIII 109 I. 16 7 124 1. 25
232 note, 372 1. 24, 377 note, LXXXIV. . . .lotus 83 1. 19-21 CXXI 109 1. 30
379 note 5 83 1. 15 CXXV 242 1. 7, 312 1. 6
XXIX 109 1. 3, 387 1. 10 LXXXV 109 1. 17, 302 1. 41 CXXIX 251 1. 22
3-5 386 1. 34 I, 2, 17 288 1. 6 CXXXI..14 125 1. 16
12 274 1. 9, 340 1. 7 4 110 1. 13 CXXXII..2, 3 70 1. 11
XXX 109 1.- 4 II, 16.... 244 1. 2 et 293 1. 7 CXXXIV.6.... 205 1. 4
9 389 1. 15 et noie 10 75 1.41
11 51 1. 11 13 122 1. 30 CXXXV..1. 2 206 note
XXXII... 22 315 1. 25 LXXXVII 109 1. 18 12 224 1. 25
ХХХШ..1-Ю 132 1. 20-41 49 120 1. 10 CXXXVIl 109 1. 31
2, 3, 9 241 1. 40 LXXXix.l, 16 232 note cxxxvin 109 I. 33, 122 1. 31
12 184 1. 5 7 232 note 1-7 131 I. 34
23 242 1. 4 13 96 I. 2, 426 1. 16 5 123 1. 2, 146 1. 12
XXXV... 10 211 1. 1 16 433 1. 7 8 122 1. 28, 132 1. 31,
xxxvi. .5 233 note XC 19 1. 20. 118 1. 17 137 1. 18, 153 1. 34
XXXIX 109 1. 5, 388 1. 4 XCIII... 19 390 1. 16 10 123 1.1
1-4 144 1. 8 CI 109 1. 19, 244 I. 9 CXXXIX 109 1. 34
XL 12, 13 136 1.6, 389 1. 29, 251 1. 20, 304 1. 28 1, 2, 9 273 1. 29
413 1. 21 4 402 1. 17, 417 note cxL 176 noie
XI.1 19 1. 24, 109 1. 6 28 121 1. 31 CXLl. 109 1. 36
XLV 2, 3 233 note Cil 109 I. 21 8 117 1. 18
XI. VI 20 I. 5 1, 2 206 noie CXLII 109 1. 38
XLVIII..16 130 1. 12 1-6 130 1. 27 1, 3 344 1. 29,394 1. 4,
XLIX 20 1. 10, 72 1. 4, 3. 4 71 1. 38 400 I. 17, cf. 187 I. 10
137 I. 10 3-5 73 1. 5 1, 2, 6 418 note
24 299 I. 43 4 91 I. 16 6, 7 393 1. 26, 394 1. 5,
L...totus.. 90. cf. 109 1. 42, 201 1. 31. 15 121 1. 28 404 I. 3
395 I. 1 с III 190 I. 22 9, 11, 12 338 1. 17
4 192 1. 25 33 206 note 11 120 1. 12, 130 1. 13
9 230 note CV 4 378 note, 426 1. 39 CXLIII 109 1. 39
10 401 1. 13 6 380 note 7 117 1- 22. 121 1. 19,
11 288 1. 24, 383 1. 24, 47 347 1. 12, 377 note, 131 1. 32, 313 1. 8
394 1. 24, 405 1. 40, 348 1. 3 CXLV 122 1. 12, 137 1. 13
304 1. 25, 418 note CVI 9 91 I. 16 1-3 131 1. 9
12 162 1. 6 CVII 109 1. 23 7, 8 72 I. 5
19 274 1. 10 CVIII 191 I. 31 CXLVI . . 1-3 206 note
19-21.... 188 note, 335 I. 28,' exil — 1, 2 206 note 3 280 1. 13, 340 1. 18
340 note CXIII 205 1. 5, 345 1. 17 CXLIX 400 1. 32
Lin 293 1. 4, 339 I. 4, 404 1. 14 13 20 1. 29
Prouerbiorum.
LIV 109 1. 7 17 420 I. 23
23 233 note CX1V 109 1. 24 XII 11 168 I. 15
LV 109 1. 9 3 250 note XXV.. ..5 155 1. 23
13 389 1. 11 8 121 1. 15
Ecclesiastes.
LVI 109 1. 11, 259 1. 23, CXV 109 1. 25
352 1. 24, 361 note, 1, 7. 8 259 I. 25 v 3... 243 1. 24
394 1. 40, 418 note 3, 14, 16 303 1. 21 3-6. 303 1. 11
Г,Г>5 INDEX BIBLIQUE. Г60

Sapientiae. II Machabaeorum. Ioannis.

V 18-20 152 1. 17 1 4 284 1. 30 1 9 210 1. 32


VI 4 152 I. 21 4,5 444 1. 2 29 163 1. 27, 225 1. 11
X 17, 19, 20 'il3 1. 13 VII 132 1. 12 48 105 I. 23
Xi 27 399 1. 23 XII 45 415 I. 19 III 17 103 1. 3
XII 10 355 1. 13 IV 46-53 360 1. 14
13 89 1.4 Matthaei. V 14 389 1. 16
XIV 17 194 t. 13 19-24 394 L 23, 4o5 1. 21,
Il 16.... 136 1. 24
426 I." 34
Ecclesiastic!. IV 10 ' 74 1. 25
25 399 1. 21
23 372 1. 11, 384 1. 32
XXXV... 2-9 312 1. 25, 325 1. 30 25-30 418 note
v 13 11 1. 40
11, 13 170 1. 12 VI 35 242 I. 11
vu 7 174 1. 37
XLIV 1-14 417 note 17 242 1. 13
7, 8 294 1. 8, 356 1. 5
i 8- 435 note IX 7 163 I. 34
VIII 2 30fi 1. 9
i.i 1-4 387 1. 1 X 11 202 1. 12
6-10, 13 360 note
32- 393 I. 31 XI 76 1. 11, 255 I. 41
31 368 1. 43
25, 26 399 1. 17, 445 1. 38
Isaiae. IX 35 16 1. 3
28 242 1. 16
36-38 372 1. 15, 384 1. 38
39 135 L 3
VI 3 237 1. 17 X 1 372 1. 20, 385 1. 3
6 230 1. 7 55 184 1. 7
XI 30 230 noto
XII 13, 15 180 1. 5, 27,
Xi 2 102 1. 29 XIV 30, 31 173 1. 19
182 1. 5, 3
XIV 13, 14 27 1. 7 XVIII... 28 146 I. 8
XIII 5 190 1. 6
XXVI.... 19, 20 401 1. 23 XIX 13-15 413 1. 33
XXXIII.. 2 31 I. 10 14 192 I. 30
XXVI... 26-28 238 I. 5
27 190 1. 4
2-10 373 1. 32 38 190 1. 15, 192 I. 1
XL1X ...2 IG 1. 31 XIV 2 20 1. 46
XXVIII.. 2, 3 242 1. 24
6 94 1. 7
1 6 201 1. 13 18-19 205 1. 14
12-14 9 1. 2
LIV 6, 7 355 1. 30
27 191 1. 6, 310 1. 29,
LV 217 1. 25 Marci.
317 1. 6, 328 t. 8
1 19 1. 22
VII 34, 37 27 I. 7 XV 7 244 I. 8, 259 1. 20
LVIII...10, 11 401 1. 9. 426 1. 9,
X 14 137 1. 8 7-11 232 1. 9
428 1. 29
XI 10 237 1. 19 13 260 l. 42
11 112 1. 31
24 251 1. 18 XVI 20-22 335 1. 15
Ieremiae. 24, 25 288 1. 18 24 9 I. 6
29-32 188 1. 9
XVil 14 378 note XIV 3 361 1. 8
XVI 17, 18 72 l. 2 32 190 1. 11, 191 1. 28
xxii. ...11, 12 187 1. 6
XX 22 72 I. 1
29 125 1. 13, 132 1. 17,
137 1. 22 Lucae.
Actuum.
XXIX. ...10-14 371 1. 34, 384 1. 24
1 68 178 1. 19
Threnorum. 1-Ш 27 I- 10, 28 Il 21 17 1. 11
l! 36 81 I. 3 IV 32 102 1. 8
V 21 83 I. 13 IV 38, 39 361 1. 3, 385 1. 9 V 14-16 366 I. 17
V 6." 174 1. 14 XIV 21 336 I. 4
Ezechielis.
Vil 38 361 1. 9
.win... 23. 17 I. 13 VIII 25 18 1. 4 Ad Romanos.
XXXIII. .11. 17 1. 13 36 79 1. 21
IX 4 348 1. 9 V 5 336 1. 31
Danielis. VII 14-17, 22-25 351 1. 27
X 5,6 348 1. 9
11 37 294 1. 28 15 20 1, 26 x 8-13 387 I. 16
XI 5-10 313 I. 32, 325 1. 37 10 183 I. 20
III 23 75 I. 43
VI 22 75 I. 45 9 9 1. 6 XII 1 244 I. 6
XIV 255 1. 24 XV 5 91 1. 5 xiv 8-11 426 1. 23
7 357 1. 5 XV 13 232 1. 5
Ionae. XVII.... 7-10 251 1. 6 30 259 1. 16
11-19 387 1. 28 30-33 303 1. 30
1 97 1. 28 XVIII... 1 174 1. 37, 251 1. 17
II-III 255 1. 36, 38 10-14 352 1. 11 I ad Corinthios.
13 94 1- 5
Michaeae.
14 94 1. 12 III 1,7 413 1. 26
VI 3 200 !. 12 XIX 1-10 304 1. 2 VI 10 332 1. 12
« 244 I. 12, 265 1. 23, XXII. ...15 191 1. 17 X 13 95 1. 25
294 I. 15 XXIM ...42 110 1. 3, 201 1. 29, XI 25-26 238 1. 11, 16
8 294 note 202 1. 8 51-57 394 1. 9
Г.Г.7 LIBER ORDINVM. ;.:>s

II ad Corinthios. II ad Thessalonicenses. I Ioannis.

I 3-11 334 1. 33 III 1-3, 5 346 1. 30 1G1 1. 12


4 336 1. 'il 18'» 1.
I ad Timotheum.
Ylll 9-15 .41 .41. 14,325 1. 3'j Apocalypsis.
I 18-10 203 1. 20
II 1-4 203 I. 20 1 0, 10, 17, 18 204 1. 31
Ad Galatas.
M 15 155 1. l'i IG 16 1. :n
VI 7-10 355 I. :¡8 m 5 137 1. 37
Ad Hebraeos. 7 70 1. 25, 230 I. 5
Ad Ephesias. V 5 74 1. 26
XIII 16-18 250 I. 27 8. 0 Ill 1. 1
VI 13, 14 288 I. 13 Iacobi. XII 10 388 1. 15
XIX 15 IG I. 31
Ad Colossenses. I G 244 I. 16 XX G Ill 1, 13, 358 1. 2
IV 7, 8 74 I. 11
П 15 153 1. 17 V 13-15 360 1. 7, 372 I. 4, Oratio Manassae.
III 1-3 205 I. 8 384 1- 28 351 1. 11
IV G 12 1. 1« 14-16 0 1. 8
IV Esdrae.
I Petri.
I ad Thessalonicenses. 33-35 124 1. 24, 137 1. 25.
II 21-25 1S7 1. 18 148 1. 16, 405 1. 28, 414 1. 3
iv 12-16 418 noie 2'i 373 1. 33 34, 35 112 I. 30
II

INDEX PHILOLOGIQUE

Les quelques notes qui suivent sont destinées à faciliter aux philologues leurs recherches a
travers les nombreuses formules dont se compose cet ouvrage. Elles n'ont en aucune manière la
prétention de les dispenser d'avoir directement recours au texte lui-même. D'ailleurs, je n'ai pu
tout relever, tout noter, et telle tournure de phrase, telle forme orthographique, dont l'impor
tance m'a échappé, sont peut-être dignes d'attirer leur attention. C'est pour eux surtout qu'a été
rédigé l'apparatus placé au bas des pages du texte. Ils y retrouveront la physionomie primitive
des divers manuscrits wisigothiques auxquels sont empruntés les documents inédits de ce volume.
J'avertis le lecteur que lorsque la pagination n'est pas indiquée après les mots dont je signale la
forme irrégulière ou inusitée, il doit chercher ces mots à leur rang alphabétique dans le Lexique
proprement dit, col. 565 et suivantes. Par exemple : mutation du t en d, faciad pour facial,
voy. au mot faciad du Lexique, col. 570.

Masculin pour féminin. — Ei qui se imma- Nominatif pour ablatif. — Liberati ab hec
culatam seruauerit, 64; Anna uidua quem, ib.; omnia mala, 11 ; ex loca fluminum, 15; a mónita
deouota qui, ib.; missa quem, 243; mei necessi oberrare, 98; missa de singularis, 303; de dur
tatis, 236; sapientia qui, 266; fides qui, 400. mientes, 418; pro Spiritus et anima, 429; cum
Masculin pour neutre. — Corpora qui, 119; omnis multitudo, 148; ante Vespera, xxx; a
depositum fidelem, 123; scutum inexpugnabi- monacus, xxx.
lem, 157; signus, 190; donum qui, 250; cor qui Nominatif pour accusatif. — Porta ista cu-
timeat, 266; unanimem desiderium, 441 ; fidelem stodiant, 19; dicit hec antífona, 44; eripe anima
consortium, 442; mundialis uitium, 447 ; uerbum mea, 71 ; qui das indulgentia, 91 ; benedictio
descendentem, 526. — Per hune signum, 18; óblale que benedicunt, 94; futura pena non sen-
in eum (unguentum), assez rare, 71; indumen tiant, 96; dele mortis causa, 96; non habens
tum nuptialem, 98; depositum fidelem, 110; fiducia, 104; repleat anima tua, 112; dicit hec
talem subsidium. 241; hoc ulilis est, 313; cf. antiphona, 117; dicit hec oratio, 118; crux tenen-
pedules. tes, 127; per uia, 128; ad sinistra, 128; ad panis,
Féminin pour masculin. — Limphos tidei, 231 ; pressura sustinere, 344; per intercessio, 406;
39; amor sincera, 437. per hec communio, 407; per sánela Maria, .'>22.
Féminin pour neutre. — Femoralias, 146, cf. Datif pour ablatif. — Cum generi humano, 75.
141; chrismam, 143; donum tue muneris, 273, Mieux : mutation de Vi en e.
318; generis humane, 438. Génitif pour accusatif. — Propter illorum, 417.
Neutre pour masculin. — Per umera (hume Ablatif pour accusatif. — Per eodem loco,
ros), 436; exorcismum, partout. 16; secundum more, 43; decore seruantes, 66;
Nominatif pour génitif. — Noxas uenia, 103 ; ad fonte, 68; post uirginibus, 81 ; per manu, 86;
liber Sancia regina, хххи. propter preteritis peccatis, 93 ; eternis transeanl
ЫНЕВ OHD1NVM. 39
5«il LIBER ORDINVM. 562

conclauis, 116; supra pectore, 142; ante rege, ae pour e : aepiscopus.


151; super circulo, 108; per iugi medilalione, b pour u ou v : très commun.
175; super hac specie 176; ecclesiani decorasti — pour p : babtismus, abtus, adobtio, obtima, ab-
ut turre, 177; ad séptimo, НЮ; ingredi in the- tata, brauitas, obbitulante, nebboles, nubsit.
sauro, 208; cereo accendere, 208; dimidio do — pour bv : obiam, obient.
pauperibus, 304; per interuentu, 336; post tem — ajouté : obsculo.
pore, 401 ; post mundi istius laboribus, 410; с pour ce : Eclesia, acersire.
post matutino, xxx ; per hoc sacrosancto, 425; — pour g : Aucmenta, neclegere, Acaunenses;
tradet annulo, 435; iuxta pollice, 435; dat i 11 i Tinci, 484.
ósculo, 43.') ; apud monacis, xxx. — pour h : nicil; cf. Goreph pour Horeb.
Génitif. — A noter les expressions suivantes : — pour qu : Helicum.
Benedictio de area noua, 168; benedictio deuaso, — pour t: Negligencia, abrenuncias, iusticia, con
171 et xxvi ; benedictio area noua, 168 et xxviii; firmado, contricio, gracia.
benedictio pane nouo. 160; corpus de una uir- — ajouté : Prescentia, nichil, nichilum, fauctrix,
gine, xxviii; hunc ordinem (pour ordinum) li- fauctor, contrictio, iuncxit,deuictores(debitores).
brum, 431, xviii, etc. — omis : Incuntanter.
Accusatif pour nominatif. — Clamorem per ce pour et : Paccio.
sonalis, 112; nulla uim, 118; sacrum sangui- ce pour chi : Arcediaconus,
nem adhereat uiseeribus nostris, 242; quia со pour quo : Licor, in со [et corum), colidio,
insidias inimici obsunt, 343; legitur banc bene condam, relinco, locor, cod.
dictio, 437; paruulus quern detunditur, xxv. d pour t : Semedipsum, memedipsum, deliquid,
Accusatif pour ablatif. — De hac aquam, 18; capud, conueniad, placidus (placilus), faciad,
de locum, 146; ordo de nubentes, 436; do caput quodquod, debed, inquid, ad (at certc), rcliquid,
anni, 510; oratio de manípulos, 168; de corda quadriduanus, cadedralis, Crisandus.
íidelium, 178; ordo de nubentes, xwin; ordo de — ajouté : Ad te (a te), 355; quotdidianus.
secundas nuptias, 441 ; de insidias défende, 240; — omis : A te (ad te), 326.
aliquid de nos, 240; in hac domum, 22; in hoc di pour z : Exorcidiare, baptidiatus.
labernaculum habitare, 176; a luporum rabiem, e pour a : Labentes (lauantes), exuberens.
105; adelictorum maculas, 384; ex tura timiama, — pour i : Arcediaconus, baselica, desinteria, pa-
178; exea (epiilae), 226; manum crucem facil, 74; raleticis, indesicabilis, hordenem, intuere, inge-
uestituspedules, femoralias, 146; uestiri femora- mesco, osteum, letanía, seliqua. Cf. Dicet (dicit),
lia et pedules, 141 ; pro annua gaudia, 05 ; pro adtollet 360, confidet 418, etc., et les adjectifs à
gratiam, 147; pro eos, 319; pro uasa uel uesti- l'ablatif : ineffabile pietate, etc.
menta, 157; pro eos, 349; pro beneficium, 389; — ajouté : Estephanus, Esperátus, Emikael. Cf.
pro requiem, 418, 419; pro poccata, 415; pro Esperanda, 404; Esperaindeo, 464, 465, 480.
spirilus et animas, 425; pro intromissionem, ЛЗЗ; — omis : Elemosina, gehnna, sprabo, Milianus (ou
pro animam, 448, pro uasa, xxviii; cum ereses mieux « ae » omis : Aemilianus; cf. stiuale).
suos, 178; cum operarios, 510; cum pignora, 512. îpour v : Referentia, Paracefen.
Accusatif absolu. — Assez fréquent dans nos — pour ph. Très commun.
textes. Voy. col. 9, ligne 12-13; 18, 1. 43: 78, 1. g pour с : Grassa, agrius, Migael, eglesia, Pangra-
42; 192, 1. 19 et 21; 103, 1. 10; 107, 1. 3.%; 202, 1. tius.
13; 266, 1. 34; 301, 1. 37-38; 427, 1. 18; 526, 1. 40. — pour i (/) : Magestas, gecoris.
Transmutation de lettres. — Voy. plus loin — répété : Suggit.
au Lexique les mots suivants : Fraglantium, h ajoutée : Habundantia, hymis, inimichi, husus,
supprestis, subpreslitio, preceptio, arcessitus; hactio, perhactum, perhacta, chorona, archana,
cf. desinteria. his, perhennis, hostendere, perhunctum, honus,
honerata, huniuersi, hac, haclus, hedifleare, ho-
Lettre mise pour une autre, ajoutée, etc. dor, heremus, haccidere, toth, hunus, hictus,
a pour e : adspargere, oditus (aditusj, catazizatus, hordenem, Hisrael.
Sabastianus, Alaxander. h omise : Abitus, eresis, exibere, macinamenta
5<'.:¡ INI)EX;PHILOLOGIQUK. ЪМ
abitaculum, bracium, macina, crisma, oc (ex oc), p pour ph : Iosep 349. — Pour le ;; changé en
anc, adpreendere, abere, scisma, ebitudo, oneste, 6, voy. la lettre b.
corus, proueere, adibere, onestas, exortatio, os- — pour pp : Suplici, oprobria.
pilalitas, traeré, adtraere, contraeré, detraeré, — redoublé : Suppremus, repperire, clippeus.
pertraere, sublraere, dracma, patriarca, orror, ph pour b : Caleph.
orrendus, orrida, exorruit, ospitium, olocausla, qu pour с : Loquo, quomodum, quoopertum, quoe-
aduc, aderere, aborrere, ymnus, Gerubim, Eze- ternus, sequuturus, inquoinquinatio, quur, quoe-
cias, Racel, Gristus, Senacerib, pasca, pasee, ar- cere, perseqautor, quoagulatus, quoequalis,
cipresbiter, arcidiaconus, ora, ostis, coibere, quum flliis tuis, quoberedes, exquoquere, quan-
odie, odierna, caos, uius (huius), umare, tronus, doquumque, quoacte.
iacintini lapides, erba, orreum, ebdomada, au- — pour ch : Inquoat.
rire, Abraam, exibitio, pulcerrime, ortans, te- г pour 1 : Temporarem.
saurus, incoare, coerens, inianter, actenus, Mel- — ajoutée : Frautrix, pour fautrix.
cisedhec, ysopo, ortodoxus, esitare, proibere, s pour ss : Indesicabilis, scisum.
adibere, eredem, inerere, arciteclus, Zacceus, — pour se : Agnose.
ilaris, umilitas, ostia, idropicus, omines, umera, — powx. : Ausilium, es se (ex se) 438.
astas, talamus, monacis. — pour z : Euangelisare.
i pour e : Inerguminus, desinteria, dimergere, ru- — pour aes : Stiuale.
pis, plinus, ebitudo, ascisterium, obripere, sal- — pour his : Spalis.
tim, pinna, decorari, racimus, disperare, beniíi- — ajoutée : Soscordia,uixsit, pasciscantur, disser-
cientia, ponderi, eíliceris, dispicere, ut non tus, ussus.
sinires 413, Euphimia (Euphemia) 478 et 479. — omise : Abba.
— pour g : Iemuit, ienua, Ierontius. t pour d : Ulut, aput, ipsut, set, al liberationem
— pour ii : Deicio, cum reliquis (reliquiis). (ad liberationem), Dauit, aliut.
— ajouté : Güila, ispiritus, Isteí'anus, iera, benifi- — pour ch : Bratium (brachium).
cientia, discordiantibus, extranguilat. — pour tt : Dimite.
— omis : Scariot ( ludas Iscariotes). — omis : Posquam, postransilum (post transitum)
— pour y. Très fréquent. 363, admixio.
k. pour с : Karitas, kari, karissimi. u pour о : Custus, tactu, tundilur, adulescentior,
— pour qu : Kiricus. responsurium, diacunus, conspectu, exclusu,
\pour г : Diligat corda uestra Deus 347. scutu, suffragatur, epislula, Leucadia, scripturi,
— redoublée : Sepelliendus, tollerantia. inquat (inchoat); cf. tonsuriis, 41, 82.
m pour' n : Volumtas, uolumtaria. — ajouté : Mutuorum, peduum, canuum, urguerc.
— omise : Flamiuoma, amitteret (adiuitteret ou — omis : Langor, licor, ungentum, qum, gemitum
ammitleret), adeomoda, comendare, tanlumodo, (pour gemituum) 330, manum (pour manuum)
¡mobiles, comotio, cómoda, comunis, comunio, 323, Aguslini.
quodamodo. v omis : Obient (obvient).
— redoublée : Immitalrix, ammittere (quod uoue- — pour f : Velle (pour feile), letivicare, pacivi-
runt nunquam ammitlant 81), imma, adsummere. cantes, prevalió, ponlivicatus.
n omise : Conexa, geena. x pour s : Dextruere, inextimabilis, sinixtro, dexti-
— ajoutée : Pinguendo, finetio, conlinctus, rennuere, tulus, Exter.
cruciantus, Barnaban, Mathian, Nasmodeus. — pour ch : Xristus.
о pour au : Clodis. y pour i : Inlroytus, yma, hymis, ymago, laycalis.
— pour u : Vestibolum, monitio, commonitus, ymolare, ydola, ylaris, ymmo, ayt, ymitabilis,
scopolis, anolum, orlo, abondanti, presóles, con ymitator, ymobilis, Ysaac, ydoneus.
semine eoruin, incolomis, iusso, premonitum, — pour hi : Yrcus.
sensos, patibolum, áridos (aridus) 373, edocarc, z pour ch : Catazizatus, Zazeus.
Eolalia; cf. inquatur linchoatur) xxx. — pour th : Eziopia, Eziopissa.
LEXIQUE

Abba pour abbas, 57, 38, 512, cf. xiv. aduc pour adhuc, 93.
abare pour habere, 36, 360, 417, 418. adulescenlior pour adolesccnlior, 49.
abitacutum pour habitaculum, 19, 30, 441, 521. aepiscopus pour episcopus, 433, 439, 488.
abitare pour habitare, 132, 176, 293 (digneris in agnauus (palleus), quid sit, 142, note.
ipso auiiare), 364. Лаие pour Agnetis, 229.
abitatio pour habitatio, 437. agnose pour agnosce, 123.
abitus pour habitus, 3, 80, 82. agrius pour acrius, 381.
ahondan H pour abundanti, 167. Aguslinus pour Augustinus, 476, 477.
aborbilare, dévoyer, mot très rare, 370. .4f/uí<us pour Auí/ws/ms, 531.
aborrere pour abhorrere, 103. Alaxander pour Alexander, 229; cf.
.4/y?Y/ampour Abraham 21 et passim. Alexandrus, xix.
ЛЛге pour Abrahe, 447. «/¿«m pour a/iud, 233, 251 (alium sacriQcium),
abrenuncio* pour abrenunlias, 32. 250, 273, 303 (alium psallendum).
absoluere (diaconus), quid sit, 45. rtZiui pour aliud, 289, 391.
abtala pour aplata, 63. amilleret pour admitieret, 103.
ou<«s pour aptus, 14, 23. ammiltere pour amiltere, 81.
Acaunensis pour Agaunensis, 480. anc pour Лапе, (post апс) 35.
accersire (i. e. accersere), 116, 131, 134, 136, 263. anolus pour anulus ou annulus, 42, 43, 98.
acersire pour accersiri (i. e. accersi), 87, 131, 134 anteslis pour antistitis, 408, 410.
(arcessire). apui pour apud, 67, 149, 175, 203, 211, 319, 343,
actenus pour haclenus, 223. 346, 385, 399, 410, 412, 414, 413, 416, 420, 453,
ad pour ai, 353. XXX.
ad <e pour a /e, 19, 262. arcangeli pour archangeli, 110, 176, 358, xxv.
adcomoda pour adcommoda, 115, 311. arcediaconus pour archidiaconm, 2, 46, 475; cf.
aderece pour adherece, 98, 242, 291, 300, 334, 333, arccdiaconalus, 51.
403, 439. arcessitus pour accersitus, 419; cf. arcessire, 134.
adesse pour esse, xxiv. archana pour arcana, 39.
adiôeo pour adhibeo, 49, 236, 263, 283, 373. arcidiaconus pour archidiaconus, 474.
adipiscere pour adipisci, 147. arcipresbiter pour archipresbgter, 2, 56, 192.
admixio pour admixtio, 439. arciteclus pour archileclus, 289, 290.
adobtio pour adoplio, 22. aria pour arda, 96.
adpreendere pour adprchendere, 36. ascisterium pour ascelcrium, 69.
adspargerc pour adspergrre, 12, 13, 14, 17, 18, 19, aspidus (aspidis?) furor, 370.
118, 143, 230, 513. asías pour hastas, 444.
adsummere pour adsumere, 272, 340. aucmenla pour augmenta, 409.
567 INDKX PHILOLOGIQUE. 568
auiciat pour abiiciat, 59. confirmado pour confirmatio, 237.
aurire pour haurire, 171; cf. austa, 172; exaurire, confugiui, rare pour confugi, 338.
308. congustalio pour coangustatio, 362.
ausilium pour auxilium, 379. conguslie pour angustie, 337, 338.
«i/i pourrai, 184 el passim. conspeclu pour conspeclo (conspeclu lumine), 106.
contraeré pour conlrahere, 283.
Bablismus pour baptismus, 14, 24, 25, etc. conlricio pour contritio, 280.
baptidiatus pour baptizatus, 135. contriclio pour conlritiu, 256, 266.
Barnaban pour Barnaba, 229; cf. Mathian. conueniad pour conueniat, 139.
baselica pour basilica, 159, 509, 510, 515. copulum, mol assez rare pour copula, 440.
benificientia pour beneficentia, 250. Coreph pour Horeb, 157 ; cf. Caleph.
Muere pour uiuere, 45-46, note. corns pour chorus, 41, 67, 73, 74, 86 105, 142, 147,
botrui pour botryos, 169. 152, 198, 208, 211, 216, 402, 426.
bracium pour brachium, 10, 33, 99, 224, 231, 248, cotidie, forme archaïque pour quotidie, 64, 68, 92,
310, 331, 345, 383, 443, 443; cf. ôratits, 31. 227, 236, 286, 302, 367,368, 373, 382; cf. xvi.
bratium pour brachium, 33. Crisandus pour Chrysantus, 474. *
brauitas pour prauitas, 247. crisma et crismare pour chrisma et chrismarc, 33,
breues, id est indices, 1. 34, 102, 167, 218.
6Vis<MS pour Christus, 114, 115, 116, 191, 194, 196,
Cadedralis pour cathedralis, xxx. 197, 198.
Caleph pour Caleb, 169. crucian tus pour cruciatus, 407.
canuum pour canum, 10. eus tus pour cusios, 43.
caos pour cAaos, 134.
capud pour caput, 112. Z)ac it/t palmaram, i. e. rami, 183.
capulare barbam, quid sit, 45. /Muif pour Dauid, 237, 249.
calazizatus pour catechizatus, 106. de6ed pour deuei, 262.
cereus et cereum, indifféremment, 209, 210, etc. decoopertus pour discooperlus, 33.
Ceruoim pour Cherubim, 110. decorari pour decorare, 158.
cespitare, trébucher, mot rare, 106. defensatio pour defensio, 118.
chorona pour corona, 38, 271, 328. rfeicto pour deiicio, 14.
ckrismam pour chrisma, 143. delinqwnlia, mot rare, 262.
clippeus pour clipeus, 443. deliquid pour deliquit, 93, 120, 136, 361, 411.
c/odii pour claudis, 10, 76. deposcerit pour depoposcerit, 291.
со pour «uo, 23, 24, 132 (со ibo), 176, 177, 417 designare, signification de ce mot 74; 17, 26, 27,
(sunt corum non est memoria), 419. 76. — On trouve encore ce mot dans Priscillien :
corf pour oworf, 418. « Symbolum enim signatura rei uera est, et desi
coerens pour coherens, 217. gnare sijmbolum est disputare de symbolo malle,
cotoe pour cohibe, 120. quam credere » [Trad. IV, ed. Schepss, Pricil-
comendare pour commendare, 147. lianvs, Corp. script, eccl. latin., t. XVIII, 1889,
commonitus pour communiius, 7. p. 49). Saint Ambroise se sert du mot resigyiare
cómoda pour commoda, 301 ; cf. incomoda, 346. dans le sens de uiolare (de Fide, 1. Ill, с. 15);
comotio pour commotio, 300. cf. Prvdentivs, Contra Symmach. 1. 1, versus 90.
completuria pour completoria, 72, 73, 83, 110. desinteria pour dgsenteria, 10.
comunio pour communio, 3, 91, 99, 100; cf. comunis, deuidores pour debitores, 93.
364. dextilulus pour des tilu lus, 367.
con pour cum (con semine eorum), 417. dexlruere pour deslruere, 21, 139, 204, 307, 363,
condam pour quondam, 77, 78, 158, 164, 210, 265, 370.
526. diacunus pour diaconus, 133.
conexa pour connexa, 65, 217, 262. rfice/ pour rftcii, 102.
confinctus, voy. (indio.. dictione pour dilione, 121.
569 LIBER ORDINVM. 570

dimergere pour demergere, 29. exlranguilat pour extrangulat, 370; cf. guila.
dimite pour dimitte, 113, 331. exuberens pour exuberans, 210.
discordiantibus pour disco rdantibus, 263. Ezecias pour Ezechias, 359, 381, 445.
dispargo, forme assez rare pour dispcrgo, 191. Eziopia pour Ethiopia, 163.
disperare pour desperare, 201, 324; cf. disperatio, Eziopissa pour Ethiopissa, 163.
237, 364.
dispicere pour despicere, 270. Faciad pour faciat, 190.
dissertus pour diserlus, 413. /ascw pour facibus, 183.
dracma pour drachma, 73. fauctor pour fautor, 245.
fauclrix pour faub-ix, 245, 252, 367.
Ebdomada pour hebdómada, 168. femoralias pour femoralia, 146; cf. uesliri femo-
ebitudo pour hebctudo, 37. ralia, 141.
Ebrei, ebrayci, pour Hebrei, hebrayci, 21, 181, 230. finclio pour /îc /го, 118, 337; cf. confinctus, 337.
eclesia pour ecclesia, xix, 217, 219, 334, 372, 381 ; cf. flamiuoma pour flammiuoma, 68.
eclesiaslicus, 7, 49. fluxim pour fluxum, 169.
prfi/us pour adituS, 43. /bn/e pour fontem (uenit ad fonte), 28.
educare pour educare, 404. fraglans pour flagrans, 36, 211, 217.
ef/iceris pour effeceris, 260. frautrix pour fautrix, 299.
eglesia pour ecclesia, 312. fugare pour fugere, 75.
egredere pour egredi, 46. fugierunt pour fugerunt ou fugiuerunl, 383.
cgrotans et egrotus, pour « a spiritu immundo fui'M pour ani/a /urua (nequitie furua), 253.
uexatus », 73, 74.
elaudatio, forme rare pour laudatio, 203. Habata, mot rare, sorte de vase, 70, et la note.
elemosina pour eleemosyna, 222, 241 . gecoris pour iecoris, 176.
Emikael pour Michael, xxv. </mia pour gehenna, 75, 422.
emille poure/ mitte, HO. gehnna pour gehenna, 323.
Eolalia pour Eulalia, 490, 491, 493. gracia pour gratia, 283.
epùtula, archaïque pour epístola, 418. grani, mot très rare, 43, et la note.
erèa pour herba, 167. grassa pour crassa, 103.
eredem pour heredem, 238; cf. ereditas, 417. //ui/rt pour ям/«, 30, 237, 268; cf. extranguilal.
егеш pour heresis, 3, 178; cf. erelici, 315.
erratas pour errata, 361. Habundanlia pour abundanlia, 7, 21, 105, 169, 176,
esitare pour hesitare, 244, 272. 221, 301, 313, 433, 529.
Esperalus pour Speratus, 471 ; cf. Esperando ,464. habundare pour habundare, 49, 245, 313, 315, 333,
Estephanus pour Stephanus, 310, 311. 362, 367; cf. xiv.
euangelisare pour euangelizare, 242. Лас pour oc, 134, 273, 330, 331, 382, 383, 436, 438.
exclusu pour excluso, 192. haccidere pour accidere, 349.
exercitus, avec la signification d'exercice (exercita- hactio pour acHo, 298.
tio), 145. hactualis pour aclualis, 138.
excsserit, rare pour excderit, 422. Aaci!« pour ae/us, 178, 243, 287, 290, 294, 295, 299,
exibere, archaïque pour exhibere, xxx, 13, 243, 291, 300, 332.
306, 309, 374, 409, 420, 424, 437; cf. exibilio, hcdificare pour edificare, 168, 290.
174, 260, 276, 286. heremus pour eremus, 257.
exorcidiare pour exorcizare, 1, 4, 12, 22, 23, 63, 142, hictus pour ¿c/us, 394.
157 ; cf. baplidiatus. /»'s pour is, 48, 54, 80, 101, 103; cf. hisdem, 369.
exorcismum pour cxorcismus, partout. Hisrael pour Israel, xxv.
çxortatio pour rxhortatio, 59. hodierna, substantif, 416.
expedibilis, i. e. utilis, rare, 214. /¡orfor pour odor, 177 ; cf. hodorare, 178.
exquoquere pour excoqucrc, 362. Лоиега pour onera, 33, 261, 263, 269, 397; cf. Ло-
/Tx/er pour Esther, 273. неге, 108, et honerata, 94.
571 INDEX PHILOLOGIQUE. 572
hordeпет pour ordinem, 512. ¿«*so pour iussu, 302.
hoslendere pour oslendere, 64, 113, 252, 334, 389. iusticia pour iustitia, 188.
hostis pour hosliis, 250.
huniuersi pour uniuersi, 108. Karitas pour caritas, 47; cf. Äari, 197; karissimi,
hunus pour untu, 386. 89, 184, 200, 201, etc.
Au.ïmî pour mîus, öS, 221 . Kiricus pour Quiricus, 466.
fti/яш pour imis, 11.
Labentes pour lañantes, 111.
langor pour languor, 1, 7, 16, 17, 21, 23, 24, 70, 71,
lacintini pour hyacinthini (lapides), 164.
72, 73, 94, 130, 177, 236, 244, 252, 258,266, 270,
ic pour hic, 512; cf. ce, oc, 312.
272, 274, 310, 317, 328, 362, 367, 372, 374, 375,
idropicas pour hydropicus, 373.
380, 383, 384, 385, 386, 389, 409.
iemuit pour gemuit, 147.
largienter, rare pour lar-giter, 219.
ienuarum pour genuorum, 10.
layealis pour laicalis, 82.
¿era pour era, 136.
/е/аш'а pour /¿/nm'a, 135, 478, 484, 485, 490, 491,
¿/arw pour hilaris, 331.
522.
¿/¿со pour ¿/¿¿со, 197.
letiuicare pour letificare, 342.
¿//mí pour ¿//ud, 11, 139, 354, 433.
Leucadia pour Leocadia, 511.
imaginarle, i. e. allegorice, 225.
librum pour /¿6er, 59, cf. 431 et xvm.
шм pour tffla, 78.
/¿cor pour /¿(/мог, 1, 14, 15, 23, 30, 70, 107, 163, 171.
immitatrix pour imilalrix, (ii, 81.
limphos pour lymphas, 39.
imnus pour hymnus, 401, 402, 40t.
/ocor pour loquor, 347.
imobiles pour immobiles, 300.
/oouo pour /oco, 12.
¿n obuiam emitiere, 123.
incoare pour inchoare, 216, 307, 351. Macina pour machina, 179, 198, 512.
incolomis pour incolumis, 376. macinamenlum pour machinamentum, 15, 18, 337.
incunlanter pour incunclanter, 291. magestas pour maiestas, 316, 318, 437, 448.
indesicabilis pour indissicabilis, 36. marmorare sepulchrum, quid sit, 145, et la noie.
indulgere aliquem (alicui), 366. martyrumlegium pour• martyrolegium, xxni.
inerere pour innerere, 285, 354, 440. Malhian pour Mathia, 229; cf. Barnaban.
inerguminus pour energumimis, 6, 363. me ego metipsum pour eoo memetipsum, 253.
inextimabilis pour inestimabilis, 36, 526. metlella et medela, 71, 72, 91, etc.
ingemesco pour ingemisco, 94. Melcisedec pour Melchisedech, 148, 228.
inianler pour inhianter, 224. memedipsum pour memetipsum, 253.
inimichi pour inimici, 13. meminere pour memini, 302.
inonesta pour inhonesta, 68. mendacius pour mendax, 77.
inquat pour inchoat, 488. m¿ci pour w»7i¿ ou michi. Passim.
inquatur pour inchoatur, xxx. Migael pour Michael, 481.
inquid pour inquit, 197. mi/га, bonne version pour wu//a, 141.
inquoat pour inchoat, 38. Milianus pour Emilia nus, ou mieux ^em¿/¿anus, 487.
inquoinquinatio pour incoinquinalio, 444. mitella, i. e. mitra, 67.
introytus pour introitus, 4, 105, 176.
monacis pour monachis, xxx.
intuere pour intueri, 118. monilio pour munitio, 17.
inuestita (ferula), i. e. ornata panno, 57.
mon' pour morem, secundum more, 43.
¿рис/, archaïque pour ¿jo.sum, 119, 142, 199, 200,
moriens pour mortuus, 141.
263, 445. mulciscalus, mot très rare, 192.
¿psM<pour¿pxi<d, 70, 117, 199, 263.
multitudo peccati (i. e. peccatorum), 255.
ispiritus pour spiriliis, 135.
muluorum pour mutorum, 10.
htefanus pour Stefanus, 509.
¿/erare, i. e. ¿/er /acere, 5, 234, 345, 348, 349, 540. Nasmodeus pour Asmodeus, 80.
iunexil pour iunxit, 401. nrbbotum pour nepotum, 417.
573 LITiER ORDINVM. 574
neclegere pour negligere, ou mieux neglegere, 61. pani pour panis, 265 (huius pani).
negligencia pour negligentia, 134. Paraccfen pour Parasceuen, 4, 193.
nichil pour niAií, 15; cf. nichiium, 12. paralelicus pour paraliticus, 10, 360.
ni'ci/ pour niAií, 23, 80, 93. Pasca (pasee) pour Pascha, 1, 4, 36, 189, 192.
nubsit pour nupsit, 440, xxix. pasciscantur pour paciscanlur, 290.
patibolum pour palibulum, 364.
Obbilulantc pour opilulanle, 343. patriarca, patriarce, patriareis, pour patriarcha,
obiam pour obuiam, 418; cf. obient pour obuient, etc., 76, 116, 117, 119, 122, 125, 126, 133, 134,
116. 136, 228, 399, 424, 442, 446.
Oblata, au singulier, rare : benedictio oblate, portio pausantes, rare pour de.fundi, 223 ; cf. 134.
oblate, 94, 95; cf. 16e concile de Tolède, can. VI. pedules (cf. le mot classique pédale, pluriel pedu-
obripere pour obrepere, 77. lia), 58, 60, 141 (uestiri pedules), 146.
obsculo pour ósculo, 435. peduum pour pedum, 10.
obsenus pour obscenus, 209. perdilala pour perdila, 98.
obtima pour optima, 52. perhaclum pour peractum, 35, 168, 192, 219.
oc pour Aoc, 33 (ex oc), 418, 512. perhennis pour perennis, 64, 85, 120, 388, 390, 392.
odie pour Aodie, 147, 435, 436, 447, 448, 529; cf. perhunctus pour perunctus, 71.
odierna, 134. persequutor pour persecutor, 80, 264.
Offerent pour n/ferrent, 157. périrait pour perlrahit, 72.
offeret pour offert, 165, 166, note. pinguendo pour pinguedo, 23.
olocaustum pour holocauslum, 91, 188, 206, 271, pinna pour penna, 128.
329, 365, 445, 448. pintura роит picture, 170, note.
omines pour homines, 41 7. placidus pour placitus, 174.
onestas pour honestas, 58, 433; cf. onesla, 68; o«e- plinus pour plenus, 35.
íítsíime, 38, 60. ponderi pour pondere, 257.
opprimens pour oppressus, xxiv. ponliuicalus pour pontificalus, 511.
oprobria pour opprobria, 196. posquam pour postquam, 224.
ora pour /¡ora, 118, 140, 361,399,532, xxx;cf. ore- preceptio pour perceptio, 371
legium, xxin, 531 ; oralegium, 532. premonitum pour premunilum, 305.
ordinum pour orc/o (alium ordinum, i. e. alius liber prescentia pour presentía, 10.
Ordinum), 227, xvn, xix. presóles pour prestiles, 219.
Ore/) pour Horeb (nions), 157. preuatio pour prefatio, 440.
ornato, pour la forme ordinaire ornatu, 164. proibere pour prohibere, 254, 262, 413, xix.
orrere pour horrere, 107, 414; cf. orrendus, 77, 87, prosse pour pro s«, 232, 262, 280, 299.
116; orrenlia, 402. proueere pour prouehere, 47, 49, 138, 286.
orreum pour horreum, 168, 169, 170. pugnaculum, assez rare pour propugnaculum, 79.
orror pour horror, 298; cf. orrida, 197; orribilis, pulcerrime pour pulcherrime, 181.
368, 370.
or/o «но pour oriu suo, 78. Quadriduanus pour qualriduanus, 373.
ortodoxus pour wthodoxus, 240. quamdiu, dans le sens de donec, 133 (2 fois).
or/or pour hortor, 197, 263; cf. adorlor, 321. quandoquumque pour quandocumque, 366.
os pour Ao« (ut os gratia muniflcet), 440. . qualtuor, bon, mais assez rare pour quatuor, 111.
ospitalitas pour hospitalitas, 59. quicquic pour quicquid, 84.
os/ewm pour osftMm, 149, 152, 192, 208, 210, 216. quoacte pour coacte, 403.
osfi'« pour hostia, 348; cf. os/is pour hoslis, 119. quoagulalus pour coagulatus, 129.
ouort" pour oue (cibus et polus quod), 22.
Pacj-io pour pactio, 86. quodamodo pour quodammodo, 438.
paciuicantes pour pacificantes, 417. quodquod pour quotquot, 228.
patliare (sacro palliamus uelaminis tegumento), 65. quoequatis pour coequalis, 193, 236, 414.
Pangralius pour Pancratius, 464. quoercere pour coerceré, 79, 361.
575 INDEX PHILOLOGIQUE. 576
quoetemus pour coeternus, 36. sinixtro pour sinislro, 43.
quoheredes pour coheredes, 292. Smael pour Ismael, 162.
quomodum pour commodum, 14. soscordia pour socordia, 234.
quooperlum pour cooperlum, 35. Spalis pour Hispal'is, 460, 461, 470, 471.
quoldidiano pour quotidiano, 248. sprabo pour sperabo, 348.
<7«т pour quum, 42. •SYa/ie/ pour /sraei, 27, 68, 79, 128, 152, 167, 181,
(/««?« pour cum, 258 (quum filiis), 300. 203, 213, 255, 288, 294, 361, 441, 444, 443, 526.
(/uur pour cur, 75. s/c pour ¿.si«, 135 ; cf. s/a, 132.
sliuale pour esliuale ou aesliuale, 468.
/íaceí pour Rachel, 163, 435, 437, 441. suboles, archaïque pour sobóles, 438, 441.
racimus pour racemus, 170. subpresíitio pour superstitio, 78.
referenda pour reuerentia, 52. suffragatur pour su/fragator, 382.
relicum pour rcliquum, 298. suggil pour sugrií, 326.
relinco pour relinquo, 191. summouere, peu commun pour submouere, 336.
reliquis pour reliquiis, 194. suplid pour supplici, 137, 204, 446.
remediabilis pour remedialis, 2i. suppreme pour supreme, 108.
rennuere pour renuere, 326. suppreslis pour supers litis, 87, 419.
repperire pour re.pcrire, 111, 256.
rcscutere, rare pour recupavare, 105. Tabernaculum pour habita lio, 7.
residere asellum, rare (pour residen: super aselluni), /ac/u pour /ac/o, 10.
182. lalamus pour thalamus, 527.
responsurium pour responsorium, 83, 88, 97. längere barbam, quid sit , 43 cl la note ; cf. xxv.
romensis, assez rare pour romanus, 227, 235. tantutnodo pour tanlummodo, 233, 366.
ruilus, très probablement pour rugitus, que porle temporarem pour temporalem, 326.
un autre manuscrit, 114 tesaurus pour thesaurus, 199 ; cf. xiv.
rupis pour rupes, 30. timiama pour thymiama, 176, 178.
lollerantia pour toleranlia, 381.
Sabaslianus pour Sebasiianus, 158, 432, 453, 510. /о/Л pour /o/, 367, 368, 376, 385, 388.
sdO'e pour sacer ou sacrale, 153. <roere pour trahere, 290, 390; cf. sublraerc, 113,
ia/is pour sa/, 1С. 329, 409; detraeré, 302, 333; adtraerc, 245, 396,
saltim pour saltern, 95, 398, 407, 419. 397.
«oía, pour le mot classique sa/us, 168. tronus pour thronus, 153, 268, 296, 316, 358, 402.
Scariot pour Iscariol, xin, note. tundilur pour londilur, 39.
sceptra pour sepia, 56. /us, assez rare pour /Aus, 178; cf. turibulum, 178.
scisma pour schisma, 37, 102; cf. 105.
scisum pour scissum, 196. F«/es, expression poétique pour episcopus, 67.
scopolis pour scopulis, 29. ueementer pour uehemenler, 187.
scu7u pour sculo, 247, 230. uc/ie pour /e/fe, 64.
scripturi pour seripiori, xxvin. uestibolum pour ueslibulum, 7.
sedere pour esse, 218. uestimenla, singulier féminin, 63 (2 fois).
seliqua pour siliqua, 99. uius pour huius, 185, 363.
semedipsum pour semelipsum, 93, 198, 333, 354, ttixsi/ pour uml, 135.
408. umari: pour humare, 143.
sensos pour sensus, 329, 438. umera pour humeri, 436.
senlibus pour sensibus, 209. umilitas pour humilitas, 334, 351.
sepelliendus pour sepeliendus , 142. ungenlum pour unguentiim, 40, 70, 71, 361.
sequulurus pour secuturus, 419, 422. ungueo pour ungeo, 23.
sei pour sed, 92, 93, 292, 298, 329, 332, 333, 444, uolumtas pour uolunlas, 347, 418; nolumtaria, 309.
353, 380, 389, 417, xxx. urguere pour urgere, 76, 77, 261.
silentium pour silenter, 35, note. tmus pour u.sus, 421.
LIIIEIl OniHNVM. 40
577 LIBER ORDINVM. 578
Ydola pour idola, 107. ymobiles pour immobiles, 300.
ydoneus pour idoneus, 243. ymolare pour immolare, 93, 234, 237, 200, 29i, 300,
ylaris pour hilaris, 170. 412, 419.
tjma pour ima, 408. yrcus pour hircus, 324.
ymago pour imago, 30, 08,319, 320,322; cf. ymayi- Vsaac pour Isaac, 20.
narie, 223. i/sopo pour kyssopo, 230.
ymitalor pour imilalor, 333 : cf. ymitabilis, 193.
ymmo pour immo, 183. AVÍaíim pour Christus, 33, 196, 198.
ymmolari pour immolari, 225.
ymnus pour hymnus, 99, 281, 291, etc.; cf. imnus. Zazeus et Zacceus pour Zaccheus, 304.
Ill

INDEX ALPHABÉTIQUE ¡DES FORMULES

Le lecteur trouvera dans les pages suivantes la liste alphabétique de toutes les formules litur
giques dont se compose le Liber Ordinum. J'y ai joint le catalogue des pièces diverses renfermées
dans le Missel et le Bréviaire mozarabes , ainsi que dans le Libellas Oralionum de Vérone. Cet
ensemble constitue en somme un répertoire complet de tous les textes connus de l'ancien rite
mozarabe. Je l'offre aux érudits, plus particulièrement aux liturgistes, comme un instrument de
travail qui leur épargnera de longues et parfois fastidieuses recherches. Il m'en a coûté quelque
chose pour mener à bonne fin cette entreprise : alors encore j'ai hésité à la livrer au public. —
Et pourtant, c'est par une série de travaux de ce genre, appliqués à toutes les formules des
diverses liturgies, que l'on peut arriver à jeter un peu de lumière dans un domaine d'une exploi
tation particulièrement difficile. M. Wilson, fellow de Magdalen College à Oxford, Га déjà fait
pour les Sacramentaires romains dans un petit livre intitulé : A classified index to the leonine,
gelasian and gregorian Sacramentarles, according to the text of Muratori's Liturgia romana uetiis
(Cambridge, 1892). J'apporte aujourd'hui ma pierre à cet édifice, que d'autres voudront peut-
être continuer et achever.

EXPLICATION DES ABRÉVIATIONS


Io Renvois aux sources :

В = Bréviaire mozarabe, éd. de Migne dans la Les formules imprimées en italiques sont celles
Patrología latina, t. LXXXVI, Paris, 1862, in-4°. du Liber Ordinum. — J'avertis, eniin, que pour les
M = Missel mozarabe, Ibidem, t. LXXXV, Paris, formules un peu longues, on trouvera d'ordinaire
1862, in-4°. non seulement Yincipit de la prière, mais encore
V = Libellus Oralionum mozarabe, publié d'après le mot final : ce qui permettra de distinguer les
le manuscrit de Vérone par Bianchini (Thomasii formules qui, tout en étant différentes, commen
opera, t. I, seul publié, page 1-136, Rome, 1741, cent par les mêmes mots.
in-folio).

Z" Noms des formules :

A= Antiphona (y compris les pièces suivantes : Psal- L Lauda (sorte d'anlienne-répons, d'ordinaire
lendum, Officium, Sono, Sacrificium). précédée de l'Alleluia).
В = Bénédictin (presque toujours l'oraison de ce M —- Missa (oraison de ce nom, à la messe).
nom, dite vers la fin de la messe). О = Oratio (y compris la formule appelée Capi
H = Hymnus. tula, on mieux Completoria).
Г.81 LIBER 0RD1NVM. Ь82
P — Preces ou Supplicationes. d. frs = Dileclissimi fratres.
R = Besponsus ou Besponsorium. dne = Domine.
dui = Domini,
АО = Alia oratio (prière qui suit, à la messe, la dns = Dominus.
formule dite Мша). e. — Eterne.
АР = AdPacem (à la messe). frs с — Fratres carissimi.
OD — Ad Orationem Dominicain. i. x. = Iesus Christus, Iesu Christe, etc.
PN = Post Nomina. n. = Noster, nostri, etc.
PP = Post Pridie. o. = Omnipotens omnipotentis, etc.
p. = Pater, patris, etc.
d. n. = Ueus noster. q. — Quaesumus.
d. f. = Dei ûlius. s. = Sempilerne.

INDEX ALPHABÉTIQUE

A dextris tuis dne M 173. О Ab ocultis nostris munda nos... dominalum


A labiis iniquis et a lingua M 997. В 150, 204, 222, 255, 277, 291, 295, 386,
A laqueo lingue inique В 588. 661, 708.
A malo nos libera et in В 7(5, 77, 78... 6:22, L Ab omni uia mala В 240, 329, 386, 398, 404,
940, 980. 526.
A malo nos libera d. п. В 62. O Ab omni uia mala... complaceré В 329, 386,
H A Pâtre Vnigenite... prebe deiflcum В 74. 398, 404.
A peccatis nostris munda В 193, 290. A Ab omnibus persequentibus dne d. В 517.
A solis ortu cardine... damnum inferens В L Ab omnibus persequenlibus libera В 458.
1298. H Ab ore uerbum prolatum... per socula 195-
II A solis ortu cardine... resoluit crimina В 199.
1291. O Abincti et humiles... eternam 3/468.
A solis ortu cardine usque ad В 45, 63, 68, OD АЫие nos dne a nostris... capientes 284.
71, 74, 76, 79, 83, 87, 90, 97, 100. Abrenuncias tu fámulo Dor 32.
A A te creata sunt dne F 117. Abrenunlias heresim Arrianorum 100.
PN A te Deus piissime... prestet M 382. Abrenuntiat hie famulus 32.
О A timoré inimici dne... liberla tem 339. R Absconde mc in tabernáculo В 198.
A A timoré imimici libera В 535, V 80. A Absorta est mors in uicloria В 620, V 109.
О — inimici... glorie В 535, F 80. A — — preualens В 626, Fill.
A A uigilia matutina usque В 326; cf. 940. R Abundauerunt iniquitates В 188.
A Ab absco?isis meis munda me 251. О Abundet q. dne in diebus... effectum В 181,
A yb homine iniquo et doloso В 517 ; cf. V 77. V 50.
Ab illo benedicatur... cremabitur M 529. О Accedam ad te dne... preconio resonet 230,
Ab illo benedicatur... ferebatur 3/527. 249.
Ab iniquilatis uia... uiuifica В 439, 477, 484. О Accedam ad te dne... preconium M 113, 538.
Ab initio F 64. Accede ad nos spiritus... celi V 118.
Ab ocultis meis munda me 230; cf. 292, 35; M Accedentes ad dni mystorium... contumaces
M 637. 3/259.
Ab ocultis nostris munda nos... rl dicero 99. M Accedentes ad tlni nostri... consortes M 658
>¡:í INDEX DES FORMULES. 584
M Accedentes ad mensam lerribilis... gratiosa О Ad defensionem familie tue... nobis В 516,
M 123. F 73.
A Accedentes sacerdotes M 639. A Ad defensionem meam attende В 498, V 73.
R Acceperunt prudentes V 126. A — meam réspice В 516, V 74.
Л Accepit librum Moyses M 275, 283. A — noslram В 206, 277, 340,
О Acceptabile Deo .nobis... opulentiam В 993. 387.
A Acceplabilis sacrißcium iustilie 188. О Ad defensionem nostram... cura В 206, 277,
О — fit maiestati tue... cultoribus 430, F 36.
M 112, 530. M Ad Deum frs с puras mentes... consortes
О Acceptabilis sit maiestati... ascendat M 328. M 178.
PN Acceptum habe pie Pater... eternam M 633. В Ad Dominum ascendat... induci Б 228.
OD Accepturi frs с intra... copuletur M 650. A Ad Dominum cum tribularer 274, В 336.
О Accessuri d. frs ad dominicam . . . passion i s OD Ad fontem lucis... de celis M 328.
В 602. M Ad misericordie opera... mundamur МНИ.
M Accessuri in crastinum... passionis M 404. M Ad obtinendam dne... redemit Л/254.
Accipe baculum 60. О Ad presepe tuum... Christus В 142, F 43.
A — de manu dm pro galea 152. A Ad similitudinem hominis В 655.
PN — d. Ecclesie... absolues M 633. OD Ad le Christedneq. orationis... diligamusSO^.
PP Accipe d. hec famulorum... precédante 330.- Ad teChristereuertenles... absoluamur FUI.
OD Accipe d. noslrorum... ampliemur Д/940; cf. О Ad le clamamus dne ut... nominis lui 382.
/У 1273. P Ad te clamamus dne... tribue В 269.
PN Accipe d. offerentium... sempilernam 373. P Ad le clamamus dne miserere В 157.
PN Accipe d. piissime tuorum... angelorum 235. P Ad te clamamus dne precamur ut exaudías
ОD Accipe d. uoliuum hoc holocaustum 448. В 158, 275.
Accipe documenta apostólica 47. P Ad te clamamus dne precamur ut parcas В 169.
PN Accipe dne fidelium... refrigeres 345. P Ad te clamamus dne... indulgentiam В 284.
PP Accipe dne hec famulorum... precedente M996. P Ad te clamamus dne... uiuamus В 454.
PN — offerentium... exultemus M 646. P Ad te clamamus omnes... uiuamus В 300.
PN Accipe dne offerentium... senliamus 391. P Ad te clamantes d. exaudi... corde В 437.
0 Accipe dne sacrificium... dileclione Д/956. A Ad te clamaui d. m. ne sileas 402.
Accipe hune librum Regularum 60. A Ad te de luce uigilo В 528.
Accipe signum crucis, serua 26. О Ad te dne clamorem... tua //237, 1131.
Accipe tibi uestem candidam 35, note. — diem festum... eredes F 64.
PN Accipe uenerabilis martyr... solicita #793. О — effundimus... dona В 946.
L Accipite iocunditatem glorie В 1234. О — formara... suescat В 210.
A Accipite Spiritum Sanctum V 117. О — leuantes... nobis В 211.
Acclines mente et corpore... cristiana VU. R — leuaui animam В 191 ; cf. 210.
P Acclines le oramus... tua dextera В 669. О — oculos nostros. ..edoceat/? 386, 433.
P Acclines le oramus... ut iudices В 512. О — oculos nostros... eripias В 157, 241,
Acuerunt dne contra te... contigi V 83. 294, 338, 667, 712.
A Acuerunt linguas suas В 562, К 85. О Ad te dne proprie uoeis... conûrmat В 278,
R Ad adiuuandum nos festina В 210. 307.
L Ad annunliandum mane В 58, 193, 198, 1008, О Ad le dne tribus tua... liberare В 106, F12.
1016. О Ad te Dominum dum... incurues /3536.
M Ad benignitalis fontem... peccatorum 410. A Ad te leuamus oculos В 294, 372; cf. 728.
H Ad breuem se mortis usum... cutis tegi В 900. P Ad le pie exclamaraus В 678.
M Ad confitendum nomini... capiamus M 688. P Ad te redemptor omnium В 534.
О Ad defendendam hereditatem... perueniamus OD Ad terribilem tronum... mereamur M 497.
#333. PP Abtumulum uigilantes... possidendum 4/519.
Ad defensionem Ecclesie... canis F 74. M Ad tuum accedentes... suluetur 366.
586 LIBER ORDINVM. :>86

M Ad ¡ниш altare concurro... pottulatam 477, O Aduce manum tuam... efficias В 85, F 22.
M 988. A Adiiciet dns manum В 85, F 22.
О Ad uenerabilem salulis... percipiant 218. A Adimple nos letitia В 200, 275.
О Ad uespertinum dne... seruire В 203. O Adiuro te nequissime... intellectu 159.
A Ad uesperum demorabitur В 186, 236 ; cf. 228. О Adiuro te nequissime... salutem 156.
АР Ad uiuentis Iesu sepulcrum... nostris Л/512. R Adiutor et liberator /?20(), 941 ; cf. 940.
A Addent mites in Domino В 102. A — et protector factus В 624, 633 ; cf. 644.
M Adest Chrisle reducto... participes M 796. A — et prolector mihi В 644 ; cf. 624.
II Adest diei Ghriste consecratio... perpetim О — et protector noster Domine.., patc-
£916. factum В 624.
H Adest dies sanctissima... populi В 1268. О Adiutor et redemptor... exalta В 340, 1314.
M Adest d. frs famosum... angelorum M 707. A — et susceptor meus В 558.
О Adest dne béate Eulalie... celum В 1100. A Adiutor meus es tu M 363.
О — clara et enitens... regnum В 1115. A Adiutor meus esto M 253.
— dies illa... exaltas V 50. R Adiutorium nostrum in /У204; cf. 346.
famosi tui... flamme F 127. О — nostrum... defendas В 338, 346.
О famosissimi athlete... confessionum R Adiuua me dne В 206.
В 1197. A Adiuua nos Deus В 681.
Adest dne illa lui marlyris... admitiere Г 39. L Adiuua nos Deus salutaris /?298,3<П, 371, 941.
О — oculis... beali В 1177, V 130. О Adiuua nos Deus salularis... gaudeamus/?491.
О — secundi illius... uitam //62-2, F 104. Adiuua nos dne patrocinio... auxilium V 41.
О — testis tui... proueniant В 1068, V'58. Adiuuate me fratres 4/537.
О Adest fulgidum diei... delictis #633, F 106. О Adiuuate me in oralionibus . . . consumerai 100.
M — ieiunium... dimiltat Д/653. O Admirabile satis... de premio В 1058, F 56.
A — lumen tuum В 183. 0 Admirabile salis... letari В 608, F 92.
H — miranda passio... seculis В 1066, 1078. Admirabilis Christe et... inlroduci F 125-126.
Adesto, adesto Iesu bone M 116, 124, 550 [cf. О dne, tuum.. plenitudo/y045,647.
Liber Ordinum, 238]. O Adorabunt te dne... prestas В 180, F 49.
AP Adesto d. p. o. precibus... uiuamus 4/255. L Adorent eum omnes /У 175.
О Adesto dne celebrantibus... dignitatem В 994, M Adriani beatissimi... plage M 748.
1174. M Adsiste dne clemeniissime d. 252, 274.
АО Adesto dne precibus... succédant 348, Л/995. M Adsit d. frs pretiose... perueniat Л/К83.
PN Adesto dne supplicibus... requiem #255. В — misericordia tua... angelorum M 1016.
О — — tibisupplicantibuset/?1032,10o0. A Adsparges nos dne hyssopo В 405.
О Adesto nobis dne... maiestatis В 468. A Adspersit me dns d. В 1292.
PN — — о. d... propositum .1/715, /У 1061. PN Adspira dne offerendum... benignus M 639.
H Adesto nostris precibus... carmine В 203, О Adspirat ессе dne dies... contaminet В 1242,
295, 355. F 136.
M Adesto nunc precibus... gloriam M 786. PP Adsunt dne d. dies illi... loquela Л/295.
Il — plebs fidissima... uiduis В 1002. О Adsunt dne principia... promissa/yil34, F120.
AО Adesto q. dne supplicalionibus. . . abstergas 447 . H Adsunt о populi festa celebria... transeant
О Adesto q. dne supplicibus... consolationis 209. В 1183.
0 Adesto q. precibus... indiuisum 399. H Adsunt punicea floscula uirginum... perennia
AP Adestote Dei testes. . . pleniludo M 896. Я 1159.
АО — nunc ... custodial .1/729. H Adsunt ténèbre prime... Christe /У 928, 965.
O Adgredimur aduersum teimmunde 176. О D Adtende dne nostrum.. . inpetremus 350, 4/997.
0 Adgredimur aduersus le diabole 75-78. АО Adtende dne propitius mee... perueniant 235.
L Adhesi testimoniis tuis В 341, 439, 477, 484. АО Adtende dne propitius oblationem... ob linean t
L Adhesit pauimento anima В 224. 319.
A Adhuc modicum el В 72, F 30. В Adueniat super uos placidus... matris M 136.
587 INDEX DES FORMULES. 588
R Adueniens dns abstulit В 150. O Alumni tui Christe... indefesso В 1040.
Aduenicnte die crastina omnes 519. O Amabilis serui beati... pissime В 1249; cf.
Aduánente die illo solemnitas 518, seq. F 6.
M Aduentum dni n. ¡. x... uenturum M 113. P P Amator et conseruator... indemnes M 891 .
M Aduentum dni et redemptoris... agamus L Ambulabunt sancti gaudentes M 208, 796,
Л/133. 872, 960.
В Aduentus sui uos... aduentum M 139. L Ambulabunt sancti in albis M 748.
С — lui gloriam... efficias В 83, V 3. A Ambulate per portas В 74.
A tuus mihi В 1279. Amen, amen, amen ad te descendadlo.
A Aduersum me exercebantur В 542, V 83. A Amen dico uobis ego sum pañis M 377.
O Aduersus te inimici... preces В 579. A — quia inter F 123.
' 0 AduersusteChriste...prolectorem/?.">02, F70. A — si manducaueritisjf/359.
О — tuam Christe... iudicii В 393, F 92. A Amici mei et proximi В 475.
A Afferentur régi uirgines M 978. О Amoue a nobis... et dicere В 968.
PP Agentes itaque pietati... largiaris M 042. A Ananias, Azarias et Misael serui В 1058, F 56.
Agie, agie, agie 186, 191. A — — timentes Dominum
PS Agie, agie dne Deus... miseriam 389. В 1058, F 56.
A Agyos, agyos, agyos... gratias M 114, 540; cf. A Ananias, A/arias et Misael benedicite В 1057,
1030. 1227, F 55.
H Ague sepulcruni est Romulea in domo... de- О Ananias, Azarias et Misael 1res... pace В 1057,
dit Z? 1050. 1217, F 55.
H Agni genitor dne... Trinitate В 146. A Ángelus dni bonus comiletur M 994, В 263,
OD Agnoscens о. d. flagilia... crimine 279, M 990. F 25.
M Agnoscentes dilectissimi... castitatis M 669. A Ángelus dni descendit M 472, 477, В 614, F107.
PN Agnoscrnles dne crimina... consistí 367. A — dixit mulieribus F107.
АО Agnoscentes dne quid... triumphum M 895. H — locutus est F 35.
О — iniquitates... mereamur Ä604. — similiter descendit Ai 533.
O Agnoscentibus nobis... indulgentia /? 449, 485, R — uenit ad Mariam F 26.
590, 708; cf. 204. A Anima mea completa est В 480, F 77.
ОD Agnosco dne quod abiectus... offerri В 269. A Anima mea in dolore 403.
В Agnus Dei qui oHm... habeamus В 74, F 33. A Anima mea uclut terra 404, 405.
P Alius non est qui rogetur В 194. A Anima nostra patiens В 282, 341, 396, 666,
О Alleluia in celo... uiuendo В 2:¡9, V 63 ; 64. 714.
Alleluia nomen magnum... capiamus F64. A Anima nostra sicut passer M 884.
В Alleluia nomen pium... fructihcet // 263,765. A Anima nostra uelut terra 393.
О Alleluia nomen quod... amplectemur В 263, R Animam meam dilectam В 574, F 78.
V 65. L — quiescentem M 1014, 1018, 1021,
H Alleluia piis edite laudibus... perenne В 259. 1024.
A Alleluia quasi carmen musicum M 504. В Animarum uestrarum... conseruet M 703, В
В Alleluia que ineffabiliter... mansioni В 259, 1093.
263, F 63. A Animas nostras humiliemus В 505.
Alleluia que nominis... capiatis F 65. A — pauperum tuorum В 985.
О Aime p. o. rerum... liberare digneris Л/392. L — quiescentes Л/1029.
О Aime р. о. rex omnium... timoris 180. M Anniuersaria beati Andrée... sempiterna M
H Almi prophète progenies pia... amor В 1212. 159.
О Alpha et omega... infernorum В 182, F 49. Anniuersaria frs d. fesla uotis... dignatus es
О Alpha et omega... sentiaris В 176, V 47. F 100.
PP Altare tuumdne... consolare M loó. О Anniuersaria frs d. fesliuilatis est 216.
H Altissimi Verbum Patris... perpetim В 190, M Annua celebritatis recursio... permittamus
698. M 918.
589 LIBER OKDIXVM. 5'»
A Annuntiabitur dno generatio В 366. PN Ascendisse te in celos... impertías M 608.
A Annuntiate Deum in В 87. L Ascendit Deus in celos et tí 657.
A — uocem iucunditatis V 5. L Ascendit Deus in iubilalione ¡H 601 ; В 657,
Annuntiatum te Deum... oráculo F3. 661,953,7114.
A Annuntiauerunt celi F 31. A Ascendit in altum V 114.
L Annuntietur in Sion В 141, 145, 1089; cf. V 7. A Ascendit sacerdos 188.
A Ante colles ego tí 118, V 33. A Ascendit Saluator tí 90, V (ascendet) 12.
О Ante conspi'clum diuine... in cells 249. L Ascendite ad Ierusalem Alie tí 650.
A Ante lucem preparatus V 23. A Ascendo ad Patrem V 115.
A Ante me non est factus V 36. O Ascensionis tue festa suscipientibus... credi-
A Ante omnem creaturam tí 118, V 25. mus В 654, V 114.
A Ante solem permanet В 175. A Ascensor celi auxiliator noster tí 653.
PP Ante te dne effundentes... inardescant M 364. A Asperges me dne hyssopo tí 507 ; cf. Adspar-
A — omne desiderium В 736. ges nos В 403.
L Antequam firmos pararet В 115, 123. A Aspexi et uidi M 595.
R Aperi dne oculos tuos В 264. PP Aspice d. ad fidelis populi... securi 425.
L Aperiam in parabolis os ¿/632, 635. OD Aspice dne quod abiectus... offeirc 269.
О Aperiat q. dne os nostrum... suscipiat В 175. A Aspiciebam et ecce В 116, V 24.
A Aperial dm paradisi 123, 137. Aspicientes ad te Deum... tormentis 7 24.
O Apostóle Dei b. Petre... introducás В 1103, О Aspicimus dne et purgato... iustiûcet В 96,
7 63. 1248, V 14.
OD Apostólo tuo Iacobo... didicimus M 339. О Assiduis orationibus... dignetur В 702.
H Apostolorum passio... gentium В 1144. АР Assistite nobis sancti... exultant M 873.
PP Appare dne... mysteria Л/ 237. A Astitcrunt reges terre В 448, 574, V 69.
О Appareat q. dne mentibus nostris... incre- A Attende cclum et loquar tí 567.
mentis В 342. PN Attended, о. deuotionem populorum . . . de-
A Apparebit nobis Saluator В 97, 99, 100. funclorum M 248.
A tibi dnsM 137. R Attende dne ad me В 475.
L — uobis Saluator В 107. АО — dne propitius... perueniant Л/984.
A Apparuit ángelus Marie tí 1290 L — popule meus M 301.
A — ángelus Zacarie В 1133. Attendimus dne et desiderantes... possimus
R — claritasDei#174. F 117.
A — de monte Pharan В 1217, 1248. A Altendite ad me populus tí 106.
L — dns Iesus discipulis M 572. OD — d. fratres quid sanctorum... nostri
L — Iesus ianuis clausis В 638, 641,612. Л/ 931; cf. В 1253.
R — uir in maiestate В 179. R Attendite et auscultabitis В 354.
. M Approbate consuetudinis... sobrii M 843. A — gentes et auditc В 112.
A Appropiate ad me populi tí 1071. О Auetor lucis, fons... piissimus В 1085.
M Appropinquantes ad sacrosanctum... regnum H Auetor luminis filius Virginis... clarificauit
M 623, 630. tí 323, 328.
M Appropinquantibus... mereamur M 292. H Auetor perennis glorie... sécula В 937.
A Appropinquauil cotruplioni anima 403. A Audi Daniel uerba В 59, V 31.
L Appropinquet oratio mea tí 323. АО Audi d. meus, audi lumen... expelo 'ill, Л/ 989.
A Apud dnum est misericordia В 294, 333. PP Audi d. p. o. preces... gloriosa Л/ 961.
L Apud te est dne fons uile В 193, 232, 693, 698, R Audi dilecta mea F 20.
702. A — dne deprecationem tí 704, 738.
L Apud te propitiatio В 90. О — d. о. uocem nostri clamoris... confun-
В Arceal in uobis diuitia... perueniat 381. damurtf 1131.
L Ascendam ad Patrem meum В 654, 657. О Audi et suscipe precantium uota... sempiter-
A Ascendens in altum .1/600. nis 51281, F 20.
591 INDEX DES FORMULES. 59-2

A Audi (ilia et uide M 105, V 27; cf. M 782, В О Auerte inimicos nostras... ueniam В 190.
1158. . P — iram furoris... nocere 5 100, 283, 083.
Audi ûlia et uide que... ueniamus F 27. P — iram tuam... dne 5 330, 418.
L Audi orationem meam 237 ; cf. 300. P — iram tuam... Ecclesie tue 5 202, 201,
О Audi p. o. gemitum... Iransitum 403. 370, 300.
A Audi populus meus et loquar 5 701, 737. R Auerte iram tuam a nobis В 284, 930.
R Audiam due uocem 5 202. L — oculosmeos 5 330,359,300; cf. 318.
О Audiantsimul te... plemtudo 5 287, 400, 409, О — oculos nostras dne... Christum В 330,
675, 088, 700. 359, 300.
O Audiant te dne omnes... suscipiat В 200. A Auertisti dne faciem В 229, 727.
A Audiat terra uerba H 32. О Aufer a nobis q. dne cunetas... introire Л/520.
A Auditam fac mihi mane misericordiam В 518, A Auge dne populum luum В 300.
538. О — populum tuum nimis... constemus
A Auditam fac mihi mane potentiam 5 212. В 360, 594.
H Audite, auditc me populus H 92. A Augeat dns plebem suam В 794.
A — domus Dauid В 113, V 25. Augeatur in nobis spes... faciendum V 34.
A — me diuini fructus В 1031. M Aidam misericordie tue... orationes 309, 310.
R — me rectores 5 33!.. M Aurem misericordie lue... orationes M 992.
R — obsecro omnes M 350. Aures ad Dominum 211, 23G, M 517.
A — populi omnes В 47, 1247. Auribus tuis dne... contemplalio F 67; cf. В
A — reges auribus В 1157. 197.
It -- Signum a dno В 1295. О Auribus tuis o. d. ... matutino В 197; cf. F67.
P N Audilis nominibus offerentium... perducas 320. H Aurora iam spargitpolum... concrepat 5897.
P N Auditis nominibus... peruenire M 483. II — lucis rutilât... tempore В 943.
PN — —■ ... pulsantibus M 977. O Auxiliare dne et... sempiternum В 403, F 72.
A Auditui meo dona gaudium В 518, 535. OD Auxiliare mihi o. Ihesu... exaudiri 258.
A Audilum faciei dns F 23. О — dne... plenitudo 5 448, 470.
R Audiui uocem de celo В 1039. O Auxiliare nobis dne... remedium В 292.
A — .— magnam in celo В 030. R Auxiliator meus es lu В 190.
L — — turbarum В G53. O Auxilio tuo dne... superante В 1283; cf. Г 22.
О Audiuimus Christo... pielale В 49, 1247, КЗ. A Auxilium meum a dno В 458; cf. 958.
АО — et cognouimus... peruenire Д/308.
V Aue in euum sanetissima M 120, 506. В Babileprecibus soluantur...obsequium Л/088.
О celestis potus M 120, 500. В — — — participes В 1081.
A Aue Maria gratia plena В 213, 1292. Il Barchinon lelo Cucufate uernans... canorem
— uerbum diuinum M 528. В 1170.
A — uirginum speciosa M 1032. O Beata Dei uirgo... indemnes 5 ИЗО, 1271, 1283,
Auerte captiuitatem... celorum VA. FIS.
A Auerte dne faciem 352, 394, 403, 418, M 992, AO Beata ergo dm Mater... ueniamus M 840.
1014, В 258, cf. 194. О — est Christe gloriosa... ueniamus 51300,
A Auerte faciem a peccatis 383. F 29.
A Auerte faciem luam 90, В 102, 217, 290, 330, H Beata nobis gaudia... sîcula 5 093, 095.
412, 422, 408, 570, 002, 071, 079, 086, 725. L Beata sum que credidi В 1300.
О Auerte faciem luam... peccatis В 131, 102, О Beatam dne illam... possideat 5 1 13 ; cf. 1089,
247, 296, 570, 602, 671, 679, 696. F 44.
V Auerte faciem tuam... promittis В 350, 412, Bealam salis dne... intéresse F 15.
422, 527. M Beate Agate uirginis... iuslificet Л/701.
О Auerte faciem tuam a peccatis... remedium 383, II Beate martyr propera... adhere 5 1073.
В 330, 380. A Beali et multo honore 5 1021, 1114, 1232.
Auerte impietates a domo... corones VI. L — mundo corde 5 1004, 1083.
LIBER OHIMNYM. 41
Ü03 LIBER ORDINVM. 594
H Beati oculi qui uidcnl В 1001. A Benedic dne dumum islam 20.
A — omnes qui timenl // 167, 313, 303, 670, В Benedic dne famulum... sacramentum 371.
718. В Benedic duc hanc plebem... conuiue В 705.
A Heati qui ad cenam V 100. В Benedic dne has arras... adorent 135.
Il — qui habent partem // 1005. A Benedic dne heredilatem В 237, 731.
L — qui habitant .1/918. В — hos fámulos... caritatis M 007.
A — serai illi quos /l 1247. В Benedic dne hos fámulos... coniugii 112.
Ü — ucro due et nimio... adiungat H 1021, PP Benedic dne huic hostie... uoluntatem M 633.
1113. В Benedic dne hunc famulum... adsislat 38.
О Beau uere dno serai... i ram И 1:2 18. A Benedicam enim uobis В 101, 265.
О Beatissime Stephane... mirificus ¿/127, V 41. A te dicit dns В 718.
M Beatissimi Aciscli... aduentum J/912. A te Domine //228, ИЗО.
В — Iacobi... ualeamus // 137, 130 A Benedicam uos dicit dns 137.
U — martyris. .. coronam .1/ 060, Oui, A Benodicamus le dne // 1032.
в loto. A Benedicat dns corda 20.
О Beatissimi martyris... digneris #901. В Benedicat dns huic fu mulo .. . sanctificationisH.i.
В — martyris... dimittat // 1306. В Benedicat dns fámulos... conceda! 329.
OD — martyris... ropromissa Д/ 955. O Benedicat et sanctified... dignelur 22.
О Beatissimorumepiscoporum... inimici Zil02'i. В Benedicat nobis o. d... adtribuat 282.
О — martyrum... adiuuemur /W058, A Benedicit nos Deus // 721.
// 1000, 1010. A — dns d. noster // 294, 071.
В Beatissimorum martyrum... omitlat // 1082. I! — dns rector... celis В 015.
О — memoriam... inimici // 1022. li — dns... lucis Л/1031.
В Beatissimus Ioannes... delictis .1/813, 1213. В — dns... passionis // 000.
0 Beatum satis dne... intéresse // 1020, 1100, В — dns... possimus //066.
1200, 1223. 1! — trina maiestas... omisit //048.
A Beatus cuius Deus Iacob // 1110. В Benedicat o. dns presenten)... pads В 100,
Л — es Simon /M 101, V 62. 103, 288, 101.
0 — est dne... mereamur // 1210, 1*135. В Benedicat te dne anima nostra... corones 370,
L — homo quem tu M 212, 051 ; cf. 832. И 315, 302.
A — homo qui spem В 1258. PP Benedicat le dne anima... exultât 286.
L — seruus ille // 1110. о Benedicat te dne omni... dulcedinem // 311,
L — uir Alleluia qui В 990; cf. V 127 306, 728.
A — uir cuius est // 1116. В Benedicat tibi dus... infinitum 30.
A — uir qui misoretur Л/811. I! Benedicat uobis Alpha... eternitatis // 177,
A — uir qui non abiit .1/ 101, 013. 185, V 17.
Л — uir qui non est lapsus В 1116, V 128. 11 Benedicat uobis (Ins et... paccm 382.
A — uir qui timet // 136, 138, 1171; cf. в Benedicat uobis dns ex.. deterreat 22, 175.
125, 127, HO.-'), 1202. В Benedicat uobis dns ¡¡lorie... mansionum 411.
О Bellanlium mucrones...conscribas // 167,512, В Benedicat uobis dns i. x... dignelur 128.
Г 86. Benedicat uobis dns i. x... malo V 31.
A Bene nunliato de // 170, 312, 401, 129, 086. В Benedicat uobis dns i. r... peruenire 183.
A — nuntiaui iustitiam #006. В Benedicat uobis dns et... pacem .1/642.
ЛU Benedic anima mea... medicinam M 182. В Benedicat uobis dns et... passionis 1/267.
L Benedic anima mea 200, П 698 ; cf. 006. В Benedicat uobis dns nostri oris... sempiterna
Al* Benedic dne coronam... redundemus .1/225. 137, 438.
U . — coronam. ..uirtutibus/MIO, 147. В Benedicat uobis o. dns... adtribuat 311.
Ü creaturam... comedenles Л/520. В Benedicat uobis o. dns qui... salutis 379, 380,
О Benedic dne creaturam... percipiut 160. //232, 214, 624,008, 706.
О Benedic dno d. Israel... subueniat В 128. В Benedicat uobis o. dns... portetis .1/830.
.v.ir» INDEX DES FORMULES. 590
В Benedicat uos de excelsis... custodiat В 121.- A Benedictus es dne d. palrum noslrorum
В Bencdicat uos dns noster... infantiam В 115, .)/ 297, 100, 479, 533.
PP Benedictus es dne i. x. f. d. uiui... gaudeamus
В Benedicat uos dns noster... lucis .)/ 980. 355.
В Benedicat uos dns.. . sitis В 699. Benedictus es dne i. x.qui... participes F 62.
В Benedicat uos dns... suorum В КЮ9. A Benedictus es in ciuitate 16.
В Benedicat uos dns vector... mundo 3:27. Benedictus qui uenit... senliamus V 31.
В Benedicat uos o. Deus Ihesus... sitis Л/883. A Benedictus qui uenit M 183.
В Benedicat uos o. d. sanctorum... mereamini A Benedixil sacerdos отпет 314.
в io2i. A Benefac dne bonis В 158, 339, (¡07, 083, 712.
В Benedicat uos o. dns qui ad... fructum 134. О — bonis... frena // 339, 353, 007,
В Benedicat uos o. dns sanctorum... caritalis 083, 713.
В 1049. À Benefac dne in bona uoluntate 188.
Benedicat uos pater et doceat В 909. В Benefaciat uobis Deus В 283, 079, 718, 725.
В Benedicat uos pater qui... requieuit В 107. L Benefacit dns cum anima В 997.
В Benedicat uos Irina... émisit 437, i M). H Benignitatis fons Deus... dato В 152, 161, 163,
A Benedicimus te dne В 050, 1217. 169, 172, 248, 663, 070, 072, 078, 080, 085,
О Benedicimus le o. Deus... ualeamus В 1009, 709, 715, 716, 721, 722, 724, 725, 732, 734,
VOL 949, 951.
A Benedicite dnum in omnibus В 232. Il Bethlehem chutas Dei В 98, V 27.
A — • — pusilli В 70, 89, 109. A — domus Ephrata В 1265, F 26.
O Benedicta igilur tu uirgo...prepolleant В 1101. Il — non es minima В 85.
A igilur lu Deo В 1101. H Bis nouem noster populus sub uno В 901.
A tu a Deo В 211, 1272. A Bona crux accipe me В 1264.
A — tu a Deo altissimo В 1153, 1186. О — est dne próxima... beali В 1311, V 43.
АО Bénédicte Deus et Paler... coronati M 582. A Bone magisler laua me 192, M 420, В 603.
A Benedicti Patris mei В 504. L Bonitatem et disciplinan! В 187, 228.
A Benedictio Domini in mercedem 120, 131, 138, О — et disciplinam... ignauos В 380,
992, 995, 998, 1015, 1018, 1020, 1072, 1105, 433, 429.
1137, 1259, 1261. L Bonitatem fecisti cum seruo В 380, 421, 423,
A Benedictio dni super uos В 29 1, 3 18, 372, 082. 429.
Benedictio d. p. o... descendat super hanc A Bonuna esl eonfileri В 355, 120; cf. 9 42.
hosliam... .1/527. О Bonuni esl nos tibi... exhibeat В 355, 120.
L Benedictio eius sicutfluuius В 11 17. • L Bonum mihi est, Alleluia В 229, 700.
A — et honor // 1298. L Bonum mihi est quod // 379.
В — uos dni comitelur... coheredes Л/250. В Bonus est dns sustinentibus В 222.
В — uosdniconiitelur... reporlelis.J/911. R Boucs mee et oues В 507.
В Benedictionis dni gratia... attribuai M 377,
755. A Caligauit ab indignationc V 73.
В Benediclionum suarum super uos... inimicus A — pre amaritudine В 454, Г 09.
В 703, 908. L Candidati sunt Nazarei В 133, 130, Г 53.
A Benedictum est lignum 191, В 610. L Cantabiles erant mihi В 190, 220, 239.
A Benedictum nomen glorie В 218. A Cantabimus et psallemus В 204, 708.
О Benedictus dns d. Israel... finis 27. О — tibi dne... predicanda // 022.
Benedictus dns d. Israel .1/751.- A Cantabo dno Deo meo В 198.
A — — qui induit В 1028. L Cantabo dno in uita mea 200, В 200, 942.
A — — qui le F 02. A Cantabo dno qui bona .)/ 634.
A Benedictus es Deus et benedictum nomen — nunc dilecto .1/ 154.
glorie tue Я 55, 82, 99, 148, 182, 188, 212, A — uirtutem luam В 1201.
371, 1157. L Cántale Deo alleluia В 645»
597 LIBER OKDINVM. 598

A Cántalo dno canücum nouum... terra В 643; .0 Christi: d. f. cui et celestia... Sanctis 122.
cf. 643,643, 617, 70-2. — d. f.cui et inferna... prepárala F 84.
L Cantate dno canücum... sanctorum 401, И 127, О — d. f. cuius anima... letabunda 403. ■
189, -219, 2-2i, 227, 231, 235, 239, 213, 703. О • — d. f. cuius animam...tcrram//507, F71.
L Cantate dno et benedicite И 1 10. О — d. f. cuius faciès... iudicem/y007, К 96.
A Canlemus dno de canticis В 348 Ü — d. f. cuius facta... insistamus В 596.
A — dno gloriose В 621 , 630, 610, 11 22 ; PN — d.f. cuius incarnatio... beatoruniM128.
cf. 452. О Christe d. f. cuius locus... conlauderis В 441,
О Cantemus tibi dne... precedis В 043. F 96.
0 Canlet tibi dne omnis... exsulteinus В (i 1С. Christe d.f. cuius morte... capiamus V 111.
А — tibi gloria mea В 189. О — d. f. cuius ossa... futura В 453, F 69.
О — tibi nouum... perstrepentes В 170. — d. f. cuius resurrectionem... plenitudo
ЛP Calilas illa que per... statu 336; cf. M 999. F 107.
O Caritas indita... presidium В 1047. Christe d. f. cuius uias .. penis F 92.
AP Caritatis tue dne... locupletant M 142. О — d. f. cuius uitam... laureandos В 503,
A Caro mea requiescet В 129, 1012, V 72. F 70.
H Caterua matrum personal... sumpseris В 133. Chrisle d. f. cum quo... miseros F 8.
M Catbolicam dilectissimi... perfecti Л/208. О — d. f. de quo Ioannes fllium...intremus
M — fidem... inlesi M 398. 51211, F 133.
A Catulus leonis luda В 120. О Chrisle d. f. Dei uirlus... peccali // 1192.
L Celebrabilis diem islum В 641. О — d. f. discerne causam... sepulturam
A Celebrauerunt filii Israel .1/623. В 538.
V Celebrauil Dauid Pasca M 572. Chrisled. f. dux uerus... solacium F91.
АО Celesli cibo satiari cupientibus occurre... di- О — d. f. gloria... palriam В 1226.
uine M 689. О — d. f. (¡loriosum... adipiscalur 53,50.
M Celesli frs c. percepiione... munialur 259. — d. f. in cuius compraehensione F 97.
О Celestis doux benedictione... salutis 312. О — d. f. in cuius nomine... accedamus,
АО Celestis gratie largitor. . . digneris M 058. M 740, 849, Я 1121, F 113.
О Celcstium et terres Irium... renali 223, V 102. О Christe d. f. nostrarum... consolemus В 038,
L Celi celorum et aque В 367, 548. 643, 645, 048, 030, F 107.
H — Deus sanctissime... criminum В 92o. О Christe d. f. Patris... substantia В 604, F 83.
L — enarranl gloriam M 700; cf. 737. О — d. f. quematrox...extorres//584, F94.
Centuplum accipies il/529. — d. f. quem çum Sanctis omnibus...
A Certamen bonum certaui В 1193, 1207. preparenlur F 7.
M Cerlalricis béate Dorothée... effectue Л/ 704. Christe d. f. quem Deus Pater... ueniamus
О Certi de promissione... mereantur 222, V 102. F 121.
H Gertum tenentes ordinem... premiis В 936, О Chrisle d. f. quem hominem... inimici В 475,
947. F 7 4.
ОD Christe amalor castitalis... uerba M 661. Christe d. f. quem loannes... consortes F 133.
H Christe celestis medicina Patris 378, 379, 381, О — d. f. quem Ioannes... uiuamus /Л 211,
Ä207, 210. F 133.
О Christe cui consepulli... pielatis В 0:32, Fl 12. PP Christe d. f. quem olim... cenam .1/400.
AP — cuius doctrina... succédant M 357. О — d. f. quem uox... felices В 015.
AP — cuius magnitudo... solemnitate M 677. О — d. f. quemzelus... laureari Z/541, 558,
О — cuius uirtus... honorât Л/531, 339. F 84.
О — d. f. ad quem... exemplo В 1279. О Chrisled. f. qui a Paire... hereditatis В 97.
О — d. f. ad quem... solatio F 19. — d.f. qui ab omnibus. ..famulalum F93.
О — d. f. aduersus quem... deitalis В 521. — d. f. qui ab utero... dono F 122.
О — d. f. aspice humilitalem nostram... О — d. f. qui aduersum te cogitantes...
hosles В 483. expiemur В 600, F 96.
599 INDEX DES FORMULES. 600

Chrisle d. f. qui aliis in ruinam... crediluris О Chrisle d. f. qui precedenlibus... hereditatem


V 41-45. tí 1147.
О Ghriste d. f. qui ascendens...maiestalem//056. О Christe d. f. qui precursorem luum... cla-
— d. f. qui beatum V. ... sustollat F 38. ritati Я 1136, F 122.
— d. f. qui dcceptoris... hosles V 71. Christe d. f. qui precursorem... liberari F 122.
AP — d. f. qui dissidium... manerc J/880. Ü — d. f. qui sanctificatum... dono tí 1137.
О — d. f. qui esgloriosus... digneris Z/1039. О — d. f. qui sánelos... mereamur tí 1025;
— d. f. qui et in nube... maiestale F 115. cf. 1114.
О — d. f. qui cl olim... mercedem //64, VI. О Christe d. f. qui sine causa. . felices tí 585,
0 — d. f. qui et tribus in camino... gaudea- F 97.
mus// 1005, F 57. О Christe d. f. qui specialiler... subsidio tí 601.
AP Chrisle d. f. qui examine... potiamur M 707. ЛP — d. f. qui stigmata... mereamur Л/ 798.
О — d. f. qui exortum... senliamus tí 636, О — d. f. qui slridentium... mites //466,
V 100. F 76.
Christe d. f. qui factus ex muliere... felices О Christe d. f. qui supra petram edilicaturus...
VU. introire /il! 03, F 62.
Christed. f. qui gratuito... eternurn tí Mil. Chrisled. f. qui teprincipium...muneraF43.
О — d. f. qui in hoc mundo... regno 358. Ü — d. f. qui transiturus... premia //597,
О — d. f. qui inmonte... überaus Z/ 91, F8. F 98.
О — d. f. qui in mundo. ..caritalisZ/94, Vi. О Christe d. f. qui uenerabilis... piaculo tí 619,
О — d. f. qui inter iniquos... cruciûxum 644,647,649, 652, F 103.
V 108. О Chrisle d. f. qui ueniens... uiderimus /7 52,
0 Christe d. f. qui iustis iudex... consequamur F7.
tí 1262, V 10. Christe d. f. qui Verbum... muniflees F 121.
О Chrisle d. f. qui mortuus... mereamur tí 621, О — d. f. qui Virgini... accedamus // 129,
V 108. F 42.
Christe d. f. qui nasciturus... impelremus Q Christed. f. qui ultimo... repromissam Z/ 575,
V 123. F 81.
О Chrisle d. f. qui nalus ex... felices tí 143. Chrisle d. f. qui unum ex... deseruire F 77.
PN — d. f. qui non uictima... sepultorum О — d. f. qui uoluntarie pro nobis... obse-
M «70. quamur //639, F 112.
AP Christe d. f. qui obseratis... mereamur 31 573. PN Christe d. f. quo docente... locus M 293.
О — d. f. qui occisus... prauitalis tí 618, О — d. f. quo moriente... liberemur// 629,
650, F 112. F 109.
О Chrisle d. f. qui opprobrium... mites //517. Christe d. f. réspice nos... mitte F 73..
— d. f. qui ostentione noui sideris... in- — Dei hominisque... insistamus V 78.
luslremur V 31. О — Dei palris f. qui ueniens... lauderis
О Christe d. f.- qui oues tuas... paradisi ,1/725, //108.
tí 1104, F 62,.. О Chrisle Dei patris indiuidua... gloriosa tí 588,
О Christe d. f. qui paruulos... coniungas tí 134, FC9.
V 54. Christe Dei patris ineffabile... fructum F 77.
AD Christe d. f. qui per angelum tuum... omní О — — ineffabile... inuicta prepol-
moda Л/ í)2í). leatZ/441, F 68.
OD Christe d. f. qui per apostólos... mereamur О Christe Dei patris ineffabile... uidere tí 547.
.1/971. О -г- — sapienlia... appareas tí 98, 1297.
О Christe d. f. qui per Spirilum Sanctum... ma О — — uirlus...curramus//593, F 73.
nifesta //692. F 117. О — — uirlus... gaudjorum tí 657, 679,
AP Christe d. f. qui per supplicium... concedas F 116.
M 286. О .Christe Dei uirlus... limoris tí 670.
АО Christe d. f. qui per tolum... nostra M 737. О Christe Dem a cuius... libellaient 80.
<;ш LIBER ORDINVM. 602

О Christe Deus a quo mors... bealiores В 6:27, OD Christe Deus qui ieiunii non renuis... pul-
КШ, sauerimus M 383.
0 Chrisle Deus apud quem... coronelur tí 574. АО Christe Deus qui in hoc... possidrat 260.
— cuius locus... conlauderis 796; О — qui in le... accipial 106-107.
cf. В 441. О — qui iniuriam mortis et... gratiam
Christe Deus cuius Patris... manifestus VI. tí 585, F 1)3.
— d. f. quem... cruciflxum F 98. АО Chrisle Deus qui inter iniquos suspendí...
AP — eterne saluator. . . condigni M 701 . membra -V 583.
О — fac nos semper. . . consortes tí 325. О Christe Deus qui mundum... perueniat В 589,
О — f. Patris... illesi#99. 606, F 86.
— ingeniti luminis lumen... maie- Chrisle Deus qui nasciturus... redemplorum
slale V 107. F5.
О Christe Deus ingeniti luminis... sempiterna 0 Christe Deus qui per apostolum... mereamur
Я 833, V 82. tí i Ol 6.
О Christe Deus luminis... premium tí 323, F 66. ОD Christe Deus qui uirginali . . . oraculis M 238.
— noster cuius... uerilatis К 11.- О — rex sanctorum... ellicias В 1108.
— noster et dne per... professionis Christe Deus sapientia... appareas F 28.
F 40. PN Chrisle dne attributor... saluationem M 705.
0 Christe Deus noster et dne qui... impleatur О ■— auclor uirginitatis 65.
tí 632. PP — cuius passionis... nostris M 288.
Christe Deus noster fac nos... consortes F 82. AP — Dei alque... perenniter M 742.
— — quib. A... peruenire F 11. — d. o. qui sanctum martyrem...
О — — qui contumacis... credi- fauoribus F 131.
mnsB 457, F 72. Christe dne et sanctorum... passionum F 120.
Christe Deus nosier qui firmamentum F3. AP — in cuius aduenlu pax... cuslodire
— — qui impiorum V 74. M 134.
О — — qui in assumpla tí 101. О Christe dne o. qui sanctum martyrem... eri-
О — — qui in corpore... destina- gamur В 1185.
tam tí 480. О Christe dne qui es bonorum... percato 163.
О Chrisle Deus noster qui inter... dissocies В — qui es caput... sanctified 44.
В 500, F 74. О — qui es Ecclesie tue caput... felicius
О Christe Deus noster qui manus beati martyris В 1260, F 60.
tí 1181, F(b. Martini) 135. OD Christe dne qui es medicus... incólumes 374.
АО Chrisle Deus nosler qui penilenlibus 356. OD — qui es medicus... ualemuSiVlOlO;
О Christe Deus noster qui pro nobis... promis- cf. tí 206.
su m tí 501, F 89. AP Christe dne qui »os docuisti... a le 301.
О Chrisle Deus noster qui secundo tí 623, 1401. — qui pro nobis... sempiterna F 73.
— — qui uirlute Patris... dul- О — qui sacre... decipianl M 927.
cescat V 110. О qui sacris... decipianl tí 1028.
О Christe Deus nostre salulis qui... aggregari AP — qui spiritus... sociari M 853.
tí 580, F 68. Chrisle f. d. cuius uirtus... presentía V 74.
Christe Deus o. qui multis... coheredes К 59. О , — eripe animam... inferis В 579.
PP — omniumque... muniti 331. — patris qui Bethlem... inlesi F- 27.
О — omniumgratiarumJ/150,ZM26i. О — prolector. . . penam В 1009, F 60.
PN —■ omnium... refrigera 331. О — quiadoues... inimiciÄ507, F91.
АО — qui ascendendo in celos... sanc — qui b. martyrem... coronam F40.
tum M 607. PP — qui eleuatus... fralres .1/204.
Christe Deus qui grali roris... iudicii F3. О — qui martyres luos ut aurum... fe-
— qui hurnanitalis nostre... re- licilalis// 1060, F 57.
pleamur К 97. Christe f. d. qui minister... iucundari F 46.
(ЮЗ INDEX DES FORMl'LES. 604

Chrisle f. d. qui nostris... mala Г 85. H Christe qui lux es et dies... illumina В 929,
— qui nolis tuis longe... substantia 906.
V 83; cf. //604. PN Christe qui moriens... christianis .1/596.
Christo f. d. qui processione... redemptorem О — qui multiplici diuersitate... ueniam
F 48. //1125; cf. F 1119
Chrisle f. d. reparalor... regnit 447. О Christe qui olim... crucis // 620, V 103.
PN — f. d. uiui, cuius uirtule Л/ 302. PP — qui pro nobis... medicinam .1/579.
0 — f. d. quem Petrus /У 1105, V 02. О — quiproptorincredulitatemZ/506, Г91.
АО — f. d. qui apostolum M 721. H — qui regis omnia. . . dne // 306, 366, 421 .
AP — finis ad iustitiam... placabili .1/221. О — qui resurgens a mortuis... liberemur
gloria nostra... inlremus V 114. // 630, V 110.
PN — Iliesu auclor... pagina 326. PN Christe redomplio nostra. . . defunctis .1/ 473.
OD — Ihesu bone qui... precepisli .1/480. PP — rodemptor nostre morlalitatis .1/ 922.
О — Ihesu d. f. admirabilis cui nullus... P — redemptor pius. . . debitum В 338, 682.
uiuamus // 404, 427, V 3. P — rodemptor pius... gloria В 532.
О Christo Ihesu d. f. qui custodisti // 1013. P — rodemptor pius... ueniam В 418.
ЛР — f. d. patris guies... clermim 411. II Chrisle rex mundi creator 39.'), 401, В 989.
PN — qui es resurrcctio... indefossa Christo rex nostor et dne... peccatis Г 48.
.1/311. О — noster qui dura //542, F 83.
ЛО Christe Ihesu qui mentes... peruenire Д/790. — unigenite... sempiternam Г 17.
0 — qui morlalitatis nostre... inimici О Chrisle rex unigenite... terris 148.
Л/745, // 1122. О Chrisle salualor nosier... conscientia В 474,
PN Christo Ihesu qui uirginali... ostensa Д/759. F76.
АО — redemplor cl reparalor 414. Christo saluator noster... perire F 37.
О — redemplor humani generis 181 . ЛР — saluator noster... uerilalc 409.
О — terribilis... placeré В 670, Г 35. II — saluator omnium В 195, 277, 341, 396.
H Christe immense dominator sánete В 379, — salulis nostre... inuenisse Г 28.
381. О — susceptor noster... tuo /i 526.
O Christe inenarrabile lumen В 133, F 52. H — tu rerum opifexque operum В 905.
II — lumen perpetuum В 109, 287, 348, 404. О — ucra rrdemptio... iudicii 401.
II — lux lucis Deus angelorum В 1006. О — uera redemptio... muñere //615, V 107.
H — lux mundi salus et potestas // 215, ЛP — Vcrbum summi Patris .1/175 ; cf. 847.
229, 240. — unicum Patris Verbum 19.
О Christe lux uera sanctorum В 1255, Г 8. H Christi catorua clamilot // 48, 58, 68, 71, 79,
H — precamur annuo В 314, 372, 420. 83, 87,90,97, 100, 107, 110.
АР — qui ad humana... es .1/234. О Christi dni n. gratia... illesi .1/267, 273, 567,
OD — qui beatissimis... effecli .1/192. 625, 630.
О — qui de patíbulo ad Patrem... concodo A Christi generalio sic erat .1/ 170.
//601,206, F 99. OD Christum d. f. cuius... precepta .1/882.
О Christe qui de patíbulo ad Patrem... restitue О Christus cuius uirtus... honorât В 1308.
/7 200,725; cf. 601. R — d. f. a quo b. martyr... uoce В 1085.
О Christe qui diuersis beatorum... famulatum В — d. f. a quo cuneta constat... pecca-
В 1126, V 119. torum M 801.
PN Christo qui es Alpha... mereamur Д/225. В Xrí. d. f. cuius fides... ditet В 1261, F 10.
AP — qui es certa... immolemus .1/518. — cuius resurroctio... croditis V 104.
О — qui es Dei... digneris В 999. В — cum quo... miseros В Í256.
О — qui es Ecclesie... felicius #995. В — labores... illustret /У 380, F 67.
OD — qui es omnium... gaudiis .1/359. В — ob cuius... saluationis .1/ 383
AP qui es origo... copulemur .1/ 387. pro cuius nomine... christianis F127.
АО — qui ¡ncursionem... uitiorum M 387. В — pro cuius nomine... oxorabat M 199
005 LIBER ORDINVM. 000

Xrs. d. f. quem et Petrus... aduersanlis В 125. В Christus dns oblatam... securus F 1019.
— quem uenturum... capialis F 5. В — preces /idclissimi... sue 155.
— qui cum Patre... promissions M 709, В — quem et uirtus Petri... obclau-
7i:i, 710, 722, 855. datur B. 1145.
Xrs. d. f. qui deuicla... libertulis V 105. В Christus dns quem predicare inter... passionis
— qui ductus esl... promisse V 95. M.217.
В — qui exaniine... angelorum li 1101 . В Christus dns qui ad hoc... conscientia В 63,
В — qui in b. Petro apostólo... inferni F 32.
li 1103, F 62. В Christus dns qui ad redemptionem... donet
Xrs. d. f. qui in confessione M 941, В 1273. В 50, 58, 90.
— qui in corpore... mansionis 1' 104, Christus dns qui animam... penam F87.
//623, 625; сГ. «37. В — qui apostólo suo Thome... mu-
Xrs. d. f. qui in corpore... passionis //037; neremini M 182.
cf. 623. В Christus dns qui ascendit palibulum... uexillo
Xrs. d. f. qui inhocdie... sustollat В 637, Gil , M 475, //615, 619, 614.
643, 645, 618, 650, 652, FG07. В Christus dns qui assumplum... secreta 11 654,
Xrs. d. f. qui Ioannem... perpétue В 1140. F 114.
qui mediante... obsequia M 359. В Christus dns qui boalum dementem... infi
— qui nouo est ostensus F 31. nita // 1257.
— qui olim ad... exultetis V 46. В Christus dns qui b.confessorem... celo /í 1017,
— qui olim mediante... acccdatis/?448, 1019, 1198, cf. 1270, M 792, F 15.
Г 68. В Christus dns qui h. Cyprianum... eterna //1202,
lî Xrs. d. f. qui paciíicauit... felices// 1121. 1132.
в — qui qualerdecies M 295. В Christus dns qui b. Genesium... locum В 1195.
1! — qui sua uos morte 229, M 514. В — qui b. hune marlyrem... oblectet
О — qui te principium... muñere В 131. // 1116, F 127.
[i — qui tribus... uiuenlium В 1056, Г55. В Christus dns qui b. Ioannem... redemptoris
В qui triumphali iubilo ascendit... // 1210, F 132.
nomine ^659,661," V 116. В Christus dns qui b. Leocadiam... celo // 1270,
I! Xrs. d. f. qui uoluti tarie... felicilatem 305. F 15.
I! — unici Patris... promptiorem В 1216. В Christus dns qui b. Mariam... celo M 792.
li Christus Dei Patris unicus... gaudealis J/ 892. В — qui b. Marlinum... egenorum
Ü Dei Patris unigenilus... gaudealis // 1241, F 135.
В 1238. Christus dns qui clausis... celo F 107.
1) Christus Üous d. p. f. quem... passionis .4/563, В — qui cordis... mansionis 390.
Il 1308. В — qui cum Paire etSpiritu... cc-
li Christus Dens n. qui in humilitate... stii Fill. lebretis В 153, 163, 169, 172.
— — qui ueniens ad templum... Christus dns qui detraentis... inimici V 87.
comproberis F 13. В — qui diem islum...gaudetis// 620,
Christus dns ac redemptor... altollat.l/ 509. 642, 545, 647, 649, 650.
— ad uota... suffragio // 1183. В Christus dns qui dilectum... consoilio // 128,
— cuius caput... felices Г 88. 131, F 42.
— cuius latus... carne V 94. В Christus dns qui clinguem... indulgentiam
— cuius nomen.. . solemnia M 158. В 1249, F 6.
— cuius passionis В 439, F 67. В Christus dns qui erralicam... beatorum В 221,
— ex cuius latere... inlesi Л/ 497. 224.
— ßdeita famulorum... inlesi 134. В Christus dns.qui esl uera redemptio... possitis
— nos custodial // 225, 579. 377, 379, 386.
— nosier qui b. A... felices 11 1203. В Christus dns qui est uila mortalium... heredi-
ob cuius aduentus F 4. talem .1/033.
(J07 INDEX DES FORMULES. 14)8

В Christus dus qui Eulaliam... solemnitalem В Christus dns qui septeno... ualeatis Ai 739.
M 713, В 1102. — qui sic matrem. . . exuberct F 29.
В Christus dns qui exallandus... creditis M 598. — qui sustulit... sua F 93.
В — qui extensis... saluemini Л/ 744. — qui tenet dauern Dauid... edu-
В — qui Fructuosum... refectionem lium F 89.
tí 1005, V 58. Christus dns qui terribilis... oblectet F 33.
В Christus dns qui innocens, expansis manibus — qui triduano dierum... sepullu-
Я 937, F 88. ram F 89.
В Christus dns qui innocens perlulil mortem 111. В Christus dns qui uirginem.. . gaudiis M 788.
В — qui inter Iulianum... mundis- В — qui uirgineo ortus... eripiet 147.
sima tí 1038, V 52. В — qui uirgines suas Agnetem...
В Christus dns qui inuictus... habeatis M 898. gaudiis В 1050; cf. M 788.
В — qui iustiflcalorum... perpetua В Christus dns qui uiriliter...regnis//1008, F58.
M 974, tí 1023, 1025. В — qui uolunlarie . . . uobis 309.
В Christus dns qui martyres... transilum M 982. В — qui uos precepto sito obedientes.. .
В — qui martyri... gaudeatis M 068, felices 338, Л/ 1001.
953, #997, 1019. В Christus dns qui uos redemit... peccato Л/593.
В Christus dns qui matrem... régna tí 1188. В sit auxiliator AI 008, В 001.
— qui morsu... mansionis К 89. В — uos custodiat... benignus tí К 130.
В — qui morte sua mortuos 425. В — uos sibi... suflïagia Л/ 784.
В — qui morte sua quadriduanam В — uota fidelissimi... pietate 290.
5 458, 501, К 90. В — uota uestra... suffragio Л/818.
В Christus dus qui morte sua subuenit 399, 423, H Christus est uita ueniens in orbem tí 124, 127.
tí 980. H uirtus, Patris sapientia// 1220.
В Christus dns qui nasci... Sanctis 00. В Christus Alius Dei qui Samaritane i/ 3üi.
В Christus dns qui octauo... felices M 575. A — Iesus qui cum in forma В 1122.
— qui odierni diei. . . gloriam F 103. А — Iesus secundum tempus В 032.
— qui passione... passionem F80. L — pro nobis passus tí 029.
В — qui per confessorem suum. .. — quidiemistum...gaudetisЛ/104.
oraculis M 905. О — qui nasciturus... redemptorum
В Christus dus qui per e/fusionem 412. В 71.
В Christus dns qui per martyrem... imperium Christus quise pro impiis... capiatis F 98.
tí 1192. A — resurgens a mortuis tí 030.
В Christus dns qui per suscepte tí 59, 83, 101, A — sui'gens a mortuis tí 021, F 103.
HO, V 31. H Christus uerus rex sanctorum... gaudiuni
В Christus dns qui pergenti... futurorum V 42. В 1233.
В — qui pro nobis omnibus iniuriam H Cibis resuntiscongruis... gloriam// 927, 900.
149; cf. 208. A Circumdabo altare luum M 013.
В Christus dns qui pro solute 190, Л/ 417. О Circumdantes animam luam Christe... doc-
В Christus dns qui pro se morientium F 54. trinam tí 533, 509.
qui prolotius... ¡nferni F 96. PP Circumdederat me due... persoluam 390.
— qui pro uobis... accipitis Г 97. L Circumdederunt me aque tí 1000, 1072, F 58.
— qui pro uobis... uiuatis F 99. A — — dne uituli multi tí 173,
В — qui salutis sue signo... excludat F 85; cf. 71.
//508, V 91-92. It Circumdederunt те inimici В 557; cf. 533, 569.
В Christus dns qui sanctos... effectum В 1120, It — nos mala// 355.
V 119. O Cito anticipet nos... nomine В 295, 410, 733.
В Christus dns qui sanctos suos... manifesta А — nos preueniat В 295, 410.
В 1-231, F 133. A Clamabo add. altissimum//li7, 229, 704, 70*1.
Christus dns qui se ipsum... decipula F 86. A — ad Dominum //200. ■
LIUEll ORDINVM. 42
(iO'.i LIBER ORDINVM. »И0

P Clamamus ad le... abluo // 166, ¿9.4. L Cognoscamus in terra /У 87.


О — — dimitías/? 518. O Cognoscant gentes... gloria /У 157, 303, 418,
P — extinguat//60I. 500, F 89.
P — [>eregrinis//173, 302. A Cognoscant gentes... В 150, 303, 418, 721.
P — — subueniret//472. R Cognoscat plebs mea /У 92.
P — totius tue /3303, 666. Л Cognosce popule (plebs) F 45, 46.
О Clamantes ad le... redemisti В ¿37, ¿39, 73:2. U Cognoscens ¡taque uir... tuam /У 1381
L Clamauerunt iusli В 1044, 1056. Cognoscenlibus nobis... iudicemF26.
A Clamaui ad le due M 1011,7/ 5i6. A Cognoscetur dns ab Kgypto /У 95.
A Clamemus ad Dominum В 96. O Cognoscimus te dne... manifestes В 95.
О — ad te dne... euadamus // 96. O Cognoscitur dne manus... regno В 1039.
P — omnes... de celis Z/107, 194. A Cognoui due quia dilexisli 413.
P — prîmes... ueniamZ/ 482. Cognouimus Salualor... requiem V 45.
A Clamo ad Deum allissiraum //244. U Collocauerunt me quasi В 580.
R Glamor factus est ecce // 101. A Columba speciosa perfecta// 1311 ; cf. /У 1274.
A — noster ad te В 161, 198, 362, 421. L Columnam ignis ducem В 1055, 1225.
R — noster ad le... dicentes // 303. P P Commemoramus dne... sacramenta .1/584.
О Clamoris nostri...cusludiat//384. P N Commenda Ubi Dens Paler... abolilis 200.
H Gange lyram Zacarías // 1138. PN Commeiidabilia tibi... intendas 285.
H Clara sanctorum una Ierusalem U 136, 138. ü Commendamus tibi... adorauitZ/ 980.
R Clarificatum est nomen В 1086. PN Commendcntur q. tibi... condicione 353.
PN Clarissima per sanctorum... adcommoda 253. О Commune uotum... eluceat 49.
P N Clarum nobis dne... quictem M 489. M Communi nolo et... populorum .1/878.
P N Clemens et clementissime Deus. . . peccatorum M Compellor ab officio... ignosce 202.
J/147. О Compte nunc dne... sanclißca 55.
OD Clemens et immense... iustorum .1/150. P P Complentes igitur. .. medicina .1/050.
AP — mitissime. . . sempilcrnum .1/ 1 47. P P Complelis dne redemplionis... ¡ine 392.
В — piissimus... triumpho .1/ 151. PP Completis noslre redemptionis... fine .1/047.
H Clementis festum celebratur hodie// 1256. M Completo dilectissimi... subministret Л/572..
PN Clementissime creaturarum .1/815. A Completur hodie Pentecostés .1/016.
О — d. cuius inenarrabilis 11. Comportauerunt dne... recompenset V 39.
AP — d. qui in pacis .1/179. P P Comprime dne noxios... mereamur 343.
О — dne audi... possideal В 987. В Concédât nobis... futuro /У 203, 205, 230.
О — dne qui es animarum... im- O Concede dne omnes... maculent .1/ 470.
pendamus // 69, 221. АР — supplicantibus...uliliatíi.
О Clementissime dominalor dm; luam 83. О — ut Im... essemus 371, 379, /У 4o2.
PP — et sanclissime...peccala.l/150. P P Concedo nobis due interuenlu.l/ 182.
О Clemenlissimo et per... attolli .1/147. О — — ob amorem /У 191.
M Clementissimum et. . . supplicium .1/ 1 46. — — perfidem... felicesFlOO.
H Сlernen lissimus dus... regat 287, .1/273. О — sic in te ürmiter /У 075.
В — dns... sempilernam /У 240. — tua... capiamusl'03.
A Clude sermonem /У 100, V 31 . PN — — ueniam... sempiterna 332.
О Coeterna Dei sapientia... remuneres /У 147, — — иеге innocenlial'54.
К 33. — ut adnuntiatum Г 7
O Cogitantes et delicia... terris /У 002. 0 Concede nobis dne ut mortis. . . presidia /У 026,
О I) Cogilationes et delicta. .. uitiis .1/417. F 109.
A Coíjilaucrunt aduersum тс 273, .1/402; cf. /У О Concede nobis dne ut qui Sanctis allaribus 231 .
473, 001. О Concede o. d. ut gloriosissimus .1/ 725.
It Cogitauerunt iniqui В 108. О — о. d. ut sicut... prouenlum /У 991.
A — mala aduersus /У 593, V 92. О — p. o. cúnelos... gaudium.1/455.
Oll INDEX DES FORMULES. 6112

PP Concedo tuis pro delictis... penis Л/ 081. O Conforta me rex... circumstantibus Л/ 528.
H Concenlu parili Iuslam canamus В 1157. L Confortabitur puer В 113!).
A Concilium fecerunt in unum В 547. A Conforlamini el cstote perfecti 200.
L Concinat Dei genitricis.l/ 1033. A Confortamini et iam nolite Л/ 173.
L Concluserunt nie aque /У 1258. A — in dno В 03.
A Conclusit inimicus uiam /У 593 ; cf. V 72. OD — manus... illuminabit Л/ 124.
R — nias meas В 583, V 92. A — manus fatígate В 108, V 13.
O Concupiscat anima... muñere В 375. A — pusillanimes В 07, F 13.
L Concupiuit anima mea //221. H Confortare in aduentu Domini /У 102.
PN Conditor et redemptor... plenitudo Л/404. L Confortentur manus Domini //197.
PN — et reparator... saluationem Л/070. M — queso dne... coronati Л/ 128.
L Confessio eius super В 131, 101o, 1019, 1020. Confundantur et... suis V 75; cf. An t. V 75.
L Confessionem et decorem /У 127, 1010, 1010, A omnes У? 450, Г 93.
1019, 1209. О — omnes dne qui persequuntur...
O Confessionem nostrum... consurgat /У589. coniungat В 450, V 93.
O Confessons tui b... intuitu Л/ 908, В 1018. L Confundantur superbi В 440.
PP — dne... atlollasJ/971. O Congrega dne dispersionem... presidio В 77.
M Confessorum Deoque... confesse Л/ 973. A — — inimicos В 589, V 93.
PN offerentium... defunctis Л/973. О — — inimicos... nostri /У 589, V 93.
O Confirma in uisceribus... sanilaíem 270, 374. R Congregali sunt aduersus /У 570, V 11.
L — super nos В 334, 341; cf. 981. OD — uniuersi fratres... probitas Л/ 492.
О — super nos... cternum/? 334. A Congregauit dns dispersionem В 77.
A ConOrmauit dns brachia В 1160. A Consepulti enim sumus В 025, 032.
В Confirmet dns in timoré... porlatis Л/ 309. А — estis Christo V 112.
A Confiteamur dno misericordias В 373. P P Conserua dne in nobis... impendas Л/ 210.
О tibi... coniungis В 373. AP — dne in pace... conlocemur Л/ 590.
O Confiteanlur tibi... gratia В 671, 721. OD — nos Deus... instituisti Л/874.
О Confltebimur tibi... delictorum /7 082, 724. О — nos dne in timoré... adsocies /У 288.
A tibi В 295, 340, 410, 082, V 15. A — nos dne quoniam /У 288.
L Confitebor dno alleluia В 203, 1010, 1269. M Considerantes... habere Л/ 202.
L — dno nimis Л/340, 346, 351, В 1020. A Consilium fecerunt V 97.
А — tibi dne V 10; cf. В 180. Consislenti peccatori... oporlunis Г 77.
А — tibi dne in toto В 127, 1010, 1019, R Consolabilur nos dns Deus noster /У 07.
1209, Г 15, 10. Л Consolamini, consolamini /У 03.
A Confitebor tibi dne in uasis psalmorum Л/ 789, O Consolar? dne animam serui tui... sempiterna
938, 908, В 1017, 1018. 144, Л/ 1012.
A Confitebor tibi dne quia liberasti В 1013. A Consolare dne contritos V 47.
А — tibidnequoniamexaudisti /У 1010. О — — expeclantium... munerentur
L — tibi dne rex В 1010, 1209. /У 108, 111.
А — tibi in populis В 1020, 1131. O Consolare Iesu per donum... inslructi В 089,
A Conütebuntur celi mirabilia Л/ 870. Г 117.
A Confltemini dno in В 278, 393, 395, 666, 714. O Consolare nos dne... delectemur В 382.
L Confitemini dno quoniam bonus 206, Л/ 398, Consolator ecce iam... uictoria Г 53.
534, В 377, 429. L Consolalus est pauperem /У 1179.
PP Confitemur dne... accipias Л/590. L Consola/iones lue mulle 390.
PP — nomini... mereamur Л/835. O Consolationis tue o. Deus... eternam 80.
PP — tibi dne... regno 358. H Consors paterni luminis... psallimus /У 935.
O Confitentes tibi dne... corones В 1009. Л P Consternatus puluere... munífica 254.
О — tibi due... indepte В 295, 411. A Constitue populum tuum В 308.
Confíteor omnipotenti Deo Л/ 525. Л Contempserunt sancti uitam /У 1083.
on LIDER ORDIN'VM. 614
О Gontristamur ecce... potentia В 578, V 78. О Corpus dni n. i. x. quod... eternam M 418,
Conlristatur ecce... gaudium Г 79. 47G, 507,987,991,904,997, 1001, 1004,1010.
A Contristatus sum V 78; cf. 79. О Corpus dni n. i. x. quod... noslre 242.
I'P Contueri tuam... perluslres Л/008. О Corpus et sanguisd. n. i. x. custodial 1/1 20, 500.
R Contumelias et improperium В 485. О Corpus et sanguis filii lui... in celis 312.
A Conturbatus sum a uoce В .">78. О — et sanguis tuus... redemplio uera 231.
PP Conualuisti dne... pueri tui M 7(H . — tuum dne sit saluatio 231.
It Conuerlamur ad Dominum В 209 ; cf. 278, 338. AО Corripe nos dne... perderé nos 372, 385, jf 1008.
A Conuerto cine capliuilatem В 106, 3iG, 372, Corroboret dns sensum M 528.
C76, 718. Craslina die omnes ieiunemus 519.
O Conuerte dne i. x. animas... régna 440. О Creator omnium... conlauderis 100.
L — dne luctum nostrum 339, M 999. A Creauit dns nouum super V 25.
L — dne planctum 274. L — in illis gratiam В 1023.
АО — me ad le... eripias 270. PP Credentes dne... coronam M 272.
— nos Dens ad te 83; cf. В 302. Credel Ule in Deum 29.
— nos d. Saluaior 83, В 225. A Credidi propter quod 288, 304.
A Conuerte nos d. salutaris В 2И, 201 , 381 , 707. PP Credimus dne i. x. quia... repugne! 398, 407.
О — . nos d. salutaris... suscipiat В 220, АО — dne i. x. unigenite... ueneris M 500.
244, 201, 300, 707. О — dne Iesu... statuas M 756, В 1131.
О Conuerle nos d. salutaris... ullionem В 381. О — dne in carne... sempiterna В 528
A Conuerfere aliquantulum 420, M 983. PP — dne sánete... nostri 321.
AО Conuertere dnc ad preces... iudicium M 070. PP — ¿. ;r. le esse omnium... repellas 374,
О — dne captiuitatem В 100, 3iG, 372, M 1009.
670, 718. Credimus in Dcum M 557.
A Conuertere dnc d. animas nostras 445. — in unum Deum В 945.
A Conuertere dne eripe animas В 188, 209, 252. PP — o. d. filium tuum... credimus 271.
Il Conuertimini ad me В 308, 342, 721. PP — pariter et fatemur M 102.
H Conuexa solis órbita... sécula В 938, 9.'19. A — quia redemptor В 978.
Conuiuifica nos Dcus... corones Kill. О — le dne indebita... sentiamus В 514,
Conuiuificati Christo... salutem V'112. 633, F 109
A — estis Christo F 113. PP Credimus te dne omnium... uiuorum 428, M 1 03 1 .
В Copulct sibi dns animas... celebratis Л/072. PP Credimus te dne nostram... fine M 980.
A Cor contritum et humilialum В 315, 373, 429, Credit Ule in Dominum 28.
597, 982. R Crédite Saluatorem В 91.
A Cor mundum crea in me 98, В 558. Credo in Deum Pairan 185.
Л Cor mundum crea in nos // 566. A — quia redemptor 121.
PN Coram altario tuo... beatiludinis M 308. A Crescite in gratia V 5.
О Cordis nostri secreta... consolator В 273, 430, 0 Crucis lue dne... liberare В 1204, VU.
558, 597, 982. H Crux benedicta nitet... saluas 195.
L Corona gratiarum coronauit В 1301. R Crux d. n. i. x. a timoré... mereamur // 977.
L — sanctorum timor В 1120. В — d. п. i. x. sit... sempiterna В 579, ГЦ 4.
A Coronam glorie ponam/? 991, 1192, 1190, 1207. H — ßdelis inter omnes 194.
L Coronam splendidam sempilernam В 1078. II Cultor Dei memento В 927, 902.
A Coronauit eum dns В 991, 1193, 1207, 1301. A Cum appropinquaret M 391.
A Corpora sanctorum flamma В 1255. A — audissent turbe M 392.
L — — quescentium/M119,1101. A — Christus apparuerit В 66.
О Corporis Christi tui... animarum 272. A — circumcideretur V 46.
О — et sanguinis... largietur 344. R — cssem clausus /М2П.
О — sacri et pretiosi... capiamus 329. OD — ex lege tua. . uoeis .1/008, 952, В 1049.
О — snnguinisque... mets 258. О — exultatione... premio В 1240.
fi ir. INDEX DES FORMULES. 01 G

OD Cum in ccclesia tua... uocis M 952; cf. 008. A Da mihi dne clipeum В 407, F 73.
A — inducerent parentes В 141, 1089. A Da nobis auxilium dne 232, 339, M 867, 998,
О — inuocanius... indulgentiam // 455. /У 348, 401; сГ. 940.
Л — inuocarem te В 455. Da nobis d. о. spiritum... examine V 118.
Л — lapidarctur Stephanus V 40. О Da nobis dne auxilium... inimicos В 318, 401.
L — letitia ingrediemur В 052. О Da nobis dne clipeum salutis tue... inimicum
Л — mihi molesti essent В 48t. В 407, V 73.
A — operantibus iniquitatem В 509, V 75. О Da nobis dne fclicilalis... sentiamus В 75.
О — operantibus... exsortes В 509, F 75. О — gaudia... sentiamus //1289, V 5.
Л — Pâtre meo eram V 36. ' L lotitiam Л/616.
O — sacrificio a te ... percipere 248. О — non solum... laudem В 651.
L — senioribus iuniores В 486. О — peccalorum remissionem... sen
АО — tibi о. р. omne... manifestem Л/ 596. tiamus // 381, 704.
R — uenerit dns exercituum В 95. О Da nobis dne possibilitatis... gloriosa В 534,
А — uidisset Mariam В 1136, V 121 (Maria). V 83.
H Cunclarum rerum Omnipolons В 61 , 90. L Da nobis dne sic diligere legem tuam... opere
O Cuncli Dominum pariter... aurem 209. #380, 414, 421.
M Cunclorum licet... concedas M 075. Da nobis dne Spiritum... perpetuamurF 118.
О — penilentiam... liberenlur M 458. О — ut morliíicationem... acceptam
II — rex Omnipotens... gloria В 57,71, #484, F 70.
83, 99, НО. L Da nobis dne ut nos... conuenire В 404.
H Cunctus mundus patule triumphal II 1305. A Da nobis letitiam В 133, 1000, 1005, 1009,
R Curuali sunt celi F 115, В 655. 1022, 1030, 1081, 1109, 1240.
A Custodi corpus meum В 129. AP Da nobis q. o. d. ieiuniorum magnifica... cele
Л — dne animas... nos В 967. brare Л/ 351.
R — dne animas... tuum В 737. A Da uirtutem dne В 237, 732.
A — me dne de manu В 375. A Dabis eum dne in benedictione Л/950.
A — me dne ut pupillam В 123, 126, 200. A Dabit nobis dns signum В 1290, F 25.
О — nos dne a generalione... absterge A Dabo in Sion salutem В 84.
5 274,338; cf. 198. A — Sanctis in gloria В 1250.
D Custodi nos dne ab omni В 193. A — Sanctis meis primam В 20(5, 655, 800,
О — nos dne de manu... sempiternam 888; cf. Л/ 764, 795,871, 875, 893, 906, 958,
В 575. 972.
О Custodi nos dne in generalione... absterge A Dabo Sanctis meis regnum in Hierusalem
В 198; cf. 274,388. В 1229, 1250, 1306.
О Custodi nos dne sicut... inimicus R 968. A Dabo uos nomínalos Л/ 740, 902, 978.
О — nos dne ut pupillam... mereamur PP Damus tibi dne i. x. gloriam... sociares 207.
Д 200; cf. 964,968. A Date magnitudinem // 188.
О Custodi nos quiescentes... cruce В 968. A Datio Dei permanet В 1 127.
В Custodial nos ubique... letari В 949. A0 Dator et inspirator... regnis il 862.
В — uos dns ... sancti В 1158. A De lacu inferni F 82.
M Custodientes ordinem... dementia M 281 . — inferni... supplicii F 92.
A Custodietis custodienda Л/653. 0 De longe incarnalionis... sentiamus //91, F 6.
A Custodisti corpus meum В 1013, 1199, 1224. De manu inferni d. libera 120, 130.
R Custodite uos a murmuratione В 296. A De manu mortis liberabo // 020, 031.
A De necessilatibus nostris В 321, 373.
O
Da dne uirtutem populo... maiestati // 237, О De necessilatibus nostris... serenilate // 321,
278, 732. 373.
L Da eis intellectum В 569, 599. О De nocte uigilantem ad te... hereamus В 238,
АР — ûdelium tuorum... instrucli Л/642. 242, 326, 697, 701, 704.
1117 LIBER ORDINVM. 618
Л De node uigilat spirilus И 238, 097, 1132. /Л 17, 200, 217, 229, 211, 200, 381, 700.
R De ore iusli procedit doctrina В Oil. A Delicia iuuenlulis mee 351, M Oil, 988.
A De profundís clamaui 251, M ИЗ, lío, 073, О — et... celeslis В 981.
В 1239. A Delicia nostra lu solus В 220, 255.
A De quo locuti sunt В 1 i2. А — qui solus В 150, 204, 277, 388, 002.
Л De Sion exiet lex В 80, V 8. Л — quis intelligit В 708.
A — perfecta decore V 13. Deo ас dno п. i. х. f. d. qui est 211.
De trono crucis uos... eíliciat Г 88. — patri el filio 230.
A De uentre matris mee // 1133. Deo gradas 120, 133, 172, 210, 211,241, 243,
O Debitas tibi dne eterno... martyrium .V 155, 300, 503.
861, В 1202. O Deprecamur dne clementiam 172.
Dcbitum satis premio... iudicis 207. O — immensam pictatem 130.
O Decantet tibi dne... incrementa В 1297, Г 25. В Deprecamuro. p. uthosseruos...uictores #702.
О — tibi ecclesia... Sanctis В 219. O — tednepro his... ргетюгитЛ/454.
O Declaralio sermonum... sumamus В .'165. O — le paler... ueniam Л/449.
O Decurso Chrisle dne... cultum В 010, Г 107. A Deprecattu est populus 320, M 205, 995, 1001.
H Decus sacrati nominis... patriam В 1202. H Deprecemur dnum dicentes В 315 ; cf. 000, 733.
A Dederunt fei in escam В 575; cf. V 81. R — etplacabilis/y712, 940.
A — hostiam pro lesu В 1090, V 10. P — ut nos a flagellis //608.
A Dedi eis precepla mea В 11 il . P — — ut remissionem В 612; cf.
A Dedi te plebi murum Y 00. 00i, 005, 000.
A Dedit ei dns thronum V 37. O Deprekense sunt insidie... honorem 74.
A — eis dns potentiam # 123Í, 1308. A Descendant sicut ros В 89.
A — illi dns sapientiam В 1291. O Descendat dne ad nos... facinora В 003, 072,
PN Deduc dne fámulos... sempitemam 349. 680.
O — nos dne in bonis... expedito В 191. O Descendat dne ad nos... nobis 3/612.
R Deducant oculi mei M 312. PP — de sedibus... sumanlur 3/352.
A Deduxit eos dns in uiam M 88í. O — ut pluuia // 188, 218.
A Defecerunl sicul fumus 102, 417. A Descendit ángelus de celo В 1000, Г 57.
L Defecit in salulari В 380. A Desideramus te dne В 402.
O — tuo... premio В 380. O Desiderate cunctis. . . condemnes В 52, V 7.
O Defensio nostra dne... liauriamus В 232, О Desideratum lucerne splendorem 209.
2ii, 700. A Desiderio desiderata 191.
R Defensor iusle défende nos 313; cf. .1/997; /i A Desiderium anime nostre #225, 255.
910,1311. A — bonum iustis /? H23.
PP Deferentes altaribus... obtineat M 277. L iustorum omne В 1 123.
L Defunctorum animas В 980. A — pauperumexaudit dns #196,217,
O Dei íilius Christo qui... largiantur В 123 i. 252, 209, 337.
O — qui in cruce... efficaces Л/ 837. О Desiderium tuorum dne pauperum... eterno-
qui in cruce... profundum F 88. rum // 190, 217, 220, 253, 337.
O Dei o. misericordiam... dignetur 23Í. Destrue dneinimicum... laudemF70.
Dei p. f. qui tertio... incolitis V 101. A — inimicum V 70. ч
Tt — qui uestra... mercredem M 522. M Deum a quo auerti... insérât M 270.
О Dei patris unigenite filius cuius... eterno О — cuius est omne... concessum 440.
В 13 i. Г 09. OD — cuiusmagnitudo...sancti Л/170; cf. 188.
Dei patris unigénito filius loquere... conmenta M — Dei fiiium internis... preceptis 311.
V 80. M — Dei f. qui amore... ¡ntroducatJ/577.
O Dei patris -unigenite filius qui passione... re M — fidelium remuneratorem 314.
demptions // 337, Г 78. M — frsc. prece... postula Д/039.
L Dele dne iniquitales 232, 288, 30i, 330; cf. О — fructuum largitorem 221, FMI.
fi 19 INDEX DES FORMULES. 620

M Deum (jencrali cunclarum... specie 200. О D Deus bonorum omnium delectatio Л/961.
О — immortalium... regnum 219. О — carilatis et concordie... largiaris M 898.
О — iudicii elcrni... gratulen tur ±£A, F 102. PN — celeslium,terreslrium...consequanlur\\\).
О — p. o. agentesipsi...misceanlur±iü, Flui. PP — clemens et misericors qui 343.
О — у), о. pvo sacris uirginibus -¿il , FlOl-102. О — clemens qui transgressiones 173.
АО — quem sola celestis... consislimus 353. M — démentie et pietalis... sociatum 397, 406.
О — qui ad multiplicandum 437. АО — conditor et reparalor uite... preslole-
M — qui Ecclesie... introducat Л/032. mur Л/337.
M — qui est eternilas... postulamus.l/270. В Deus conditor uester. . . condemnet Л/ 281 .
M — qui est fons misericordie 423. О — conlator iuslitie... conlaudent tí 1092.
M — qui immortales... salutem.l/900. PD — conlator iustitie...eflicc Л/ 703.
M — qui solus nobis... largilatcmüHo. A — contere denles tí 492; cf. F 80.
M — regem omnipotentem... celo M 331. H Deus creator omnium... Domine // 318, 375,
OD — uite nostre auctorem... facíate 250. 433.
OD Deuotione geminata... reportemus ¿1/521. H Deus creator omnium... Trinitas //924.
В Deuolioncm kuius famuli... Пете 42. O Deus creator omnium bonorum... ampli/ires
В — huius famuli... slolam 39. 221, F 101.
В — uestramdnsclementer...delectet1i\. A P Deus cui acceplissima... sanctorum .1/960.
В — uestram dns dignanter inlendat... АО — cui cor mundum... perfruamur Л/382.
celum H 237. О — cui ea que nobis sunt... perfruanlur 220,
В Deuotioncm uestram dns per... impertías 322. V 101.
M Deuotissimam sanctarum. . . sanguine M 782. О Deus cui Ecclesia... exemplo F39, // 124.
A Deus a Libano ueniet В 81, 99. О — cui et per quem decbriauil 169.
В — a quo benedictionis origo 440. О — cui humane fragilitatis cura // 331.
OD — a quo docente... ingredi Л/794. АО — cui militare... rogamus Л/ 331.
АО — a quo mullum... peractis 307. О — cui omnia uiuunt... indulgendo // 986.
О — a quo unicus Alius... uocibus //1260. 0 — cui omnis terra... adquiramus// 720.
OD — a quo unicus tuus... merilis Л/162. О — cui omnis terra... premio В 65, 08, V 32.
О — Abraham, Dens Isaac... abscedal 18. АР — cui subiacent... pacem 133, 295.
О — ad adiuuandum... diuinitate /?943. — cuius ab initio... capiamus F64.
0 — ad quem oculi... supplicium tí 102. — cuius animam... eripiatF77.
— adiutor et protector... coheredes F 72. — cuius ante lucem... uenireF23.
A — adiutor noster H 302. О — cuius arbitrio... metamusZ? 205.
PN — amplius ineffabilis... conlocari Л/742. PP — cuius beneûcii... uestigia Л/ 897.
О — ante cuius conspectum... inimici tí 475. О — cuius dilectionem... possimus Л/508.
— ante cuius faciem... uniuersis F 9. O Deus cuius eternitas... ditet // 58, 83, 90, 100,
О — apudquemanimarum...repromissa/?979. 110.
О — — est fons uite... restituas/? 689. О Deus cuius faciem... ardores tí 00, F32.
В — — est misericordia Л/370, Д557. О — fllii id est angeli... ascendas/?075.
О — — omnia morientia 122. — gloria... immensumF118.
1* N — perfecta. . . inlabere M 907. О • — honor... ad coronam Л/801, В 1174,
О Dens auclor felicitatis... capiamus ß 1118, 1199, 1208.
F 128. 0 Deus cuius in regno... eripiat// 160, 313.
0 Deus auetor luminis... uitiorum // 224, 240, АО — ineffabilis... admitti M 255.
379, 389, 1130. L — ire nemo resistero 97.
P P Deus auetor omnium... ¡тто1ап$Л/222. iustitiam... supplicium V 31.
А — autem noster in celis #108. — laus semper immensa F 63.
PS — beatorum exultado... dubitent 286. OD — magnitudinis... sulliciat Л/691.
О — benedictionis auetor... defcndal 21. OD — magnitudo... aeeepimus Л/170.
AP — bonorum omnium copia M 2 49. О — misericordia... purgatorum Л/208.
621 LIBER ORDINVM. 022

О Deus cuius nomen a solis ortu... solemnita~ О Deus Dei f. qui hominem...iudicii//034, 1406.
tem В 185. — qui in carnis... adgregemur К 69.
О Deus cuius nomen est... lauderis В 47, 70, !(7. О — qui in morte... glorie В 93.
PN — nomen magnum est... sempiterno О — qui in susceptaueri hominis... tor-
i/ 340. mentis В 573, V 93.
О Deus cuius nunquamfulgor... obruamur//2 43. О Deus Dei f. qui in te solidissima .1/719, tí 1 104,
О — oculi in pauperein... liberemur В — qui morte sua morluis 446.
Я457, V 71. — qui passione... decipula К 85.
PN Deus cuius operatio... (¿ше1етЛ/517. В — qui patíbulo... gaudia//635, F106.
— pedibuscateruc.peruenire F81. О — qui primus... requiem В 98, V 18.
— quedam membra... excipiatF71. О — qui pro impiis... noslre В 576.
0 — cuius sedes manet...patiaris// IUI, В — quiresurreclionissue...exemplum
715, 1031. //656,628, F 105.
AO Deus cuius solum... confessi sunt 119. О Deus Dei f. qui uolunlarie decipulam uenan-
О — sunt eloquia casta... iustitie //346, lium В 447, F 68.
421, 103-2. Deus Deif. super quem exurgentes... admilti
AP Deus cuius tunica... indisrupla Л/678. F 76; cf. //583.
О — uerbo el polentia... regnum 15!). В Deus Dei palris f. qui olim prophetarum...
О — unum hunc... requiem В 020, 642: cumulemus В 68, 71 , F 32.
643, 047, 630, V 103. A Deus deorum dns В 87, 90.
О Deus Dei f. aduersus... admitli В 383, F 76. — et dns В 322.
— ante quem omnes... nostra F22. AО Deus desperantium salus... corona M 704.
О — Curiste qui... effugiat В 480. О — — liberi // 1098.
— cuius eternum permanetF7. A Deus d. meus ad le В 223, 331, 486, 483, 716.
О — cuius in. . . gratulemur В 50, 31 , A — d. noster réspice В 206, 226, 340, 391,
39, 63 66, 74, 77, 86, 93, 94, 93,96, 102, 103, 723, F 73.
103, 106, 11-2. A Deus docuisti me M 240.
О Deus Dei f. cuius inter homines... poliamur A — dns et illuxit //76.
В 178, F 50. — et homo unigenite Dei... lilii F92.
О Deus Dei f. cuius mors mortem В 626, F 109. PP — eterne cui... introducás M 706.
PN Deus Dei f. cuius nomen... postulantes .V 737. AP — eterne cuius gralia... properemus.1/168.
OD — cuius signáculo... lelitia 370. O Deus cierne quem in uerilale... patria 393, 404,
О — lumen astrorum, fulgor... liberi 405, M 1017.
В 1024, 1114. OD Deus eterne qui b. martyres... compuncti
О Deus Dei f. palris ineflabilis В 178, F 48. M 717.
О quem Gerontius antistes... sentia- Deus cierne qui idem ipse... prouentus F 47.
mus M 836, //1199; cf. 1019. PN — te quesumus... uerilatem.1/929.
О Deus Dei f. quem ille confessor В 1019. H Deus elerni luminis В 197, 281, 343, 398.
— quem Leocadia uirgo К 16. L — exaudi orationem В 947, 1314.
О — quem Lucas В\ 221. M — excelse ad quern... lucrum; 352.
О — quem saneti... palria В 1247. О — exercituum... restituai 151.
Deus Dei f. qui a Deo Paire... hereditalem О — exullalio el palma sanctorum .1/ 795,
F 110. В 1022, 1163, 1169.
О Deus Dei f. qui auditum... numeremur В 39, A Deus lidelis in quo nulla est В 222.
112, F 9. О in quo nulla est... enutrias В 222.
U Deus Dei f. qui cruce... efficaces В 1210. АО — qui fidelia. . . alto M 399.
OD — qui cum ad Patrem M 698. О Deus Dlius Christe qui melius M 888.
О — qui diligens oderis... claritatem О — filius qui in cruce... cflicaces.1/837.
//582, К 94. M — fous Ijonilatis... lji:alorum'¿,,)~ .
Deus Dei f. qui extendens... uoritatis F 123. О — humililalis adiulor... gratulenlur 94.
6?3 INDEX DES FORMULES. f>54

. II Deus ignee fons animarum В 978. A Deus meus eripe me de manu // 183, F 82.
H Deus immensa Trinilas... corona It 912, 1013. L — meus es tu Л/ 201, 789, 939, 970; cf. FIO.
H Deus immensa Trinilas... unilas // Oil, 1019, A Dens meus ¡n te con/ido 218, 287, 333;
1020. cf. 213.
О Deus immense et. . . inueniamus .1/830, // 1192, A Deus meus et Dominus F 70.
1196, 1203, 1-207. Л — ne elongeris... eternum //302.
PN Deus immortalis... plenitudo Л/387. H ne elongeris... réspice // 181.
A — in adiutorium meum li 493, 939, F 81 . A pone illos F 83.
A — in adiutorium nostrum В 712. A pone inimicos // 327, Г 82.
О — in adiutorium nostrum.. .optamus//913. A — salua me de inimicis // 108, V 73.
0 — in adiutorium nostrum... sentiamus li Il — salua me de manu В 199 ; cf. V 82.
493, V 81. A Deus misereatur nobis // 233, 213, 289, 080, 707.
О Deus in cuius conspectu... caritalis // 1213. R — n. et parcat В 321 , 002, 708.
О — in cuius conspectu... cierna //12.12. A — nostri // 217.
— in cuius iudiciis... expiemur F 120. P Deus miserere, d. miserere... defunctis// 910.
О — in cuius laude... exoluamus // 11 10 P — d. miserere... delictum eius 11 4.
— in cuius laudibus... resurreclionis Fori. P — d. miserere... heu me //981.
P — in cuius libro uite sunt uora/nila .. sani- P — d. miserere... indemnes //970.
latem .402, .1/ 1003. P — d. miserere... preces //981.
OD . Deus in cuius manu est correctionis 301; cf. .1/ P d. miserere... succurre // 910.
1006. P — miserere Uli... uilam 110-117.
О Deus in cuius meditatione... transíalos 171. О Deus misericordiarum... concede // 211.
АО — in cuius potestale... concedas 410, Л/ЮН. О — misrricors, d. ctemens... admitle 92.
В — in nobis hilarem eternis 331. О -r- d. clemens... saluandum 103.
A — in nomine tuo // 311. 102, 933. — — et pie... copiosam F17.
AP — in quo est omnium... terris .1/ 901. О Deus noster eripe... sepulturam/M83, F82.
A — in te speraui dne // 219, 699. О — esto... redemptorem//28t, 721.
— indulgentissime... debitores 93. О — et dne... passionis// 183, F70.
О — inrstimabilismaicstas...Ecclesia91 98. A — in celo 203, .1/198.
A — iniusti insurgunt В 378, F 82. О — ne elongeris qui longe... trium-
О — institutor cl conditor... auxilium 19. pbas//302,r81.
R — Israel propter te // 338, F 81. Ü Deus noster salua nos... mundus //108, F 73.
A — iudex iustus .1/ 279. A Deus nostrum refugium et 233, В 281, 390, 721.
— iustequiiustum... triumphemus I '79. Deus o. atque sanclissime... coniungant FOI.
O — iusütie nostre... perueniamus // 3(H). A — benedicat nobis В 290, 079.
PN — lactentium fides... dulcedine.1/809. О — cuius continuo filii... repromissum
O — largitor diuiliarum .1/978, fí 1028, 1133. /?183, F 18.
L . — laudem meam M 111, //393; cf. F 81. O Deus о. eterne Christe... dissoluantur/M040.
О — lumen eternum, lucerna... consolentur PN — eterne quo... eternis M 039.
В 1289; cf. 1229. A — nomen est // 190.
0 Deus lumen eternum, lucerna... mereamur PP — qui ad saluandum... sanctitatem.l/738.
В 1229; cf. 1289. AО — '/mi amjelicam... gloriosum 391, .1/010.
В Deus lumen eternum... suscipiat.1/082, Ä1079. 0 — qui angelum... languorem Z/80, F13.
О — lumen eternum splendor/? 907. АО — qui creando... sacramentum 206.
M — magne et terribilis... delectem <iSO. () — qui cuneta... angelorum //703.
A — manifeste ueniet // 69, 73, 71, 70, 77, 79, 0 — qui diuersam humani generis 80.
91, F 2; cf. /?39, 02, 03, 00, 08, 71. AP — qui docuisli... compone M 211.
О Deus medicina languontium// 1230, F133. О — qui omnia... sanctificata Hi.
A — memor fuit nostri В 721. Ü — . qui sine... tergatur В 229.
— meus adiutor F 72, /?313. qui spiritum luum... recédât V 117.
1.1ПЕП OniMNVM. 43
025 LIBER ORDINVM. 026

O Deus о. qui unigénito filio... liberes VI. О Deus probator iusli... manifeslam V 93; cf.
PN Deus omnipotentie... impetretur Л/ 209. В 597.
M Deus omnium fons et orujo... impertías 323. OD Deus probator... mundemur M 1027.
AP Deus pads auctor el instaura tor... felices 331 . A — propter te a peccatis В 590.
AP — condilor... conuertant Л/261. О — quem cordium... libera В 669.
A — eduxitF112. О — quem fidelium lingua... cognoscere В
AP — immo pax ipse... mereantur 320. 1200, 1221, К 16.
A — sanctiflcet В 101. ОD Deus quem nemo nisi per carilatem 261.
A — sanctiflcet uos... ipsius Л/ 130. АО Deus quem omni tempore colère... aposlolo-
O Deus Pater ingenite qui per... regna 63. rum M 243.
O Deus p. o. qui ab oriente... mereamur И 89; ОD Deus quem scimus uitam... effice 428.
cf. Ill, FIO. О Deus quem totius opilicem. . . impertías В 229,
O Deus p. o. qui Eliam... uiuamus В 67. 501, 706.
В — qui fons est... nominis sui В 1248. 0 Deus qui ad Judicium... exultes В 565.
OD — qui in expiatione... tui Л/ 946. О — ad propaginem... celorum 438.
О — qui in principio... accendat В 696, OD — ad salutem... exaudiri Л/870.
697, 699, F i 16. О — ad supplementum... recédant/? 1229.
O Deus р. о. qui miseratus... inducunt 70. 0 — admirabili... documenta/? 492, F80.
PP Deus p. o. qui misisti... sanctitatis M 514. OD — animam uiri... felices M 904.
О — qui nobis... ueniamus В 81, Fol. PN — apostolis luis... existant M 767.
АО — qui super... peruenire M 945. AP ascendisli... infundí Л/ 608.
AP — qui tanta... secunde Л/ 506. АР — assumptum... sacramentum Л/ 603.
— qui uera laude... premium V 84. АР — auctor es pacis... copulan 326.
О — qui uoce... redundet В 117. PN — auctor felicitatis... martyrio M 803.
О Deus pater qui ab oriente... mereamur В 111 ; 0 — beatam Columbam simplicltate...
cf. 89. conlocari В 1310, F 43.
Deus pater qui auditam... infinitum F 23. ß Deus qui beatam Columbam uirginem... im
A — qui Dominum V 110. perio В 1311, V 43.
— qui eduxisti... sepulcro V 110. Deus qui b. Eulaliam... fiammas F 19.
О — qui filium... adipiscatur В 111. OD Deus qui b. Eulaliam... иегЫэЛ/ 713, В 1102.
О — qui filium... damnabiles /?87. Vi. АО b. Pelicem... terris M 802.
О — qui Iesum... participes В 106, 119; AP — b. Iacobum... pacis Л/ 214.
cf. V 13. О — b.Ioannem... uiuamus B\ 212, F133.
Deus pater qui in populis... exultemus FUI. — b. Leocodie... patriam F 16.
— qui per mysterium... felices V 30. AP — b. leuite tui... recreari Л/815.
— qui prophetam... participes F 13; OD — b. Marie Magd... emundemur Л/ 791.
cf. В 106. — b. martyrem... consequamur F 60.
О Deus paler qui uiam unigeniti... gaudens /?83 ; AP — b. martyres tuos... расе Л/ 749.
cf. V 13. AD — b. marlyris lui... felicitatis Л/ 919.
О Deus pater qui unctionistue... sempiternum 0 — b. N. confessionem acceptans... pa
В 1132, F 122. triam Я 1020, 1224.
О Deus pater unigeniti... coronetur В 449, F69. О Deus qui b. Romano... famuletur В 1250, F6.
Deus patris f. qui aduentu... fidem V 32. О — beatorumgaudio...electorum/?H26.
A Deus patris nostri erit В 342, 671, 725. О — beatorumtuorum...habeamus/?1008.
AP — pax et solius... pacem 353. О — bonorum es saluaior omnium 266.
A — percussisti omnes aduersantes В 59<i. ОD — bonorum uolorum inspirator 292.
AP — perennispax cuius. . . dulcescat 391 , 1/646. О — breuissimum... salutis В 179, V 51.
О — perennis salus... mereantur 273, Л/ 905. AP — с arilatis es auctor et pure pacis... con-
A — plasmator animarum Л/ 1025. foueat 236, Л/984.
A — precinxit me uirtulem В 990, 1130. I H Deus qui cerlis legibus... somniet // 328.
627 INDEX DES FORMULES. 628
OD Deiis qui coticedis orandi... rogamus 239. PP Deus qui feruens supplicium plumbi... medi-
1¡ — confessione... perpetui В 1273, V 18. cinam M 169.
О — confessorem... gloriam U 1199, 1223, AP Deus qui fidèles semper... amplietur M 496.
V 15. О — fidelium pace letaris... compone 220,
АО Dcus qui confessorum... ueniam M 970. МШ, V 101.
О — conQtentium... corporibus В 209. ОD Deus qui fidelium uolorum... uitiis 309.
АР — confltentium... dignitate A/ 970. О — filios Israel educís 213, M 442, V 100.
(J — consecratum... liberi В 1258, V 58. — fontcm signatum V 27.
M — contrilorum... reslilutus 335. — gaudio beatorum... electorum F 119.
M — contrilorum... sacrificium M 999. О gloriantem contra te В 481, V 78.
о — cordium arcana... percipial 39. A — glorificaris in concilio В 1082.
о — corpus b. marlyris В 1259, F 59. О — gressus s. Iuste... impono В 1158.
о üanieliilli... labe В 59, 731. О — harum uirginum В 1050, V 127.
R — das locum penitencie 89, В 24. — has uirgines V 127 ; cf. В 1050.
А — das salutem В 1210. О — hoc custodis... gratulemur 329.
О — de indignis... pontifex M 525. — hominem ad tue... exemple F28.
de Syon perfecta V 13; cf. 107. M — hominem ex nicilo... concedas 319.
О — decorasti Ecclesiam... domum 177. AP honorem pristinum.. uiuamusJ/490.
АО — delicta nostra... mirabile M 517. О — horarum témpora. . . transitum В 955.
dies seculi creans... penam V 94. О — humanarum animarum... consortiis
О diUgentibus te... pcccalorum 347. УУ983, F 136.
АР dissidentes... demus M 957. АО Deus qui humanarum menlium .1/321.
А — diues es in misericordia //642, VIH. О — Iacob patriarche... labe В 1254.
АО — diuinitatis... mereamur M 814. АО — idem ipse es... obsequamur.1/225.
АО — dominice... seruasti M 495. AP — ieiunantium... consequamur.1/346.
— domui Dauid... gralulemur V 25. О — Ierusalem... manifestas В 107; cf.
АР — dumsublimia...conscendamusil/754. V 13 (Deus qui de Syon).
— dum una festiuitate iungis... uic- О Deus qui illuminasti primum... locum В 239.
toriam V 129. РР — incordemulierisSamaritane... sem
В Deus qui Ecclesiam suam... celestia В 505, piterna M 304.
V 90. О Deus qui in cordibus harum... possideatZ/ 1051,
О Deus qui Ecclesiam tuam... rescutiat 104-105. 1156, К 126.
Deus qui Ecclesiam tuam et... sacramentis Deus qui in cruce... efficaces Г85.
V 129. PN — in electis... ostendat .1/582.
АО Deus qui Ecclesiam tuam... unitati M 632! — in exercitatione... possidere F 78.
О — Ecclesie lue... donasti 217, V 101. О — in expialione parientium... propa
О — eleemosinam... gratie В 201, V 04. gare В 1090, V 46.
О — eleemosinis extinguí peccata docuisti О Dcus qui in fide tua... coronetur 103.
222, F 102. 0 Deus qui in hacuespertini...auctorem В 421,
АО Deusqui es conlator... introire Д/684. 484.
В — es fons indulgentie. .. adimplereZ/950. О Deus qui in loco sanctificationisZ/ 1254, V 31.
АР — es omnium spiriluum M 1021. О — in omnium... liberan В 1003.
АР — es pacis auclor et carilatis... consortia О — in operatione quinti diei... unilam
278 M 989. //631, V 106.
РР Deus qui es sanctiflcator M 382. О Drus qui in principio... digneris 436.
О — es sanctorum... largiaris M 965. АО — in Sanctis... confirmes .1/ 957.
О — es uirtus... sanctitatcm .1/950. АО in Sanctis... exemplis .1/728, 957.
О — es uirtutum... complexi В 1287. OD in ueri holocausti... accende .1/ 808,
АР — es unitas sancta... eterne M 399. В 1183.
О — exercitatione... possidere В 518. О Deus qui inuirtute... muñere В 691,1417.
629 LIBER ORDINVM. 630

PN Deut qui in uoliiris oblationibús 307'. ЛР Deus qui nobis per... antiquis M 760.
OD — indiuidua diuisione... absoluat 398, OD nolentes preucnis fide 835.
i()7. О — nos a principio... succurrat // 93,
О Deus qui incffabili splendorc В 1061, Vol. V 12.
О — ineffabilibus angelorum... pernml- О Deus qui nos ante tempusiudicareZ/03, F 24.
ceanlZ? 328, 447. PS ■— nos celestium... uiuamus .1/ 703.
АО Deus qui infirmilaüs... glorie tue Л/ 636. — noselemosinam...gratiaF63,# 261.
M — inslituisti te honorificari 200. OD nos in iufirmitate releuas 376, 386.
О — loannem precursorem... consoleris О — nos in natiuilale precursoris... col-
В 1136, V 123. letemur В 1133, V 122.
О Deus qui ita corporis diligis... amiilat 64. li Deus qui nos miscricordiler. . . ligno 417.
PN — iuslilie uindex... redemit .1/807. PN Deus qui nos per aposlolum tuum .1/ 783.
В iustos semper dile.visti 260. () — nos sanctorum... gaudere .1/072.
В — iustos semper diligis 276. OD nos spe... aurem M 347.
В — iustus coronator... in celo Ji 1177, 0 — notum fecisli in populis... console-
V 130. mwrB 144, F 45.
AD Deus qui laus es confessorum... opere .1/073. АО Deus qui nudalum... adipiscatur .1/670.
00 — leuitam tuum Vincentium... oran- 0 — odio babes. ..mendacium// 449, F60.
tem .1/682, ZM078. АО — olim hoc... ruina .1/653.
O Deus qui ligare... tristificel // 180; cf. F 9. О — omncm mundum complexum В 233.
— magos errorum principes V i8. (t — omnem uirginum gloriam M 082,
— manifeste ad iudicium F 2. //1157, F 126.
О — manifeste ucnturus ad... sentiaris PN Deus qui omnium nomina... mereamur.1/375.
В 60; cf. 78, F 34. AP — optandi das notum... dono 308.
Deus qui manifeslus... exultes F 90. (i — os beati Martini... iocundari // 1203,
О — martyrem tuum... penam В 1174. 1261, F 136.
АР — marlyrio Innocenlium .1/200. Deus qui os Zaccarie... compotes esse V 121.
AP — marlyrum... caritatis M 886. PN — paci/icorum hostiis... copiosam 26(3.
АО — me indigmim... discernas 207 . О — panein coli flliis // 302, 369, 412.
В — merentes non despicit... régna 355. OD — peccatores sine mérito... succende
О — ministerio descendentis... coronan- .1/751; cf. В 1128.
dos ZM060, 7 57. OD Deus qui penitentie das locum 355.
O Deus qui ministros tabernáculo 47. 0 — per angélicos choros... permaneat
— mirabililer uincenli... fine F 60. .1/100,125,130, 130, 531.
PN — mirabilis es... suscitare .1/002. OD Deus qui per b. lohannem precursorem...
PN — miserationcs tuas... prece 289. exemplum .1/ 76a.
O Moysi fámulo... consecrelur 157. АО Deus qui per b. Sebastianum... adfige .1/663.
О — mullimoda subsidiorum 111. AP — per sanguinem crucis... lelari 206.
О multiplicem... assistere// 106, F31. I! — pius redempti... uestrarum M 810.
O mullís passionum... iudicii В 1066. АО — presentium... naufragiuin M 753.
V 58. В — pro bonilate lua... redeamus 302.
О Deus qui mular? seilten tiam.. . credideruni 222, — pro impiis passus... nostra F 93.
V 102. i» — pro mundi saluatione // 050.
M Deus qui myslico olim... relenlemus M 374. О Deus qui probatione sólita В 1060, 1070, 1182,
О — nauem licclesie... celum В 1272. 1228, F 57.
A I' neophitos tuos... attribue M 473. О Deus qui prouida... commissa В 225, 703.
niuem ut lanam tribuís... tormén« О Deus qui ri'nuntianlibus seculo... opere 175.
torum F 2 4. о — sacra omnium... dilectio .1/ 803.
AО Dens qui nobis ad reuelandos. . . iuslitia .1/23 4. АО — salulem luis tribuís. . . malis .1/077.
M — nobis id... mereamiir M 220. PN sanare omnibus... mereamur.l/ 351.
f.:5l INDEX DES FORMULES. 032

О Deus qui sanas contritos... exaltan В 378, 437. PP Deus qui tribuíalos corde sanas... iudiciis 338,
ло — sanctam marlyrem tuam M 193. M 1000.
о — sanctam nobis... applicemur .1/919. РР Deus qui tuam in die ...ad requiem В 215,
M — sanctam Virginem tuam...mereamur 657, ИЗО.
M 977. О Deus qui lubam in Sion... nostri В 77, 79.
о Deus qui sánete... in requie tí 1093, F 16. PN — tuum Thomam... prestes M 179.
о — sanclis apostolis... efîeclum M 888, АО — uastatoris... refrenenlur .1/281.
tí 1-237. О .— ubique es... romplacuerunl 20.
о Deus qui Sanctis gloriosisque... sempiterna В — uenitulliberet...incelumZM07, КЗ.
tí 1235. О — uicissitudinem... permitías В 221.
Ü Deus qui Sanctis tuis... document is M 860, О — uincenti Vincentio // 1071, V 59.
В 1231. О — uineamin b'gyplo... regnis 167.
о Deus qui sanclis tuis... preparare M 884, 885, O — uirginalem pudicitiam M 978.
В 1234, 1287. O — uirginalis pudicitie titulo В 1154.
PN Deus qui sancto ac... mercedem M 667, 954. АР — uirginis tue... locupletemur M 705.
ЛР — sancto apostólo... uisionis .1/828. AP — uirginitatem diligis .1/981.
и — sanctorum confessorum M 1021. OD — uirginum agmine septus M 982.
о sanctorum m arty rum В 1004. AP — uirginum uotis... protulisti M 793. '
АО — muelos, tuos cum mensura 314. О — uirlutem Sanctis et В 1005.
и — sanetos tuos mulliplieibus... intro- M — uila es et morluis... sociari 407.
ducatÄ 1061, Vol. О — uitam saneti tui... sociemurZ? 1304.
рр Deus qui sanetos tuos placita МШ1. AP — unanimitatem... factorem .1/266.
о — sánelos tuos unica dilectione... con- О — unigenilumluum...cemamus Д/133.
necti В 1029. 0 ■ — unita uirlute... chrisliani 33.
О Deus qui scelera nostra... tuam Л/937, В 405, В — unilale et... noslre В 1312, V 41.
508, V 134. PN — unum inTrinitate... quietem Д/873.
M Deus qui se inuicem... concedas M 939. О — uolentes preuenis fide // 1197.
О — semper que uera sunt... uisceribus AP — uotiuis semper preeibus 305, M 1002.
В 1292. АО — uulnere passionis... deuotione 326.
о Deus qui seuiorum ordinem... instituai 54. A Deus quis similis tibi В 169, 354, 418, 527,
рр — sic dilexisli... expiemur Л/124. F 82.
PN — solus es... refrigerii M 853. О Deus quis similis tibi... terram/f 169, 468,721.
15 — solus habes immorlalilatem M 465. A — refugium nostrum // 225.
АР — Stephanum... nulrimenta M 196. О — refugium nostrum... recognoscat // 396.
О Deus qui sterili Elisabeth... gloriam M 763, M — restauralor et conditor... dimitías 330.
В 1136, V 121. PS — sacrosancle diuinitatis... feceras 301.
АО Deus qui super lignum crucis... adlribue 330. A — saluator ac dns... abstinentiam Л/347.
О — superbis resistís et linguam... reli- В — saluator nosier... incentiuis В 1152.
neamus В 217, 253. A — omnium tu es В 703.
АР Deus qui lanta pace... amplectamus M 322. A — salutaris noster // 725.
PN — tanta seueritate... sepulcrum M 689. АО — sanator noster... coronandos M 868.
АО — . tantum... ex uoto M 701. О — sanator noster... medicina.1/871, //1231.
АР — tantum optas supplicium 375. АО — sánele religionis constitutor 285.
АР — te preeipis a peccatoribus 298. В — sanctificationum... seculorum В 1168.
О — legi Hebeccam palleo... saluetur 439. О — sanclificator diei... nomine В 181, V50.
О — lempli lui ministerium... idoneus 49. О — sanctorum gloria... ducamus В 1082,
о — timentes te... recondanlur // 167, 1236; cf. 100 i.
313, 303, 676, 718. O Deus sanctorum omnium... ducamus В lOOi;
13 Deus qui Torquati et... relinere В 1113. cf. 1082, 1236.
АР — transferendus... oecurras .1/ 291. 11 Deus sanctorum psallimus // 132.
633 LIBER ORDINVM. 634

A Deus sapiens corde et В 215. A Dicam Deo meo : susceptor В 526.


A — scientiarum dns В 226. H Dicamus laudem Domino В 953, 956.
О — sempiterne salus... mereantur Л/ 568. P Dicamus omnes : dne exaudi. . . auertat /7 605.
О — sine initio... fulgeamus/? 147, l.'iü, V 47. P — dne exaudi... cruore В 605.
АО — sine principio... inuenias Л/ 218. P — dne exaudi . . . egestalis В
О — Spiritus Sancte а В 696, (¡98, V 117. 600.
О — suauis ас mitis В 30ti, 703, 704, 733. P — dne exaudi... merentes В
О — sub cuius altare Л/ 892, В 1237. 604.
A — sub umbra alarum В 700. P — dne exaudi... nostre // 605.
AP — summe pacis bonum... oris 285. P — dne exaudi . . . scelerum В
В — summus atque... cruore Л/ 911. 606.
В — summus atque... laureari В 1287. P — dne miserere... succurre В
i— summus qui illos... supplicio V 129; 339, 083.
cf. В 1173. P — et... penitentiam В 312.
В Deus summus qui ilium В 1173; cf. F129. P — miserere... concede В 345,
L — summus terribilis В 09, 71. 712.
OD — te scimus uitam... efflce .1/1031. P — miserere... irridetur В 163.
A — tu conuertens В 3!M>, 372. P — miserere . . . mundi В 355,
H Deus tuorum militum... seruulis В 911, 993, 721.
997, 998. P — miserere . . . postulamus В
PN Deus tuorum supplicum uota .1/ 984. 371, 724.
N Deus uera pietas et pia ueritas 395, M 1021 . P — miserere... sanguine В 563.
A — uera sunt opera //218. P misericors. . . glorifiées В 522.
A — ueritatem diligis В 704. • P — misericors... tribue В 321,
О — uirlus etrefugium... domum/?225, 311. 688.
A — uirtutum conuertere M 274, 283. P parce... dele В 313, 676.
A — uirtutum conuerte nos V 23. P — preces nostras . . . peniten-
АО — uirtutum corona... quietam Л/ 708. tium В 667, 675.
О — uirtutum cuius... persoluant В 301. P propiliare... dne/7 346, 713.
L — uirtutum nobiscum // 100. L Dicant qui redempli sunt Л/ 171, 476, В 611.
В — uirtutum per quem... ad ueniam /Л 278. PN Dicato solemniter... consecrata Л/ 241.
О — uirtutum qui cum esses // 5 15 ; cf. V 82. A Dicite Deo quam terribilia В 287, 401, 720.
— uirtutum qui dum esses V 82;cf. В 545. L — in gentibus dns regnauit В 631.
— uirtutum qui sanctam... ueniam V 19. A — in nalionibus Л/ 487, 193, 198, 503, 509,
OD — uirtutum sponse... digneris .1/1030. 515, 539, 569, 575, 585, 593, 605, 849.
PN — uirtutum uitedator... confoueri M 1018. R Dicite in nationibus alleluia В 912..
A — uitam meam annuntiaui В 190, V 79. L Die mandauit dns В 215, 236, 657, 1129.
О — uitam nostram... fructum // 190, V 79. M Diem bunc carissimi... coronam Л/970.
О — uiuorum et mortuorum 115, 127. M — hune dilectissimi... precordia .1/637.
АО — une et immense... obtineat .1/270. M — in quo beato... introducat Л/ 721.
A P — unus et trine... mereamur .1/ 715. О Dies dominicus... gaudeamus В 231.
О — uuiuersilatis auclor uite 49. M Dies festos et... promissa Л/ 307.
В — unus et trinus... attributa Л/ 718. — isle с. frs, id est Apparilionis 526.
Л — ut liberes nos В 211, 733. PN — istos dne quos... fidelibus Л/573.
L Dextera dni fecit uirtutem .1/ 275, // 942. — mei transierunl 112, 127.
A — tua due glorifícala В 000. A — sanctificatus V 50.
L Dexteram tuam d. notam // 58, 65, 74, 70. 0 — tuus dne ecce... sempiterna tí 96, F 30.
A Die anime mee dne В 516. A Diffusa est gratia in labiis // 1153.
О — nostre... expugna /У 534, 957, К 87. АО Digna dne d. m. lans... tuarum M 873.
О nostro peccala // 516. АО Diarnanter ad te dne... tuearis M 910.
635 INDEX DES FORMULES. (¡36

В Dignare dne hanc familiam В 193, 198, 220. nos te semper laudare tibique M 233.
ü — mundare... ualeam Л/327. nos tibi in die martyris lui Л/196.
A Dignos eos fecit Л/ 963. nos tibi pro nostra el pro 120.
nos tue glorie... tibi pandere 271.
Signum et iustum est, etc. nos tue pietatis semper... terrena M 249.
(Illaliones) : obsecrantes ut qui... sen liant 313.
— a quo b. Andreas... recipitur Л/ 161. omnipotenliam tuam per uite M 233.
— a quo indigni digne protcgimur Л/286. omnium magistrum et formam .1/373.
— aduentum glorie... luminata M 128. per ipsum o. paler supplices 312.
— completisque erga nos 71/ 313. per ipsum te paler... constitutum 281.
— comolationem expeleré 217. per quem gratia tua... luetur M 967.
— cuius diuinitatis... miindissimoJ/6i9. per quem maiestatem tuam Л/ 612.
— cuius gloriosi nominis íidem Л/ 738. per quem te petimus... gralulentur 429.
— cuius habiialio in caritate 349; cf. M pietatem tuam omni Л/ 173.
996. pro cuius confessione beati M 730.
— cuius imagine decoramur 320. pro cuius nomine ille M 678.
— cuius incarnalio salus... Л/138. pro electorum tuorum M 813.
— cuius in quantum nos muñere 214, Л/443. pro infirmorum remediis 383.
— cuius ineffabilibus diuiliis Л/ 211. pro mulliplici apostolorum Л/768.
— cuius iuuamine fessum corpus .1/387. pro possibilitate carnali Л/ 618.
— cuius misericordiam petimus 321. pro quo beati martyres Л/ 886.
— cuius muñere postquam uirgo .1/981. quamuis etenim humano M 1019.
— cuius nee lides necessitate M 790. quem inter hominesnasciturum Л/121,
— cuius nos humanitas colligit .1/113; quem Ioannes fidelis amicus Л/ 116.
cf. 189. quern omnes martyres Л/ 961.
— cuius nos humanitas 189; cf. Л/ 113. quem tu clementissime Pater Л/399.
— cuius ob amorem martyr Л/ 786. qui ad saluationem humani M 302.
— cuius potentia mundum Л/ 808. qui Agatham uirginem Л/ 702.
— cuius suscepte in carne M 209. qui ante tempus natus Л/223.
— cuius temporalem heri Л/ G39. qui b. Clementi... electorum Л/ 118.
— debilum satis premio saluationis 2Ü7. qui b. martyrem Л/943; cf. 977.
— dum martyres tuos mirabiliter Л/136. qui beato Adriano... Sanctis Л/719,
— el condecet nobis ut possumus 213. qui beatum Tyrsum...laudarel Л/ 690.
— et si potentes adsumus... festo Л/823. qui benignilale gratuita 396.
— ex quo el per quern... constituas 109. qui caritatis es auctor... felices 260.
— humiles agere grattas... concordes 231. qui consolatur nos 336; cf. Л/ 1000.
— ille etenim discípulos Л/ 341. qui conlriuit loqueos... in me 273.
— ille quippe diei... nostre Л/337. qui cum dno nostro M 989.
— in cuius nomine... delictis Л/ 317. qui cum filio tuo... misterium 391.
— in depositione anniuersarie Л/903. qui cum Spiritu sancto Л/ 383.
— in honore sanctorum... passione Л/834. qui das escam omni carni Л/291.
— in quo fldens.predicla Л/ 703. qui discretis flammis... celum M 710.
— in quo ieiunanlium fides Л/ 332. 171/» dissimulalis humane 298.
— in quo nihil suum princeps M 309. qui Ecclesiam tuam sanctam M 276.
— ineffabiliter conlaudare Л/ 180. qui eousque descendens Л/490.
— multe pietnlis dne... glorie 333. qui es ante sécula el manes 398, 406.
— nos confessione pectoris Л/ 388. qui es corona iuslitie, arbor ui te Л/970,
— nos dominice potestatis M 396. qui es laus perpetua Л/ 687.
— nosincessabililer... frequentia Л/833. qui est admirabilis in Sanctis Л/ 921.
— nos le magnificare in а1еЬизЛ/ 382. qui estueritas, uita, principium Л/332.
637 LIBER ORDIXVM. C.:¡,S

qui est uita pereuntium ¿1/327. — qui tibi credulilalem .1/244.


qui ex te natus de uerbo... tua 234. — qui tibi hoc sacrificium 416.
qui funis angelos tuos... ipso 283. qui uenit in hunc тип dum 337.
qui factus est 310, 317, 328, M 993. qui uerbum caro... coronam .1/974.
qui famulum luum palrem 2ÍH). —■ qui ut nos a morte... sempiterna 424.
qui gloriari se in corona .1/829. — quo mihi tribuas 212, .1/ 441 .
qui gloriosum de diabolo ¿1/369. — quorum equalis fides, similis... ¿1/713.
qui hoc sacrum ieiunii tempus .1/373. — quum nee illud... promisit 308.
qui homo factus quod homo .1/ 266. — receptor animarum...expeclel .1/1021.
qui huic uirgini et martyri .1/671. — regem sempiternum.. . elernam ¿1/378.
qui humanas mentes... coheredan 278. sed quid tibi dignum 263.
qui humane salutis M 7Ш). — si debitoribus qui ¿1/173; cf. 847.
qui Шит mendacii principem 367-369. — si tarnen fueris dignatus .1/803.
qui in se credentcs efficit .1/930. — te cum filio luo... sustinentis .1/ 300.
qui in uia discípulos M 496. — le Deum patvem nostrum.. . palmas 444.
qui inluminatione sue fidei .1/ 322. — te Deum patrem uoto laudationis 448.
qui ita dignus es... sanes cas 267. — te dne orare... interpellai .1/271.
qui ita marlyrem tuam .1/ 943. — te et terreslrium... participes M 639.
qui laborantem animam .1/ 734. — le in tuis operibus... exoraris M 777.
qui lauit nos a peccatis .1/984. — te inconfusa Trinitas... redemit .1/
qui martyres tuas Iustam et R. .1/ 783. 726, 684, 931, 937.
qui nobis ideo presentiam M 608. — te indiuisa Trinitas... celis M 880.
qui nobis notum... sanclificatus 303. — te ineffabilis immenseque .1/ 221.
qui non continues... conseruas.1/634. — teque mirabilem... conseruat .1/841.
qui nos sui... ¡mpetremus .1/ 1026. — tibi dare gloriam... hymnum .1/ 640.
qui nos tam... tegmine uelant M 318. — tibi gradas agentes... nature 376.
qui ob hoc peccalorum... tribuas 326. — tibí in honorem... transitum M 940.
qui paras adinuentiones .1/346. — tibi in omnibus... refulgens .1/ 203.
qui passione sua... uitam 411. — tibi laudis hostias. . . personanl .1/62 4.
qui pati pro impiis .1/404. — tibi sacrificiorum... suseipias .1/743.
quipeccalanostra po?'/nwii373, .1/1008. — tuam nos clementiam M 134.
qui per ieiunium... preceptis .1/ 363. — uel ¡n hoc die... intrepidus .1/ 1013.
qui pie laie summa... орет 427,.1/1030. — ucrum pontifican... sanetificati 237.
qui pietati tue... crísmate ¿1/ 307. — uerum eternumque .1/633.
qui pietatis lue... reconciliaret ¿1/142. — una diuinitas... agnosceris M 281 .
qui post multa témpora .1/ 188. — uota reddere quo... angelis M 1002.
qui post secunde... inclinauit ¿1/ 603. — ut exaltet te... Saluatoris .1/723.
qui posteaquam... pauisset M 314. — ut íidelium tuorum... aeeipias .1/ 331.
qui sacras sanctorum tuorum ¿1/ 896. — ut pro uirtutibus ¿1/ 667, 934.
qui Sanctis gloriosisque ¿1/869. — ut queramus faciem tuam 301 .
qui sanctum marlyrem M 839. — ut te Deum et ecclesia .1/ 612.
qui semper impari numero ¿1/873. — ut in quantum polest... recédant 283.
qui sic humanuni genus 362, M 1003. (Cf. Equum et iustum est .1/636, 793,
qui sic osmartyris... tribue .1/664. 913, 961, 1023.)
qui tam prudentem uirginem M 168.
qui tanto luminis... aula .1/799. PS Dignus es dne Ihesu ab omnibus... tradidisti
qui tan turn fidei... celis .1/910. .1/ 308.
qui tecum et cum Spiritu 293 ; cf. ¿1/890. XS Dignus es dne i. eterne... perueniant .1/496.
qui tecum in origine .1/261. A P Dilatetur o. d. anima... dono M 469.
qui tecum simul... proclamant ¿1/484. A Dilectione eterna dns ¡i 1027.
(Ш INDEX DES FORMULES. (ill»

O Dilectissimi fratres qui omnia... dicentes OD Diuino magisterio educti... dignalus es 327,
/У 152, 101, 163, 1(59, 172. M 642, 964.
A Dileclus a Deo testimonium V 43. A Dixerunt apud se cogitantes В 600, V 96.
O — a te dne... conütemur В 120, V 43. A Dixit auditor sermonum /У 181, V 49.
L Diligam cum ex tolo В 127, 990, 1103, 1207, A — insipiens in corde /У 507, Г 71.
1210, 1212. A — Moyses ad populum /У 500.
L Diligam te Domine В 403. 0 Doctrina Dei sapientia... suslollas В 118.
M Diligamus et sequamur fratres... feítinemus AP Docuisti dne per disripulos... felices 357.
18«, /У 602, .J/4KÍ. O Dominatordesiderabilis... festinent #76, F 33.
0D Diligentes Dcum fratres... salutis M 245. О — dne qui... manifestes В 72, V 9.
A Diligentes te Domine sicul В 1001 , 1032, 1041 , О Domine ad quem uigilatdeluce... lucis/7 398.
1052, 1062, 1082. О — admirabilis В 650,651, 652.
R Diligentibus Deum omnia /У 1178. О - ante te omne /У 700, 702, 737.
A Diligite iustiliam qui iudicalis В 699. О — apud quem est fons uite В 88, 175,
O Diluculo egressum tuum... salucmur В 111, 2:>2, 281, 343, 695, 698, 702.
Г 23. О Domine apud quem est salus /У 264.
OD Dimitir d. peccata nostra... relis 338, M 1001 . — audiui auditum luum et timui M 456.
АО — quicquid per intcmperanliam 283. О — clementissime d. lribiie/У 1078, Г61.
A Directa facta est uia В 78, 397. О — contra multiplicalionem /У 527.
L Dirigam uias tuas В 258. О — cuius animam... eripial /У 476.
L Diriganlur uie nostre dne В 277, 670. О — cuius benedictione... adsistatï.VS.
0 — uie noslre... ad premia /7267, 324. О — cuius est regnum В 110; cf. V 3.
В Dirigat dns uiam... perficiant 350, // 997. — cuius eternilastemporum...ditet Г31.
R Dirigatur dne oratio mea... meis В 732. О — cuius muñere gemino /У 1161, V 22.
О — oratio nostra... orare В 186. — cuius regnum est potentia... redemp-
0 Dirige dne famulum... uelociler '.ПО. torem F3;cf. /?110.
A — me in ueritale tua 346. O Domine Deus apud quem coníitentes В 217,
0 — nos in uia tua... hauriamus /У 473. 381,566.
0 Discedant a le dne... submiltant В 464, Г 70. O Domine Deus apud quem delicta... respiciat
O Discede immunde... erit 173. /У 507.
О — immunde... inducas 13. O Domine Deus beatus martyr tuus... uolun-
0 — immunde... innocentes 29. tatem /У 995.
A Discedile a me maligni /У 464, Г 70. AO Domine Drus celi et terre inluere 413.
A Discerne causam meam /У 556, V 78. O — ' Deuscui placilumest...populornm\bH.
L Disciplinad sapientia /У 1111, 1144; cf. Г116. O — Deus fortis qui de patrio... preslolemur
Disciplina et sapientia... infundit V 116. //98, 101, VI.
A Disciplina pacis nostre Y 112. AO Domine Deus Ihesu Christe...obsequela.l/"77.
0 — tua dne... concede В 251, 264. ЛР — Deus Israel adaperi cor... malo 444.
0 Discute a nobis... atrahe В 147, 260, 700. O — Deus Israel te rogamus... persoluere
A Disperdat dns uniuersa В 502, V 72. /У 678.
0 Disperde dne uniuersa... dispereat /У.'Ю2, K72. M Domine Deus magne el omnipotent qui 340.
A Dispersit et dédit pauperibus В 1178. A — Deus meus clamaui ad te 386.
R Disrumpam uincula populi В 84. О — Deus meus da mihi corpus... noster
A Disrumpc dne uincula // 169, 355; cf. 678. Л/120, 566.
— dne uincula peccalorum 250, 303. A Domine Deus meus in te speraui В 441, 464,
M Oiuina fratres carissimi preceplione 304; cf. 527, V 69, 70.
M 1001 . О Domine Deus meus Pater M 120, 567.
В Diuina nos benedictione... supplicium M 288. О — Deus miserator et misericors 94.
В — pielas uola... suscipial 325. A — Deus noster exaudi /У 241, 733.
В — uestris precibus... possidere .1/870. A — Deus noster pacem luam В 70 i.
ЫНЕП OIIB1NVM.
041 L1BKIÍ ORDIXVM. Ol'..1

A Domine Deus noster pone mímicos V 82. U Domine Deus d. p. o. inspirator... perducas
— Deus noster posside nos И 701. В 88, 237,321,363, 1131.
A — Deus noster quam admirabile В 643, ОD Domine Deus p. o. quies rev regum... dones 296.
M 370. OD — p. о. qui humanuni genus 368.
O Domine Deus noster qui es et qui eras... mu О — р. о. qui иеteris legis... inlesi 181.
ñere fí 633, 7109. О — p. о. statuier el conditor 14, 19.
Domine Deus noster qui pro nobis V 112. O Domine Deus p. qui b. genilrici fí 1291.
M — d. o. ad quem accederé... iudicii 282. A — pal ris noslii Abraham et Deus
AP — d. o. Chrisle rex glorie... exultationis В 328, 703, 706.
M№. АР Domine Deus pa tris nostri Abrahe deduc uiam
Domine d. o. creator collium V 33. 349; cf. .1/996.
O — r.ui adslat exercitus 177 (et note). O Domine Deus palrum... lelemur // 188, 223,
PP — dilector in le credenlium 412. 230, 701, 707.
O — pater benedic... mea .1/328. AP Domine Dens pa.r eterna el quies 389.
Ü — pater qui populo... do/ium 224, O — presta propitius utbealus .1/933.
O — pater qui regnos В 1303. 0 Domine Deus presta propitius... uoluntatem
O — qui angelos... soeiuri fí 1217. M 673, /?1071, Г61 (uoluptalem).
O qui conuerlis... inbabitat M 801. ЛO Domine Deus qui a nobis... omnibus M. 271.
О qui cuneta regis, routines... custo О — qui ad impendenduin... postu-
dias 180. lalum »229, 709.
A P Domine d. o. qui dixisti per /ilium... abstergas О Domine Deus qui aduentum... contristemur
317, M 992. .1/731, /H 77, 1130.
A P Domine d. o. qui dixisti per /ilium... letentur О Domine Deus qui bealum dementem //1238.
328; cf. 310,317. О — qui beato confessori // 1012.
A P Domine d. o. qui dixisti per /ilium... liberelur О — qui beato martyri В 992.
310; cf. 317, 328. — qui nouissimum Y 12.
О Domine d. о. qui es vita et salus /idelium — qui nullisnaturarum Г 36.
270, 272, 318, .1/ 368, 662, 866, 009, 072, — qui olim benediclionem Y 12.
(»82, 688, 692, 703, 707, 713, 718, 728, 739, О — qui omne masculinum... co-
731, 792, 791, 836, 923, 932, 911, 938, 962, gnoscant /Í1090, Y 46.
968, 975. О Domine Deus qui prophotali //1280, Y 126.
A P Domine d. o. qui famulum tuum patrem 290. — qui salutem regibus Г 60.
О — qui glorioso... bonorum fí 1213. О — qui super Cherubim... impe-
О — qui in similitudinemi'.V.'y. tremus // 218, 226, 701.
qui intérnalos... íidem 123. О Domine Deus qui te in igné. . . hauriamus // 94.
АО — qui nos ex nicilo creas... celo 423. О — qui uirginibus tuis... mercedem
О ■— qui omnia manda elegit 17i. .1/780, //1136, Y 126.
О — qui omnium misereri 401. О Domine Deus retributionis... complaceat //73,
О — qui per Moysen deputetur 137. Г 9.
PN — qui plus gaudes super unum 337. PS Domine Deus Sabaoth pleni sunt celi... Do
О — quiprecipisli /amulo... fuluralGH. mini 398, 100.
AP — qui pro humani ДП15, ñ 70. OD Domine Deus Saluator qui contriuisti 413.
O — qú¡uespere...eternum/?30, 1012. О — saluum facpopulum... equitatis
О — sanetißca Indus aquam...uiiam'M). »434, Г 71.
О — sanctifica hune, famulum 17. A Domine Deus saluum me fac// 131, Г 71.
АО tuam bealitudinem 129, .1/ 1021. O scientiarum // 226, 230.
О — luorum ante mundi // 1086. О — speranemm in te... iocundelur
О Domine Deus p. o. creator omnium 136, 138. В 464, Г 70.
О — p. o. creator omnium... sempi- О Domine Deus sporantom in le... potestate
ternam // 1213. // 327, V 70 ; cf. Y 69 et // 441.
r.4:¡ INDEX DES FORMULES. 644
О Domine Deus suscita in nobis... exuberet О Domine i. х. (/lorióse condilor mundi... mun-
В 697, V 118. dus 199.
A Domine Onus uirtus salalis 153. PP Domine i. x. hanc hostiam... fine .1/117.
О — uirlus... diuitiis //520. () — — in cuius uirtule В 1155.
АО — uirtulum... Iriumpho Л/002. AP — — ineffabilis pulcritudo Л/777.
О — uita morlalium... illesi /У 705. 0 — — infunde spiritum sanctum... uir-
P Domine exaudi et salua... prolegat me В 595. tutisZ/094, К 118.
A — exaudi me in tua iustilia 405, 418, Domine i. x. laudabilis nimis... statue V 17.
Л/1013, 1017, 1020,1023. АО — — medicina Patris... pietas 307.
A Domine exaudi oraiionem meam 251, Л/ 26-4, О — — non infirmetur quesumus... ini-
983, В 500. mici В 472, F 75.
О Domine exaudi oraiionem... desideria //101. ü Domine i. x. noslerconditor...elernamZ/1121.
0 — exaudi oraiionem... paucitate Z/500. — — per quem sanctarum... deprecan-
О — firmamenlum... associa Z/ 202. tem F 21.
О — fortis et potens... percipere Z/210. Domine i. x. perfice in nos... perducis F 36.
О — gloria noslra... salulis В 590. АО — — pro cuius amore... commenta
О — i. x. a quo pie anime И 1150. Л/ 942.
— i. x. a quo sánete immaculate 1'20. 0 Domine i x. pro cuius testamento... segre-
— — ante quem nullus V 30. gemur В 1059, V 50.
О — — celestis gratie... digneris В 1030. Domine i. x. quem dns misil... exultai F36.
0 — — creator astrorum ¿/056, Vi 15. О — — quem filie Tyri in muneribus...
О — — cui beata Eulalia В 1281, К 19. exequamur // 1 156, V 120.
О — — cui reges В 179, V 49. О Domine i. x. quem martyres lui... uesligia
О — — cuisanc(auirgo...coniungi//1098. //1059, Г 56.
ü — — cuiuirgo...recedamus Л/775, 785, Domine i. x. quem molientes capita... ange-
788, Z/1090, 1100, F 20. lorum V 84.
OD Domine i. x. cuius imperio... alienus Л/ 779, O Domine i. x. quem seculorum et regem... per-
В 1149, 1159. maneat В 727.
OD Domine i. x. cuius in fame pascimur .1/304. O Domine i. x. quem uenisse... statuas Z/ 100,
(J — — cuius potentia...coronam .1/875; 088, F 2.
cf. В 1061, 1227 (consortium), Vol. PN Domine i. x. quem uenturum esse credimus...
Domine i. x. ecce insanienlium 1' 41. prenotari .1/ 123.
О — — exaudi me oranlem 132. M Domine i. x. qui ad agnitionem tui inlesi
P — — exaudi nos dne : bellis В 200. .1/ 790.
— — exemplo uel sull'ragio F 125. 0 Domine i. x. qui ad interrogationem... pre
О — — Гас nos accederé В 112. sidio В 179, V 49.
O Domine i. x. lili d. p. qui hora diei... benedi- M Domine i. x. qui ad redimendam 414.
cas 7/947. O — — qui ad uoeem conquirentis...
0 Domine i. x. lili d. p. qui hora diei... Salua- proiiiisso /У 1141,1145.
lorem В 952. O Domine i. x. qui aduersus potestales... pole-
О Domine i. x. fili d. p. qui es Agnus immacula- stas В 1147, Г 125.
tus... perueniant 220. 0 Domine i. x. qui animam... aula// 1281, V 21.
О Domine i. x. fili d. p. qui in tempore... ani- (» — — qui animam. .. inpace//126, Г 40.
mabus В 604. 0 —■ — qui ante mundi... peruenire 182.
О Domine i. x. fili d. p. qui in tempore... celo- O — — qui ante mundi principium...
?-unti93; cf. Ä604. mereanlur .1/389.
О Domine i. x. fili Dei uiui qui ad sepukrum O Domine i. x. qui anle omnem... cognoscaris
135. //119, Г 35.
PP Domine i. x. lili Dei uiui qui tanlam .1/944. Domine i. x. qui aposloli tui... uincamus
— — gloria terre noslre К 28. F 124.
015 LIBER ORDINVM. 040

Domine i. x. qui aposlolo tiio... particulam i О Domine i. x. qui credenles... tua /У 51, 187,
7123. 323, 690.
О Domine i. x. qui ascendisü... exaltas В 059. О Díte i. x. qui cum Patre... infinita 147.
Ü — — qui assumplo nomine.. . spien- О . — qui dignalus es... aspicial 131.
dore //70. В qui discipulis... peccatorum .1/113.
О Domine i. x. qui beale martyris... inradias .0 qui dixisti discipulis... coronam 39.
51281, Г 21. О — qui dixisti discipulis. ..infinitum 42.
Domine i. x. qui beatam... perueniat К 42. OD — qui elegisti tua ex... conseruemus
О — — qui beatam... remoueal В 1278, .1/805; cf. /M 206.
V 21 - О Due i. x. qui es caput... perueniat 38.
Domine i. x. qui beatam... triumphum К 20. О — qui es ineffabile... régnas В 119, V 30.
PN — — quibeatissimo...Iudeorum.l/195. PN — qui es ineffabilis... defuncli .1/155.
О — — qui beato Iuliano... régna // 10.'$", О — qui es ineffabilis... iustiiica В 1201.
V ъ± О — qui es memor... inlroeat 118, 129.
О Domine i. x. qui beatum Ioannem... possi- — qui es mons allissimus V 30.
deat В 1:20, V 12. — qui es pax, cuius... inlesos V 38.
О Domine i. x. qui beatum Ioannem... larla- ü qui es redemptio... confirmes /У 143,
rum /У 1-210, V 132. 1090, К 37.
О Domine i. x. qui b. Laurenlium... agnoscis Domine i. x. qui es spes et returrectio 120.
/У 11 80, 1130. — qui es sponsus uirginum... sup
О Domine i. x. qui b. Laurenlium... clarifleant plicium В 1270, V 11.
J/ 818, В 1180, К 131. о Dñc i. x. qui es supra... laudare В 1272.
О Domine i. x. qui b. Laurenlium... consum- — qui es testis fidelis...gratiaml'Hl.
mamur M 811, В 1180, V 130. PN — qui es testis fidelis... transferas
О Domine i. x. qui b. Marcianam... triumphum M 500.
M 779; cf. 51160. M Domine i. x. qui es ucrus medicas... cures'.i'-l,
О Domine i. x. qui b. marlyri luo... passionem 385, M 1008.
/У 1070, V 59. О Due i. x. qui et meritis... iusliíicemur/У 1027.
Domine i. x. qui b. Paulum apostolum... su- О — qui ex Patre... donum /У 122 F30.
perno К 123. АР — qui ex Virgine... dignilate .1/823.
Domine i. x. qui b. Petri apostoli... circum- — qui ex Virgine... perueniat F 38.
uallanl 14:21. О — quifacis mirabilia, te supplices... be-
Domine i. x. qui b. Slefanum... credentium nediclionibus 73.
V il . 0 Due i. x. qui üguris... pacis В 1 12, К 46.
О Domine i. x. qui b. luam Hufinam... trium- О — qui hodie a deserto... induci /У 1188.
phum/jMlOO. О — qui humano generi... perpetuum 137.
Domine i. x. qui b. uirgines lustam... feslinc- — qui ideo ucrus dies... absoluat V'28.
mus 1" 127. -- qui in adsumpto hominc К 34.
0 Domine i. x. qui b. uirgines Iuslam... sancti- 0 — qui in concilio... attolli /У 120.
tatis// 110:2, К 123. ЛО — qui in patíbulo... consentes .1/950.
0 Domine i. x. qui carnis uirginitatem В 1027, — qui in tantiim... adstringat V 121.
1134, 1100. - О — qui in utero Virginii... perueniat 107.
О Domine i. x. qui caslimoniam... Sanctis .1/975, — qui ingenli pietale... participes Г 124.
В 1027. О — qui in simililudinem nauis...illesi 173.
Domine i. x. qui claues regni... relinquas — qui Iordanis alueum... salulis V 48..
V 121. U — qui ita in spiritu...oblincmus //1094,
0 Domine i. x. qui conuenienlibus... ueniamus 1101; cf. V 21.
В 1238. O Dñe i. x, qui ita muñere... desit В 125, V 40.
O Domine i. x. qui corpus b. Laurentii... sup- — qui ita Spiritu sancto tuo... défende
pliciaZ/1181, F 131. V 21.
647 INDEX DES FORMULES. (VI*
Dñe i. х. qui ila Sjiiritu luo... obtinemus К 21 ; OD Dñe i. x. qui sic uirginem... regnis .1/825.
cf. В 1091. — qui sine manibus... gloria lúa V 37.
(I Dfte i.x. qui Iulianum... régna В 104a. O — qui singulari... Ierra В 1113.
— qui ligandi... ignoscat V 124. O — qui solus nominis lui... inueniamus
— qui magnum in... gcnetricis Г 28. Я 1234; сГ. F 43.
О — qui magorum...inccnsum//175,F51. Domino i. x. qui solus nominis... perueniamus
— qui marlyrum luorum... sanes V 11. К 43; cf. В 1291.
о — qui mirabiliter...iocundemur/7 1071, О Domine i. x. qui specie... salutem В 1119,
1197, К 59. 1160, V 20.
PN Dominei.x.quimorlalitalis...perducas^l/220. Domine i. x. qui Spirilu sancto... populorum
О — qui mortem moriens... angclorum V 117.
В 988. О Domine i. x. qui sublimius exaltasti... sem
О Domine i.x. qui natiuitalis... Deum В ИЗ. piternel 661; cf. V 114.
о — qui nomine... iustiíicari В 1133. О Domine i. x. qui summos apostólos... coro-
о — qui non solum in naliuitate. .. nandos В 1112.
consorlio H 1131, К 123. O Dñe i. x. quitantam...glor¡anlesZM18i, F13I.
АО Due i. x. nos per multas... exquirant .1/999. — qui traditionis tue. . . aduocalus V 98.
О — qui os mulorum... referai 38. O — qui traditurum te morti... animam
О — qui per apustolum... confidentes 23. В 119, V'93.
I» — qui per Moysen famulum... perue- O Dñe i. x. qui Iradilus es... subsidio В 607.
niamus .1/ 477. O — qui tu um esse... extinguas // 1070,
(I Due i. x. qui per senium luum Salomotiem 1 70. V 60.
о — qui Pelrum et Paulum... celi M 773, P P Dñe i. x. qui uera es uila credenlium 422.
В 114(5. — qui ueteribus... reuerentiam 7129.
Dñe i. x. qui Pelrum et Paulum... muñere V 121. АО — qui uiuiflcaturus... potiamur ,1/577.
— qui piissimum Stefanum V 41. O — quo itaVerbum... digneris M 171.
о — qui posuisli... confundamur В 1301. — quo oriente uisitati. . . liberemur V 19.
о — qui primum... exemplis В 1114. O — redemplor huuiani... elernum 121.
OD — qui pro nobis carnem... muniamur U — redemptor mundi... perueniat 35.
.)/ 129. — rex eterne qui pulcritudinem V 20.
О Domine i. x. qui pro nobis soporem//615,626, AP — sanctorume1iar¡tas...careamus.l/483.
629, 63-2, 034, 039, 013, 615, 618, 650, 655, O — uerus Deus... approbaris В 616.
659, 1121, V 131. O — • unigenite f. d. p.... percipial 63.
О Domine i. x. qui pro nobis traditus... semper Domine Iesu cuius caro... polestate V 72.
// 605. Domine Iesu o. et immense... pium V 28.
о Domine i. x. qui pro nostre... conslruas//29i, — quem o. misit Pater V 38.
371, 683. qui ascendisli... exaltas V 111.
M Domine i. x. qui pro reparalione... concedas 427, — qui dolorem Ecclesie... placeré
M 1030. V 95.
Dñe i. x. qui sanctam .. superelur К 21. PP Domine Iesu tili Dei... sempilernis .1/312.
о — qui sánete... probetur/У 1285, 121. H — indulge peccatis В 396.
Dñe i. x. qui sánele Marie arcana V 27. It — inique egimus В 234.
— qui sánelo apostólo... premium V 02. H — iudica nocentes me В 513.
— qui sánelos luos in... eílici В 1057; P — miserere mei et libera... mee В 608.
cf. 1227. R — miserere nobis, te enim /У 341.
о Domine i.x. qui sánelos luos in... exislere P — misericordiarum... coronam В 301.
В 1227, V 55. P — misericordiarum. expectes В 110.
II Domine i. x. qui sermonibus Columbe... gau- P — misericordiarum. genilus U 321.
diorum Z/ 1312, V 41. AU — misericordiarum. misericordia lúa
о Dñe i.x. qui sic uirginem... contagiis В 1190. M 327.
649 LIBER OKDIXYM. 050
P Domine misericordiarum... perlulisli В 380. A Domine qui me persequuntur // 175.
P misericordiarum... populos В 200. О — qui misereris omnibus ... benedicat 381 .
H ne despidas cor В 220. — qui nauem Ecclesie lue... celo F 17;
n — ne intra tua. ..disciplinant 300, //194. cf. В 1272.
II — ne inlendas in delicta В 071. Domine qui non spernis luorum preces F 22.
A — ne ponas mala M 990. — qui nos consoletur non est F 75.
о ncque in ira... disciplina В 188. 0 — qui поз iuslitiam... lingua В iOO.
L — non ponas mala 205, M 1001, 1002. О — qui nos preuenire dignalus //20i, 222.
PN — olïerentium uota et... sempiterna A — qui nutriunt F 50; cf. В 179.
Л/942. О — qui olim in corpore noslro... diri-
Domine o. p. ecce agnus tuus... captiuorum ganlur В 170, 530, F 87.
V 34. О Domine qui olim uenisli... oppressione .1/ 128.
(I Domine o. qui uisitasli... liberemur В 148. О — qui populo tuo... beatiludine В 540.
it — omnis conscientia В 230. О — qui posuisli Ierusalem В 438.
Л oralionem meam exaudi 334. — qui pro nobis soporein F 134, В 615.
A — probasti me V" 110. О — qui semper inuoeanlibus В 187, 191.
о — probalor iuste... manifeslam В 597, О — qui soluis uerbi... intromiltas В 437.
F 93 (probalor iusti). О — qui sursum in celeslibus... conlaude-
A Domini! prolrge nos a conuenlu 339. mus В 150, 105, 170.
о — quem ex bomine... inhabiles В HO. A Domine qui te diligunt В 1022.
и — quem hominem nalum... inhabites Л — qui le nutriunt В 179; cf. F 50.
В 1087, V 15; cf. В HO. О — qui límenles te... recondantur// 107.
() Domine quem inclínalo. . .expectat В 1 79, F 50. PN — qui uirlute... equalis .1/017.
(l — qui ascendisti in allum... participes A — quid multiplicati sunt // 51, 59, 72,
В mi, Fil 4. 83, 91, 95, 101, 104, H, 187, 216, 321, 380,
АО Domine qui b. apostólos... uiperas .1/ 707. 440, 484, 496.
о — qui b. dementem... beati // 1258. A Domine quis habilabit В 203.
It — qui consoletur me В 522, V 75. A — refugium faclus es 233, В 300, 420.
It — qui das salutemFOO. О — refugiumnoslrum...recognoscat //402.
(l — fjui dixisli : iuijum... graliam 230. A — rétribue pro me В 555.
\ — qui dixisli mihi : reueitere В 200. О — rex glorie qui palefaclis... celia В 057,
О — qui domus Dauid.„ex ore // 113. F 115; cf. M 002.
(i — qui educens nubes ab extremo... be- PN Domine rex glorie qui palefaclis... consoleris
nedicas В 100, 377. .1/002; cf. #657.
Domine qui electos tuos... obtiueat F 22. PP Domine sacriücia dependentes.. . gaudeamus
Ü — qui erigis elisos... uiuimus В 378. M 2 45.
АО — qui es iuslus... consortes .1/807. A Domine salua me a contradictionibus // 457,
(i — qui es magnus... explere В 1270, F18. .1/ 72.
(I — qui es supra... laudare В 17t, V 18. A Domine saluum fac regem 293, В 002.
— qui etin celoascensum... liberi 1*115. PN — s. p. е. о. d. in cuius nomine .1/ 107.
О — qui fecisti luminaria В 018. 0 — — gui per i. x. /'. /. d. n.
и — qui forlitudine indueris // 000. cunda ex nicilo 179.
il — qui in allis habitas В 059, 000, 002. O Domine s. p. о. d. gui Abraham 173.
— qui in cruce jiro nobis V 114. OD — — qui benedictionù 390.
О — (jui in elernum permanes 380. A Domine si uis poles me saluare .)/ 1000.
. о — qui Israeliticam uineam В 388. О — sic esto propitius peccatis... culpa 381.
о — qui iustorum gaudium В 395, 000, A — uim patior, responde В 580.
088, 71 i. Il — uirlutum cum tranquillitate // 238.
Ol) Domine qui magnus dies es... immolari .1/220. 0 — uirlutum orationes... contemplemur
II — qui manifestus... perlrahat В 701. В 08, 733, F 33.
651 INDEX DES FORMULES. 652
A Domini est salus В 80, П7, 108, 116, 141, 177, В Dominus i. x. qui hora diei tertia /У 953.
241, 1089. — qui in concilio lapidanli um Г 39.
L Domini est terra M 270, /У 651 . В — qui in naliuitale precursoris...
OD — memores frs с. orationis M 231. überlas M 762.
M Dominicos dies d. frs... promisit M 242. В Dominus i. x. qui in seculorum... perueniatis
ОD Dominum d. n. frs с toto corde .1/830, 956. M 176.
M — i. x. auctorem iuslitie .1/806. В Dominus i. x. qui ingenti... incremento J/853,
M — perditorum quesitorem M 49!). В 1206.
A Dominus ab utero formauit me V 12a. Dominus i. x. qui linguam b. Martini... capia-
A — adiutor meus et /У 1314. tis V 136.
A — adiutor nosler /У 412. В Dominus i. x. qui martyrem suam... delictis
A — ascendit in celos В 656. J/ 978.
A — conlerens bella /У 646. В Dominus i. x. qui nos redemit... nostra /У 967.
custodial te ab omni malo 57. В — qui oliin ex... transitum J/848,
Л — dat sapientiam В 699. /У212, Г 24, 1291, 215.
L — de celo parauit /У 1216. В Dominus i. x. qui oliin pro... uescendus J/ 189.
il — deSinaueniet/V1217;cf. 1246, Г2. В Dominus i. x. qui per eleemosynam... eterna
A Deus celibenedicat/У 211, 214, 1028. /У 31 4.
1091, 1186. В Dominus i. x. qui per legem... cierno J/ 390.
A Dominus Deus dabit bcnedictionom V 12. В Dominus i. x. qui post resurrectionem... ueri-
A Deus germinabit iustitiam /У 75. tatis /У670.
A Deus nosler ipse pro nobis V 112. В Dominus i. x. qui potenter... supplicii В 1078,
A — Deus palrum noslrorum /У 634. V 61.
A — dixit ad me J/ 185, /У 122. В Dominus i. x. qui primum redemptionis /У 1 25,
L — enim dabit benedictionem В 68. 127, Г 39.
A — erigit elisos 72. В Dominus i. x. qui pro delictis. . . habere M 502.
A — fortis egredietur VI. В — (,ui pro totius mundi J/ '«86.
A — humilem fecit /У 230. В — qui sanclam Eulaliam... peri-
— i. x. ad cuius aduentum Г 2. culi В 1285, V 22.
О — t. х. animara famuli... eternum 137. В Dominus i. x. qui se a peccatoribus... criminis
В — cui b. Laurent ¡us В 1180, V 130. 397, 407.
В — cui paruulorum... iustificet J/ 210. В Dominus i. x. qui se a peccatoribus... felicitalit
— cuius aduentum... iungal Г 4. 121.
В — del pacem in diebus ucstris 445. Dominus i. x. qui se pro nobis circumcidi...
В — qui a peccatoribus J/ 1022. corpore V 46.
В — qui ad conflrmandas promissionos Dominus i.x. qui sua uos naliuitale redemit...
/У141, 145, F 44. offensam Г 39.
В Dominus i. x. qui aduentu suo /У 79, 83, V 3. Dominus i. x. qui uenitde incorrupte malris...
В — qui animam... étern um 136. adcumulet V 3.
В — qui apostolorum Л/725. В Dominus i. x. qui uirginem suam... sponsam
В — qui est confessorum... promis- В 1027, 1029, 1152, 1134; cf. 1030, 1032,
sum M 972, В 1200, 1223; cf. 1019 (pre 1034.
mium), 1020, 1200, 1223. В Dominus i. x. qui uite et mortis... presentiam
Dominus i. x. qui est corona... inlesi V 47. ИЗ, 127.
В — qui est omnium bonorum... in В Dominus i. x. qui uos lauit... karitatis 35.
regno 279; cf. M 991. В — qui ut legem adimpleret... cir-
L Dominus i. x. qui est testis fldelis В 623, 634, cumcisionis J/ 222.
1121; cf. Г 111. A Dominus i. x. surrexil a morluis // 622, 642,
В Dominus i. т. qui est uita et resurreclio 404. 644.
qui bodie apparitionis V 51. A Dominus lhesus misil discípulos M 416, /У 602.
Û53 LIBER 0RD1NVM. СГ4
Dominus Ihesus qui ad redemplioncm... donct О Dona nobis dne ut nos... conuenire // 287.
VI. A P — nobis о. d. martvris lui 4/007, 954.
L Dominus illuminalio moa // 207, 306, 306, 421 , A Dorsum meuin posui ad flagella li 007, F 92.
484, 546, 078. Dulce nobis dne quum... plenitude К 64.
L Dominus in celo parauit sedem // 059, ОЧИ , (502, Dulcis salis est dne Sion... preceplisf' 10.
003, 672, 079, 680. L Dum complerentur dies Pentecostés // 694.
L Dominus in circuitu populi В 88. A Dum congregarentur omnes // 555, V 75.
Л in nobis est V 112. A Dum consistit peccator // 521, V 77.
A — in Sion magnus // 170. A Dum conuenirent ad circumeidendum В 1 42.
A loculus est 72, // Oil!, V 117. A Dum succenderetur fornax // 1054, 1050, 1225,
A mecum est quasi bellator // 590. V 55.
A memor fuit nostri .1/510, /У 177, .'{00, О Dum te о. d. nostro... gradiamur R 251.
363, К 112. A Dum ueneril Paraclitus // 089.
A Dominus mihi adiutor est // 585.
A — mihi dat linguam В 1151. О Ecce ad instar trium illorum pueroium... libe
В — nos sua benediclione..^ bono В 199, ran В 1058, 1228, Г 56.
201, 224. A Ecce agnus Dei qui M 481, 4/34.
О Dominus noster i. x. f. luus qui solus uerbo Kcce annuntio uobis gaudium 519; cf. // 110,
M 477; cf. Л 61 4. Г 34.
Dominus »oslcr i. x. in qua node tradebatur PN Ecce antisles uerissimus... fuluris .1/085.
238. A — clamai custos .1/224, 243.
О Dominus noster i. x. quem Uli seeuntur... elcr- — coeterna Dei sapientia... расе Г 35.
7ium 138. А — Deus excelsus in fortitudine // 80, Г 8.
В Dominus noster i. x. qui est corona... illesi A — Deus magnus // 00.
// И7, 150. A — Deus noster, ecce Dominus VC>.
R Dominus o. audiuit uoeem H 242. M — dil. frs antiqui... peccamina .1/852.
11 — о. suscilabit nobis В 8!), 90. M — dil. frs audiuirnus... superna .I/ 340.
А — oralionemmeamsuscepil//441, V'70. OD — dil. frs fide. .. sermonibus .1/157.
А — possedit me li 147, F 35. OD — dil. frs mecum... expurgare .I/ 739.
A — regit me M 408. О — dne apostoli lui... sociari В 1 193.
A — regnauit a ligno .1/ 704, H 952. О — dne clara est uox... mereamur // 1041 .
A — regnauit, decorem .1/217, 222, 239, PP — dne dilecli lui... sumpluri .1/661.
245, 252, 256, 203, 208, 273, 278, 282, 021, 0 — dne dilecli tui... uiuamus //1039.
028, 030, 034, 037, 040, 043, G48, 751. — dne lhesu quem loannes. . . gloriam V 1 23.
A Dominus sapientia fundauit terram // 240. R — dne in loto corde //1013, 1241.
"L — sicut fortis cgredietur el //97. 0 — dne in toto corde suo // 1241, V 15.
A — sicut fortis egredietur sicut //98, Г2. О — dne nostrorum... dignalus es // 1113.
— sit semper uobiscum 231 . 241 , 243. О — dne posili in perturbatione // 491, Г 79.
— sit uobiscum 239. OD — dne redemplor... inluslras .1/800.
A — soluit compeditos957. О — dne sicut cedrus... gloriemur // 1189.
A — uirlutem populo Л/ 503, // 278, 075. О — dne supra Ecclesie tue // 484, 580, VSi.
A — uirtulum ipse est // 210. О — dne uenluram... infinita // 500, 1'91.
A — uirtulum nobiscum В .444, 402. О — dne uesperum quarti diei... coronain
— uobiscum 242-243; cf. 239. //628,\ '105.
О Domus lue dignitas... offerarnus //071. О Ecce dne ueleressunt... passionis //521, Г 77.
A Dona cinc requiem famulorum 426. A Ecce dns ascendet // 104.
A Dona dne requiem famulis .1/ 1029. A — dns auditum fecit 1'9.
О — due sacerdotibus luis... Ло/ю/г220, 1*101 . It — dns d. n. egredietur //92.
О — nobisdnepeccalorum... sentiamus//738. О — dns d. n. satis pulchri... felices /?84.
О — nobis dne sapienliam, per В 1 192, 4207. It — dns in igno ueniet // 94.
055 INDEX DES FORMULES. 050
A Ecce dns retribulionis V 9. A Ecce ostendit mihi angélus Iesum M 133.
A — dns tuba canet in Sion В 77. R — per omnes semitas// 503.
A — dns ueniet de longe 2? 91. A — procedet uerbum // 112, V 8'.
R — dns ueniel et non menlietur В 104. H Ecce quem uatesuetuslis... sternilur #898.
It — dns ueniet et omnes В 1250. R — quomodo moritur iuslus В 1018.
R — dns ueniet redemptor // 92, 918. L — recordatus est В 028.
A Ecce ego adducam filium meara В ill. A — - reuelabitur gloria .1/ 125, В 08.
— ego deprecabor Deum et M 320. OD — sacrorum fratrum .1/733; cf. // 1108.
A — ego mittam uobis В 67. OD — Saluator noster.. . inchoemus M 295.
A — ego mitto ad gentes В 86, Vi. H — Saluator omnium // 73, 76, 91.
A — ego uiamuniuerse carnis 110, 120. L — seruus meus .1/ 530, 950, // 998.
A Ecce elongaui fugiens В 191, V 79. R — Sion dominator В 72.
A — enim Deus adiuuat me В 491. A — Stella quam uiderant Magi //180.
A — enim Deus saluator В 73, 91. A — super montes pedes M 109, 130.
R — factus sum omnibus В 593, V 75. 0 — super nubem te... gloriosus // 101.
A — festinus uelociterF 9. II — te Christe tibi cara semper //913.
О — fili Huangelium... adlribuam .'¡0. L — tempus dicit dns // 1292, 1300.
— filia Sion ad te... liberator V 15. О — lu dne d. n. qui olim // 105; cf. V 6.
— frater accipe ferulam 52. A — uenerunt noua V 24.
— frater factus rs ad doccndiim 55. R — uenient dies Domini // 201, 919.
АО — fratres car. solemnitas... creatori .1/879. A — ueniet dies Domini Л/ 921 .
A — homo iuslus sine querela 291. A — ueniet dns et non Г 9.
M — iam in proximo sunt... esse M 285. A — ueniet dns et saluos В 108.
О — iam prope es dne... inlesi // 91, V 110. lt — ueniet nobis salus //93.
PN — Iesu bone de tua misericordia 211. R — ueniet spiritus ueritatis // 092.
OD — Iesu bone qui nos... uestigiis M 509. A — ueniet uir cuius Oriens В 105.
PN — Iesu his diebus... eterna .1/357. — uenimus ad te... supplicii V 109.
АО — Iesu mediator... libertalem M 511. Ecce uenit hora ut dispargamini 190, 191,
A Ecce in excelsis est iudex В 185. //001.
— in Ierusalem dne apparetFSl. A Kcce uenit tempus fortitudinis VS).
R — inimicus meus circumdedit В 532. A — ueteres posuisti dies В 521, K77.
A — intelligens puer meus В 1185. II — uir impius graditur V 69.
A — intelliget puer meus В 997, 1190. A — ul facta est uox V 121.
A — iste religiose femine В 1029. 0 Ecclesia tua Christe... populus .1/ 151.
О — laus tua Deus... faciès tua В 203, V 05. (J Ecclesiam sanctam catholicam .1/111, 510; cf.
О — letatur in te dne... mereamur В 1017. 1030.
A —■ lignum gloriosum 191. 0 Ecclesiasiica uniiale connexi 217, V 100.
R — maiestas Dei uenit В 103. M Ecclesie tue preces... libértate К 642.
A — mittam ego in fundamentis /У 91. PN — quesumus... accumula .1/ 235.
— natura te Ghriste... finis К 37. Edifica dne muros Ierusalem V 131.
A — nomen dni uenit В 80, V 0. — super aquam refectionis... bealorura
R — non est auxilium // 555. В 505 ; cf. 582.
M — nunc tempus... seculorum .1/180. Edificabit dns in celo V 115.
R — nunc uenit in me dolor V 95. Edificauit Abraham altare .1/251.
— o dne d. n. satis... felices F 2; cf. В 81. — Gedeon altare Л/270.
R — occupauerunt animam F 82. — Moyses altare .1/258; cf. 114.
A — oculi Domini super В 230, 000, 728. — Noe altare M 218.
A — odor filii mei В 181, 079. Educ dne animam nostram В 522, F 80.
A — odor sanctorum meorum В 1211. — de carcere animam meam 117, .1/837 ,
R ' — orietur nobis princeps // 112. // 1211.
LIDEll ORDINVM. •15
057 LIBER ORDINVM. 658
О Educ dne de carcere... assidua:l/843, В 1211. A Ego primogénitos exiui ante omnem В HI.
OD — decarcere...nunciati.)/842,ZM213. A — quasi catulus leonis F 13.
О — de tribulatione... laude В 477, F85. A — quasi de somno V 110.
L Educ eos dne de tenebris В 078. A — seruus lints el filius ancille 259, 288, 304,
ü Educa dne super aquam... beatorum В 582; 388, // 832, 954.
cf. 565. A Ego stigmata Iesu V 11.
L Eduxit dns populum Л/995. A — sum Alpha et Omega В 182, 183, V 49.
A Effeia, effela cum Spiritu sánelo 27. R — sum Deus et non mutor Z/640.
А P ЕШсе nos dne Alios. . . celeslia M 281 . R — sum dns d. uester //649; cf. F 12, 18.
L Effundam de Spiritu meo super В 691, 694, И — sum lux mundiZ/992.
695, V 118. A — sum ostium dicit dns M 324.
A Effundam dicit dns de Spiritu meo В 693. L — sum primus et ego nouissimus M 472,
Effunde caritatem... hauriamus F118. 476, // 614, 623, V 36.
— dne de Spiritu... manifestus V 118. A Ego sum resurrectio et uila 399.
— dne super inimicos В 555, Г 81. L — sum uox clamantis В 1133.
О — dne super nos aquam... concedas //504. A — uidi in medio candelabrorum F 113.
О — i/ueso Dem in uisceribus... habitare L — uidi uirum splendidumZ/ 661.
273; cf. 272, 297. R Egredere intra lilia В 1094, 1102.
O Effundentibus nobis coram te В 234, 261 , 730. A — post uestigia В 1283.
О — nobis in conspectu tuo В 493. A — quasi aurora // 1272, F 16.
A ligens ego sum F83. A — tanquam sponsa В 1280.
О Egenti et in laboribus consistenti... remune A Egredietur uirga de radice В 103.
res В 578, F 83. Electum Christo dne de plebe. . . iungamur F40.
A Ego ad te dne clamaui // 450, 508. 11 Elegi uirum de plebe F 40.
A — ante te ibo //72, 91. A Elegit nos hereditalem // 043.
A — autem cantabo uirtutem В 597. R Elemosina et fides F64.
A — Daniel intellexi M 194, 721. A Eleuate signum В 113.
A — clamaui quia exaudisti me В 200, 995, L Eleuatio manuum mearum В 185; cf. 189.
1185, 1195. A Eleuauerunt ad Dominum manus // 1043.
A Ego cognoui quam magnus // 377 ; cf. 165. А ЬЧеиаий sacerdos muñera super '232; cf. 314,
L -i- dedi eis sermonem II 568. ,1/983.
A — dne cum mihi molesti II 574, Г 76. АО Eminentissimum nobis... propriis .1/901.
A — dns creaui te M 813. А О Emissa celitus consolationum Л/ 247.
A — dns primus et nouissimus II 98, 148. A Emitte agnum dne В 119.
A — dormiui et quieui Л/ 493, // 617, 633, 640, PP — x. f. d. do Sanctis... uirtutis.1/328.
646, 649, 651. О — dne lucem tuam... muñere //227.
A Ego dormiui el resurroxi // 622, 623, 625, 626, A — dne manum // 1258.
627, 629, 632, 635, 636, 639, 643, 644, 645, PN — dne spiritum. . . occurramus //Oil.
648, 650, 655, 659, 691, 1121. A — lucem luam dne... sánete В 218, 704.
A Ego elegi uos ut fructum //1141. A '— lucem tuam dno... tua В 64, 171, 316.
A — enim per legem // 1262. A — lucem tuam dne... tuum В 388, 303.
A — Alia fortissimi F 27. 0 — lucem tuam et ueritatem В 318, V 29.
A — Iesusmittoangelum //80, 1216; cf. F13. A — manum tuam 117, В 541, F 85.
A — in dno gloriabor В 1091, 1264. — manum luam dne... abire F 85.
A — in iniquitatibus В 468. — manum tuam dne... celi F 85.
A — in laboribus multis // 1066, F 59. О Emitte о. p. de summis... restituât// 61, F31.
A — in sécula gaudebo F 15. A Emitte Spiritum tuum .1/614.
A — iniquitatem meuin // 004. Emmanuel nobiscum... premio F 25.
A — locutus sum //83, F13. Ol) Emundn due conscientias... ar/uis 315.
A — occidam et uiuere В 209, 331. OD — dne conscientias... e celis.l/ 400.
05'J INDEX DES FORMULES. fxiO

OD Emunda nos Deus a commissi» piaculis 216. OD Erubescimus dne te Patrem M 655; cf. R 218.
II En euangeliste adesl... cordibus /У1222. Erue, libera, protege, muni M 980.
II En festum prodiit uirginis inclite В 1201. Eruti a malo, stabiliti semper in bono .1/ 135,
II En martyris Laurenlii... proroga В 1179. // 613; cf. Liberati a malo.
0 Equitatem testimoniorum... destínala В 569, Est Deus in celo cui nos seruimus tí 701.
599. Estimatus sum cum descendentibus tí 575.
В Equum el iustum est... annorum 211, M 143. Esto custos librorum 13.
Equum et iustum est (Inlaliones) J/ вЗ(», 793, — custos sacrorum 13.
913, 961, 1023. 0 — dne in üeum... dederis tí 238.
L Erat aspectus eius M 177, В 014. Л — dne memor nostri... deuotos V 112.
M Erigamus queso dilectissimi frs corda... ce- I. — dne protector et medicus 358.
citatis M 321. I) — in nobis dne Deus Israel. . . terram В 160,
OD Erigamus queso frs c. in sublime... redemit 676, 712; cf. 322.
M 174. А Esto mihi in Deum V 74.
M Erige nos ante conspectum. . . mereamur ¿1/598. А — nobis dne corona glorie В 72, 103, V 3.
OD Erigite fratrosoculos... pietatem .1/006. Л — nobis dne in Deum В 238, 732.
Erigite uos, orate, flectite genua M 127, 609. О — nobis dne in Deum... dederis В 732.
Erigite uos 211, 231, 235. — nobis dne in Deum... inlesi V 74.
I) Eripe animam nostram... inferís В 512, F74. It — nobis dne protector... pastorem В 704.
A — Deus a framea В 512, 579, F 71. О — refugium nostrum... beneficia /У 306, 120.
A — dne animas nostras de morte 399, //970. АО Esurientes corpus tuum... corruptum M 173.
О — dne animas nostras ut non... decante- А El ncci'dms reuoluit lapidan 212.
mus fí 235. А Et dum störet 314.
О Eripe dne gregem... perlimescat В 502, F 85. El ego te bablizo 32.
L Eripe me de inimicis meis 338, В 300, 950 ; cf. El ego le chrismo 102.
520, 533, Г 80. В Et qui Simeonis iusti... muniflcet tí 1088.
L Eripe me dne a calumniis В 117. FN Et te altissime redemptor... consortia .1/709.
L — me dne ab homine M 371, 381, 380 ; cf. II Eterna Christi muñera tí 909.
500, 557,595, 951, F 85. M Eternam Dei p. o. misrricordiam 429, M 1021.
О Eripe me dne ab homine... impiis // 500; cf. H Eterne lucis conditor... diem В 310, 369, 423.
Г 85. OD Eterne d. f. d. Ihesu quem... postulare M 198.
О Eripe nos de inimicis nostris... usquequaque PN — d. f. qui pro nobis... euanescat .1/ 500.
В 526, F 80. PN — d.f. quiuirginee matris.l/ 175; cf. 817.
A Eripe pauperem et egenum V 82. PN — Deus summe... exoptata .1/ 822.
A Erit dns gloria corone В 71, F3. АО — et inestimabilis... plenitude .1/ 719.
A — dns sicut ros В 100, V 3. О — o. d aquo omne... possideant В 1017.
L — firmamentum in terra В 101 ; cf. V 3. О — о. d. qui nobis a te condiiam 14.
A — germen dni in die V 9. О — o. d. qui sanctum pontificem... inuicti
A — hic uobis dies M 499. В 1013, 1019.
Л — lumen lune tí 180. II Eterne rerum conditor В 50, 69, 79, 88, 97,
A — lux magna in tempore R 107. 108, 147, 187, 216, 221, 225, 229, 233, 237,
A — omnipotens adiutor 291. 240, 214, 260, 321, 380, 440, 501, 505, 691,
Л — opus iustitie pax В 60. 690, 700, 703, 700, 1131.
II — lanquam lignum V 113. II Eterne rex altissime tí 053, 657.
О Erubescant dne impii... labia tí 406, F 75. M — tue uirlutis... coequari .1/904; cf. 827.
О — et confundantur omnes... confun- В 998.
datur£ 441, F 70. Eterni Patris sapientia... ampliares F 38.
Л Erubescant impii et deducantur В 166, V 75. Eterni proles Patris et inclite В 1191.
О Erubescimus dne te Patrem R 218, 721, 726, Eternum atque o. d. frs r. supplices 115.
731, 734. — nomen uirtutis В 998; cf. .»/ 964.
OUI LIBER ORDINVM. M?
О Eternum te auctorcm #51, 80, 187, (190. A Exaudi me dne quoniam benigna est 259.
PN — te Deum et... concelebret Л/ 270. О — nos d. clamantes... iustilie В 200.
О — te Deum rerumque... officiis В (¡91 ; P — nos d. exaudi В 198.
cf. 69, "216, 380, 440. — nos d. Saluator noster 377.
О Eternum tue uirtutis... coequari M 8-27, 856; A — nos d. salutaris В 287, 404, 718.
cf. 964, В 998, 1193, 1196, 1203, 1207. О — nos d. salutaris... ad requiem В 287,
В Eternus dns qui humililate... attribuât В 216, 404, 405.
219. О Exaudi nos d. salutaris... apicem В 670, 718.
L Euge serue bone et fldelis В 1265. О — nos d. salutaris... periculis Л/527.
О Ex latere Domini... dignetur M 527. О — nos dne de monte В 474, 517.
A Ex ore infantium M 206, V 54. АО — nos dne d. n. et humane Л/ 266.
О Ex radice Iesse exiens... ostendas В 112, V 7. О -— »os dne d. n. pro diuer.iis 379.
В Ex Sion Dominus ueniens... puniat В 97, 100, P — nos dne exaudi... audi В 372.
F 2. P — nos dne exaudi... munda В 253.
L Ex utero matris В 1135, 1136, F .122. АО — nos dne sánete... inlesi Л/ 308.
.R Exacerbauimus nomen tuum В 404. PN — nos fámulos tuas... adtribue 341.
О Exalta cornu nostrum В 158, 314, 355, 667, A — nos in die В 204, 277, 387, 708.
683, 719. 0 — nos lumen indeficiens 209, M 437, F 99.
О Exalta nos dne de portis... inlentio В 269. PN — о. d. me indignum 280; cf. 341.
A Exaltabo te dne quoniam 387, M 1004. О — orationem nostram dne . . . dignare
О Exaltamus le dne... mirabilia tua В 230. Л/ 298, 319, 336, 355, 373, В 260, 264, 324,
O Exaltare dne qui iudicas. . . impiis В 563, V 89. 380, 506, 950.
A — super celos В 69, 221. O Exaudi uocem deprecationis...suslollas/f 711.
L Exáltate sunt Dlie Ierusalem В 1030, 1032, A — uocem orationis В 542.
1050, 1054. В Exaudiat nos dns et benedicat В 968.
A Exaltatio iusti multa В 1128. A — nos dns in die 340; cf. 188.
A Exaudí de celo dne В 241, 733. A — dns uocem fletus В 455.
— d. orationem Ecclesie Г 80. L — pauperes dns et compeditos В 650.
A — d. orationem nostram // 405 ; cf. V 80. О Excellentissimam in hac... subleuemur В 614.
О — d. orationem... desideria В 362, 421. OD — inhac...surgamusJ/475,477.
OD — d. supplicanlcs... concedas 329. P P Excellentissimam tue maiestatisimploramus...
A — dne de templo В 471, V 73. sumamus Л/ 946.
О — — detemplo. .. gratia tua #472, J'73. P P Excelse celorum Deus. . . nostris M 931 .
АО — — deuotam... assume .1/639. О — d.estoadiutor...libertatis/УЗОЗ, 412.
АО — — deuolionem famuli... felices 310. PP — dne qui béate... medicinam Л/702.
О — — has familie tue.. . suffragio В 1306. О — dne qui humilia... permaneat В 660.
О — — lamentabilem В 573, V 92. A P Excelsum te Deum... pacis Л/ 187.
АО — — orationem famulorum 327. A Excelsus dns et humilia В 660.
L — — orationem meam 251, 304. A — dns in celis // 661.
О — ■— orationem nostram... regnis 287. L Excipe senium tuum В 352, 355.
1' — — preces nostras... conférât В 557. A Excita potentiam tuam M 121.
P — — preces nostras : et miserere . . . О — potentiam... ultionem В 90, V 4.
peccalis В 363, 719. О Exclamamus ad te... lumine В 501, 506, 509.
O Exaudí dne preces nostras... seciilorum 93. L Exclamaui in toto corde В 501, 506, 509, 517.
О — — supplicum preces... absolual 90, R Exclamemus omnes ad Dominum В 362.
204, 273, Г 99. О Exemplis et merilis... facultatem // 1018.
A Exaudi dne uocem meam В 988. P P Exemplo b. uirginis... copiosam Л/672.
О — — uocem nostram В 1314. A Exiet uirga (Iesse) de radice В 112, V 7.
Il — — uocem precis mee 296. OD Eximio eminentie... habere Л/ 800.
OD — — uocem precis... habeamus Л/ 352. A Exitus matutini et uespere В 230.
«бз INDEX DES FORMULES. (Ш
О Exoramus biuisibilem tuant сlernen Ham 129. 0 Exultans plebs tua... sectatores H 138.
A — te dne ul a peccato 415. О D Exultantes de tuorum... bono M 810.
В Exoratu uirginis sacre Marie... possitis// 1191, О — gaudio... gaudeamus В 189.
M 826. O Exultare sanctos in gloria... testantur В 1046.
0 Exorcizo te creatura aque... adscribí M 464. A Exultate Deo adiutori В 156, 303, 417.
О — — aque... passionis 18. A — in lelitia В 103.
О -— — aque... Spiritus sancti'M). О Exultatio sanctorum tuorum В 1009.
О — salis in... temtaliones 12. A Exultationes Dei in faucibus В 1047.
ü — — salis per... sancto \">. 0 — tue dne... intercessor В 1047.
O Exorcizo te immunité spiritus... peccalorum A Exultauerunt filie lude F 126.
22, 23, 25. A Exultauit spiritus meus В 121.
O Exorcizo le immunde spiritus... lemplum 24. О Exultemus tibi dne... premia В 355, 417.
O Exorcizo te omnis spiritus... agnoscis 24. О Exultent dne labia В 125, 137, 991, 993, 1027.
L Exorlum est in tenebris /У 131, 151, 671, 73i, L — et letentur В 74.
998, 1004, 1008, 1021, 1023, 1013, 1078. OD — in te dne anime... tue Л/994.
L Expecta me dicit dns В 607. О — in te dne labia... inducid 212, 1188.
A — reexpecta dicit В 91. О — in te dne labia nostra... propitium
A Expectabam Deum qui me Л/ 752. В 1135, 1153.
A Expectabo nomen sanctum В 1246. H Exultet aula célica... gloria 1268.
O Expectamus te dne... consortes В 104, F 9. OD — in te due anima... demonstrauil 311.
Expectantes aduentum... concelebret VI. OD ■— in le duc anima... precepit 318.
M — beatum... passionis Л/ 337. A Exurgat Deus et dissipentur 118.
В — se Spiritus... expectamus Л/612, В — in uobis... capiatis Л/ 493.
# 663. O Exurge d. et miserere... precem В 313, 362.
О Expectati temporis dil. fratres... adspirel 215, О — d. et misericorditer iudica... conûten-
Л/ 443, F 100. tur/?593,F96.
A Expectatio gentium F 91. A Exurge d. et pereant F 90.
О — salutis noslre dne uerba... suceur- A — d. iudica terram F 66.
rat В 328, V 66. О — d. qui iudicas... consortes В 169.
M Expectation! nostre... capiamus Л/ 758. О — d. qui iudicas... uenturum В 62,71,
R Expectalur dns ut misereatur R 78. 721, V 32.
0 Expectemus le dne... misericorditer В 94. A Exurge dne adiuua В 284, 396; cf. 939.
A Expectetur sicut pluuia В 70. О — adiuua nos... uirtutis В 284, 396,
АО Expia quesumus dne noslrorum... inlustrari 700, F 66.
M 420, В 603. A Exurge dne d. et exaltetur F 67.
О Explelis dne in hac sacra... concedas M 487, A — d. et libera plebem tuam В 151.
493, 497, 503, 509, 515, 368, 379, 585, 598, — d. in precepto... suscipias F67.
598, 609; cf. В 616. О — d. п. in auxilium humilium . . .
A Extendit dns manu m V 123. gratte 379, В 411, 448, 458, 579, F 134.
AP Extingue in nobis... sempiterna Л/ 309. Exurge dne dispargantur... prepárala F 90.
H Extremum uestis sacrale... uestigiis В 898. — et corda nostra... gloriam F 66.
H Exulta nímium turba íidelium fí 1083. A — et intende in judicium В 484,
A Exulta satis filia В 1269, 1271, V 13. 579, F 90; cf. .1/802.
О — satis filia Sion quia... indulgentiam Exurge dne et intende... passionis F 90.
В 1271, V 13. OD — et preuale... pietatem Л/143.
L Exultabit iustus Л/194, 726, 827, 954. — exaltetur manus. . . possideas F67.
A Exultabunt omnia ligna Л/ 130. A — exurge F 66.
R — saneti cum fiducia В 1047; cf. 1046, — Iesu qui pro nobis... uiam F 68.
Л/973. — in occursum... inimicis V 90.
PN Exultans plebs tua... declaretur M 213. A — in requiem F 66.
665 LIBER ORDINVM. m;
R Exurge dne miserere nobis В 252, 291. О Fac nos dne innocentes... participes В 1178,
O Exurge dne non a loco, non tempore... disper- VU.
gas'W; cf. Я 369. О Fac nos dne intentis... donis В 1242, F 136.
O Exurge dne non a somno... disperdas /У509. О — nos dne iuste, sobrie... hereditatem В 62,
— non preualeat... regnum F 67. 63; cf. F 5.
О — preueni inimicos... infideles F 68. 0 Fac nos dne iuste, sobrie... possimusZ? 103;
О — qui iudicas... collocemur fi 333, cf. 62, 63.
381,417, К 66. PP Eue nos dne o. digne lue metnini passionis 302.
A Exurge dne salua me В 579. PN — nos dne semper tibi uolorum 300.
Л Exurge dne saluum me fac 370, 381, В 118, О — nos dne sicut lilia... electis В 1216.
458, 569. — nos dne sub ara tua... occisorum F 53.
Л Kxurge gloria mea tí 422. — nos dne tuis preceptis... aspectus V 30.
— gloria nostra Dcus... celo V 17. О Fac nos dne ut salutare tuum... redemplorum
A — in occursum mihi V 90. В 1090, V 45.
Ü — ne taceas ñeque... torram // 354, 418. OD Fac nos elerne Deus... gloriam J/784.
A — qui obdormis V 68. AP — nos eterne Deus... prestolemur M 920.
A Exurgentes in me testes... me tí 532. О — nos Pater in gratia... puniat В 74, F 5.
O Exurgentes testes iniqui... humiliabar tí 583, 0 — q. dne hanc cum seruis tuis... choris 400,
V 76. 426, M 1028, tí 984.
0 Exurgentibus nobis dne... adgregare 117, 128. A Faciam uos ut in prcceptis tí 563.
A Faciem meam conspuere В 607, F 96.
A Fac cum seruis tuu 400, 425, M 1028, tí 978. O Pacientes commemorationem b. apost. M 114.
A — mecum d. signum 288, tí 992, 994. PP Facientescommemorationempassionis4/1027.
P — nobiscum due misericordiam... ablue A Facies tua tanquam (aqua) munda В 129, 1013,
В 362, 718. 1221.
P Fac nobiscum dne misericordiam... ueniam PP Facimus dne commemorationem dni Л/374.
В 576. PP Facimus dne filii tui dni nostri commemora
Fac nobiscum dne signum... muñere F 96. tionem .¥133.
— nos bone dne iuste... hereditatem F3; cf. PN Facitonoso. d.ut carnali... mansionem Л/588.
#62. PP Facta dne commemoratione martyrum.1/870.
Fac nos x. dne laudes... mereamur V 112. A — est hereditas mea В 596.
Fac nos d. p. in gratia et in agnitione... pu- R — est lingua iniquorum В 517.
niat V 5 ; cf. В 74. A — est pars Domini В 503.
Fac nos d. p. in Iesu Christi... premio F il. R — est super me manus dni //697.
О — nos d. p,ita Ubi fructificare... hereditatem R — est Sion sicut auis В 111, F 96.
//632,7111. R Facti sumus dne tanquam В 319.
О Fac nos dne béate... genitricem tí 177, V 18. A Factus est dns refugium M 631.
О — nos dne béate... redemptis tí 117. A — est in расе locus M 200.
U — nos dne beatissimi... uiuorum M 953, A — sum in derisum В 493, 318, 570.
В 997 ; cf. В H96. R — sum omni populo В 533.
О Fac nos dne beatissimi... uiuentium В 1196. AP Familietue q. о. d. absolue... mereamur Л/332.
О — nos dne d. noster portionem... mereamur PP Famuli ergo tui exigui... attribuas .1/961.
В 503. PN Famuli tui indigni... iustorum 1/187.
О Fac nos dne d. noster ut nec... libera tí 518. Fámulo tuo dne prestitisti... salutisF61.
U — nos dne diligere iustitiam... castitatis PN Eaue d. famuli tui... refrigeres 305, .1/1002.
В 284, 314, 396. H Fauens redemptis uota(uoto)abstinentie /?890.
О Fac nos dne i. x. ad te conuerti В 1097. A Fauum mellis F 61.
О — nos dne i. x. ut oleum letitie... adnume- L Feci iudicium et iustitiam tí 506, 539, 316, 352,
remur tí 1031, 1157, F 126. 557, 560.
О Fac nos dne in prcceptis... liberemur//563. A Fecisti dne in mari tí 1081, 1256.
607 ÍNDEX DES FORMULES. C№

A Fecit celos dns in uirtute sua В 6it. В Fidelissimi serui sui uotum... exhibeat 306; cf.
A — dns luminaria magna В 618. В 1002.
L — lunam in témpora В '¿±2, 138. AP Fidelium tuorum dne uota... dilenlur 31 1.
A — mihi magna В 214, 1297. Fidem quam corde credimus .1/ 556.
A Felices V 50. В Fides qua creditis... sanctorum .1/ 637.
В Felices uos dns... occurrat .1/ 805. Fides uestra Deo fructificetF 86.
Felix dne martyr tuus iste F 128; cf. В 1173. A Filia Ierusalem intra F 20.
— ecce martyr tuus est... decoremurV 128. A — Sion benedic В 21 i, 1028, 1157, 1161,
О — est dne martyr tuus... collctemur// 1173, 1272, 1283.
F 128. R Filia Sion consecrabis dno // 129t, F26.
О Felix est dne quem ita tuo muñere . . . perflcere A — Sion ego dilexi le В 1270, F 15.
В 1117, V 128. R — Sion facta est ut tugurium В 293.
Felix homo quem tu orudisti... regnumF 12!). R — Sion habitabo F 28.
А — in gloria est В 1117. R — Sion quiescat uox tua a ploratu // 1161.
О — martyr qui testificatus... felices В 1174, L — Sion usque ad te В 127 1, FIS.
F 129. R Filie Ierusalem si inueneritisF 126.
О Felix martyr tuus dne... absoluat V 128. L Filie tue Ierusalem in latere // 1029, V 126.
О — martyr tuus dne... eternum В 111(1, Filii accipite regulam fidei #394.
V 127. A — hominum benedicile В 235, 215, 262.
О Felix martyr tuus dne. .. perpétue Bill', F128. A — hominum diues et pauper В 706, 707.
— martyr tuus dne... succrescatF 129. — hominum Domino benedicite 401.
О — martyr tuus dne... triumphantes В 1173, A — hominum in protectione //283, 393, 715.
V 129. A — hominum simul in unum В 260.
A Felix qui in sensu V 128. R Filii Sion conuertimini 5682.
A — qui non habuit /f 1117,7128. A — Sion exullate // 695.
A — qui potuit transgredí В 1117, V 128. A Filius accrescens et decorus В 1 18. •
A — qui pronus est К 127. A Filius Dei letatus est super iustos В 1009,
R — quia deiecistiF128. 1039, 1164, 1177; cf. 1169.
— salis ille dne... eternorum F 128. A Firmamentum meum et refugium В 498, F81 .
H Felix Tarraco Fructuoso uestiris В 1002. О Firmamentum nostrum atque refugium... sta
— tuus dne quem utique... perpetuo F 128; tuas // Í99, F 81.
cf. В Mil. Firmamentum nostrum Christe Deus... adsi-
A Felix uir iste qui iustificaturF 128. gnes F 81 .
R — uir qui inuentus est /H 118, F 128. L Firmetur manus tua Af 258.
H Feno iacere pertulit. . . omnium В 889. H Fit porta Christi peruia... crimina В 889.
H Festum Christe rex per orbem В 1301 . В Flammam benedictionis... maiestas В 187.
H Festum insigne prodit coruscum В 109t. A Florete sancli sicut rosa В 1009, 1010, 1098.
О Fiat cor nostrum dne... confundat В i 10. A Floruerunt sicut HliaF30.
A Fiat misericordia tua dne 315, £341, 392, 662, A Fluctus tui dne super me В 1259.
679, 715, M 309, 315, 323, 328, 333, 3i2, 347, H Fons uite Deus perennis... gaudeat В 1171.
392, 655. L Fons hortorum, puteus В 652.
O Fiat misericordia tua.. . largitalem // 230, 341 , L — isle uite nobis В 198.
392, 662, 715, 728. AL — pacit et origo sincere... regno 415.
О Fiat super nos dne misericordia В 690, F 116. AL — pacis origo dulcedinis... diffundal.1/808.
M Fide pleni, spe robusti... quesitus M 832. OD — uite perennis... iussisti M 30t.
AP Fidei noslre o. d. crescit... terris .1/275. A Formauit dns Deus M 2i2.
L Fideles in dilectione В 1251. AP Fortis est ut mors... laudemus .1/686.
В Fideli sermone serui... exhibeat M 1002. R Fortissime Deus, Spiritus uniuerse В 688.
PN Fidelis dne in uerbis... Sanctis .1/889. M Fortissimum auxilialorem M 776.
A Fidelis erit domus В 6i, 9i. O Fortitudinem tuam... redime 382.
66!) LIBER ORDINVM. 070

, A Foviitudo mea et laus mea Dominus 188. A Gaudete in Domino semper F 5.


O nostra dne... gaudeat Z/ 202 ; cf. 150. L iusti in Domino M 658, 895, 963,
О — nostra dona... gaudeat fí 150; cf. 202. // 1004, 1043, 1082.
A L Foueat o. d. charilas... carnis M 382. A Gaudete populi et lelamini 242, M 476, 486,
О Fragrat Christe tuus... iustorum// 1218, F6. 493, 197, 503, 509, 514, 575, 579, 585, 593,
A L Fraterna pernio ti dileclione 247. 598, 609, 745, 751.
OD Fratres с. martyrum... celum 3/210. A Gaudete quia nomina uestra В 1248.
— с. rogo uos... pei'ducal H 255. A — quia uici mundum F 115.
PP — commemorationem... concedas .1/267. В Gaudio aduentus sui... tabescat H 77, F 34.
A Fremcbant cordibus M 190. A Gaudium et letitiam tenebunt В 1247.
H Frenentur ergo corporum cupidines В 270. О — iustorum quod... expurge! В 278.
A Fructicemus Deo ut simus fí 632, Fill. A — magnum erit В 1246, 1252.
A Fructum inimicorum dne fí 463, F 72. О — nostrum et sains... decantare M 962,
О Fructum inimicorum... coniungat/f 463, F 72. В 1000, 1164, 1169.
A Fuit homo missus fí 1 \ 32, F 122 ; cf. 1 23. L Gaudium sempiternum super caput В 999,
A Fulgebit iustussicut splendor M 146, 159, 178, 1008, 1021, 1081, 1169.
536, 951. A Gelauerunt tanquam munis tí 651.
II Fulgentis auctor etheris В 192, 267, 334. R Gemitus populi tui В 253.
R Fulget celum et terra fí 182, F 49. M Gencralibus sanctorum... coronas .1/909.
О Fulget dne celum rutilum // 182, F 49. PN Generose uirginis tue... sustollat M 701 .
H Fulget hic honor sepulcri/í 1099. О Genile ingeniti f. Dei... possessionis .1/202.
M Fundamus ad Deum preces... decorare 294. A Genua mea infirmata sunt .1/336, // 574, F 84.
L Fundasli terram et permanet fí 236, 386, 411. L Germinabunt ossa tua/? 131, 1012, 1016, 1019,
H Fundere preces lempus est fí 938, 958. 1020, 1199, 1270.
A Germinabunt sancli sicut lilium // 1098.
A Gaude et letare filia fí 1273. A Ger'minauerunt campi fí 175, 30.
О — et letare filia Sion... passionum // 1273, H Germine nobilis Eulalia... modulis В 1274.
1281, F 19. Gloria et honor Patri 124, 242.
A Gaude et letare in omni corde fí 1281 . A Gloria et honore coronasli В 123, 136, 994,
A — filia Syon dicit dns, Spiritus .1/844; cf. 1П8.
В 1028, 1312. Gloria in excelsisDeo .1/531, Z/942, F 35; cf.
A Gaude filia Sion, iubila fí 1285, V 19. .1/ 392.
L — filia Sion, letare // 211, 1153, 1186. L Gloria iustorum timor В 1128.
R — filia Sion quia ueniet fí 102. Il — magna est sequi dnutn В 958.
A Gaude urrgo filia Sion fí 1280. A — mea Deus В 88, 237, 502.
A Gaudeamus et letemur F 111. A — mea dns nosler В 404.
H Gaudeat cuneta pia plebs... sánelos // 1309. Л — mea el exallans В 225, 421, 467.
L Gaudebat populus Israel fí 645, 647. А — mea exallans В 288, 348, 507.
A Gaudcbunt campi et omnia que in eis В 68, О — nostra Deus noster... gloriari M 144,
70, 71, 84, Г 10. В 152, 158, 163, 177, 532.
1, Gaudebunt labia mea dum canlaucro 206, О Gloria nostra Deus noster, da... mereamur
M 356, 363, 367, Z/194. // 288, 348, 404, 421, 467, 507, F 134.
Gaudemus dneet letamur... sentiamus Fill. О Gloria tibi Deus, tibi semper gloria .1/171.
— dnequimundum...dominarisFH5. L Gloriabuntur in te // 199.
Gaudens gaudebo in dno В 75, 109. A Gloriam et magnum decorem 46, .1/152, 177,
О Gaudent campi utique aduentus В 85, FIO. 199, 2il, 826, 830, 837, 856, 947.
Л Gaudeo in passionibus F 40. L Gloriemur dne in laude В 281, 288.
H Gaudet calerua nobilis... conférât В 1225. A — in cruce Domini В 1119.
R Gaudete et exullate omnes F 36. M in cruce... reformauit .1/ 849.
H — flores martyrum... celui В 887. Glorificamus te x. in... accumulct F 14.
671 INDEX DKS FORMULES. 072

О Glorilïcelurdextera tuadne... dimergat//049. O Gralias tibi due donis repleti... coheredes 325.
Gloriosa est x. memoria... electorum V 120. Gralulamur dne quod confortare V 13.
О — csl palma uiitorie tí 1048. A Gregcm tuuin due ne deseras 20.
О — facta est uirgo... exhibemus tí 1-27-2, В dne... permanereZ/903; cf. 901.
1-280, V 16. В pastor bone... deuola tí 908.
M Gloriosa martyrumSeruandi...ampliari M 885. R Gressus eorum dirige //591.
O Gloriose ас misericors Domine... consequi O — noslros dne... confusione tí 595.
tí 1-27-2, V 18. A Gubernasti iustitia tua //049.
O Gloriose ас misericors Domine... eílicaciam O Gustantes dne suauilatis... men liuvi 273, .1/199,
tí 1019, 10-20. 230, 256, 296, 567, 613, 640, 944.
O Gloriose d. p. et dne qui unigénito... pronun- A Gústate el uidete quam suauis 241, .1/119, 561,
tiasZ/ 181, F 35. 013, 621, 630, 033, 637, 640, 013, 647, 656,
O Gloriose omnium rex... dono tí 1040. 002, 666, 669, 672, 682, 688, 692, 703, 707,
O — polens ac... concede tí 194, 158, 515, 713, 718, 715, 728, 733, 739, 756, 762, 773,
.'¡17, 510, V 80. 779, 785, 788, 792, 791, 801, 805, 810, 818,
O Gloriose rex Christo cui... dona// 1031. 820, 830, 835, 813, 850, 856, 861, 866, 871,
O — sánete o. d. ... mereamur tí 185, Vol. 875, 883, 887, 892, 896, 905, 912, 911, 925,
Gloriose sánete Marie perpetué uirginis 235. 932, 958. 902, 967, 972, 975, 978, 982, 987,
A P Gloriosum precursoris... morte M 811. 891, 891, 897, 1001, 1003, 1006, 1010,
A Gloriosus dns in Sanctis tí 1010. 1036.
A est aspectus eius tí 177, 150. A Gyrum celi circuiui sola tí 1296.
M Grandi nobis fide... ornamentum .1/839.
О Grandis itaque pulchriludo... gaudere tí 1101. M Habeanl dil. frs uota cautelam... orare .1/ 504.
A — pulchriludo eius tí 1101. R — dne finem peccata tí 218, 086.
H Grates tibi Iesu nouas... reddilam tí 1129. A Habebis flduciam reposila Ubi spe tí 1018.
В Gratia Christi qui b. Genesium... tempestale PP Habemus quidem dne . . . eterna .1/ 262.
M 835, tí 1197. PP Habenles ante oculos... confirmet .1/174.
A Gratia Dei data est nobis tí 035. R Habele flduciam coram tí 275.
Gratia d. p. o. pax ac dilcclio dni... nobis Habete osculum dilectionis .1/540.
236, .1/115, 516. A Habitáculo isto rircumda 19.
В Gratia que nos per fidem... remunerallonis O Habitan tibus dne in hoc tabernáculo 176.
tí 032, 031, V'100. R Habitatores Icrusalem V 96.
О Graliam plenam habere... dulcedinem tí 1292; PP Hanc iijilur oblalionem... hereditutem 148.
cf. 213. OD — oblalionem... uitam .1/1019.
О Gratiam plenam habere... inlroducat tí 213; O Hanc oblalionem quesumusDomine... indulge
cf. 1292. .1/ 112,528,536.
A Gralias agamus Deo Patri V 108. O Hanc oblalionem q. o. d. ... dimitías 231.
К — agimus Deo tí 1105. PP Has tibi dne in solemnitate. . . copiosam .1/ 750.
О — agimus tibi Deus Pater... sempiterna R Нес dicit dns : Afflixi populum meum // 325.
tí 035, V108. R — dns : Dilectione tí 1281.
A Gralias agimus tibi dne Deus tí 635. A — dns : Kgo luli te .»/ 530, 953.
A — ago Deo qui me V 10. A dns formans me ex ulero .1/675.
L — Deo qui dedit... equitate //035, 1108. R — Dns meus es tu V* 60.
L — Deo qui dedit... fecit В 632, 035, 630. H — dns : Preuaricati V 72.
— tibi agimus dne Ihesu Christe ... ad- A — dns : Priusquamleformarcm//1137.
milti V 10; cf. 109. A — dns qui erat .1/581, 741, 849.
О Gralias tibi agimus... populo luo .1/ 177, 190, R — dns : Suícitabo tí 70.
205, 217, 222, 226, 567, 605, 621. R — dns : Visilabo (el in Г : uiuilicabo)
О Gralias Ubi agimus о. d. ... christiano //997. // 1010, 1057, F 55.
OD — tibi agimus о. e. d. ... ueniret .1/711. PP Нес dne clona tua... reuiuiscat .1/ 189.
I.IBEB OHDINVM. 46
673 LIBER ORDINYM. 674

Ü Нес dne ovado salv tarit heredilatem '¿±2. H Hic functionis dies... incola 102, 404, // 923.
A — est dies quam fecit dns.J/480, 489, //641. H — Ioannes natus est... palriam В 1209.
M — est dies quam fecit... liberlali Д/387. A — qui aduenit V 43.
АО — est dne d. n. deuota... superno Л/797. A — uir iustus et fidelis В 990.
О. — est dne gloriosa illa... uirgo В 1188. Hierusalem, uide Ierusalem.
O — est dne nouelle... mysleria // 508, F91. PN Hilares dne celebramus... conlocarc M 939.
AP — est frsc. Ecclesielex... maneamus .1/780. АО — dne celebramus... gloriosa M 961.
L Пес est generatio querentium dnum В 505, M Hilarescite queso d. frs... sempiternis M 137.
582, 589, V 91. H Hinc functionis dies, uide Hic functionis.
P P Ilec est pia et salutaris... die M 397. PN His noslris quesumus. . . prestes M 619.
A — que ascendit V 28. PP Hoc agentes apud te... effusus M 191.
A — que ingredilur V 28. PS — cantant angeli... excelsis M 399.
P P Лес hostia pañis el uini... placitas 219, J/990. R — etiam tertio manifeslatus // 931.
PP — igilur precepta seruantes... perpeluum PP — sacriticium ieiunii... uirlulum .1/ 388.
.1/ 79*. О — secundum petitionem... celorum 93.
Нес requies mea in secultim 125. .: — tibi sacramentum sil 144.
P P —■ sunt uerba, hecsunt sánela... meorum 281 . О Hodie lumen mundi... dulcescant В 118.
PS — tenox(uox) dncmixta...reslitutam.l/501. О — nobis thesaurus natus M 183, 200, 200,
PP — tibi dne tua seruantes... sanctihcel.1/727, 211, 217,332.
932, 864. A Homo Dei ostendit В 1203.
A O Helena tarnen regina... cruces M 742. A — iste gloriflcatus... mandatis В 138.
L Heredilate adquisiui testimonia В 699. A — iste perfecit omnia В 1203.
A Herodes occulte V 48. A — iustus erit quasi dos // 993, 1173.
R Heu me quia peregrinatio В 180, V 8i. О — missus a teChriste...reddidisse //1132,
A Hi dies exoralionis M 321, 6i8; cf. 292. V 123.
A — dies orationis M 292; cf. 321, 048. Homo uerus et o. d. cuius... dexlera V 37.
H — ostenderunt cerimonias В il i6. A Honorali sunt amici lui В 1115, 1237.
О — sunt x. dne amici lui... coheredes .1/ 7(U. H Honore sánete Eugenie... sedibus В 1285.
О — sunt dne aposloli... conseruemus В i i 16. H lloris peraclis undecim... recrea В 938.
— sunt dne filii quos... exsultare V 91. H Hortalor ille primus et doctor noue В 271.
О — sunt dne septem... elllagitat Д/733, В 1113. A Hortus conclusus sóror mea M 103 ; cf. F 27.
Ü — sunt dne ueridici... adipisci В 1238. OD Hostiam tibi dne placa lio nis... attribuas 397 ,
A .— sunt lilii К 91. 429; cf. .1/1022.
A — sunt qui missi sunt В 1021, 1113, 1143. OD Hostiam tibi dne placationis pro... indulgeas
A — sunt qui mortales // 1022, 1177. .1/ 1022.
L — sunt qui non inquinauerunt... Deo // 132. H Hoslis Herodes impie... reddidit В 184.
R — sunt qui non inquinauerunt ueslem... me- Il Hue uos gratifiée plebs pia conuoeat // 1233.
cum В 134 ; cf. V 3 4. В Huius due sacramenti... consorlio 299.
A Hi sunt qui sequuntur В 132. О — mici dne sacramenti... indignus 280.
A — tres missi sunt in medium В 1036, F* 33. H Huius supplicium pestis amare В 921.
О — tres pro tuo nomine... liberi // 1057, V 33. PN — tibi dne sacrifieii... apparere 408.
A Hie curantur languidi 382. Humiles agere grattas... concordes 254.
H Hic duorum cara fratrum... gaudiis В 1109. A Humiliala est in puluere anima // 700, 737.
H Hic est dies uerus Dei... gemat В 618, 020, Humiliate uos benedictioni 153, 241, .1/553.
622, 623, 623, 626, 628, 631, 633, 631, 630, It Humiliatus sum et curuatus // 104.
010, Oil, 617, 619, 632. A Humiliaui in iciunio // 483.
О Hic est iustus noster... totas Л/ 222, 226, //148. M Humiliemus Deo d. frs animas... noster 443.
А — est pañis de celo .1/313. Humilitas passionis... chrisliano Г 87.
A — est pañis uerus .1/ 173; cf. // 01 4. M Humo prostratus tuo... reuiueseat 252.
H — est precursor qui В 1 130. О Hune psalmum medicaminibus В 315, 535.
C.75 INDEX URS FORMULES. (i70

H Hymnum Marie uirginis... precibus li 1190. О lesu d. f. qui b. Mariam... générasse tí 1296,
0 — nouum et dulce canticum... fir- V 25.
missimos tí Mi. lesu d. f. qui ea crucis... uenire V 12.
0 Hymnum nouum et dulce... seruiamus tí 729. AP — qui felices animas beatorum... de-
portemus Л/803.
A /acta in duo cogita tum 233, M 995. О lesu d. f. qui hortum electorum... nesciamus
H lam adspirat dies F 28. //1150,1278, F 20.
H — cursus hore sexies... sécula tí 937 ; cf. 955. PP Iesud. f. qui noster factuses.-.exoptata Л/358.
H — dena nos preceptio... sécula tí 938. — qui passionis tue... accedamus К 95.
О — fulget Oriens, iam properat... defenso- PN — qui pro nobis... ruinam M 495.
rem В 235,708, 4133. — qui uino illo passionis V 110.
II Iam legis umbra claudilur... sanguinis tí 595. — testis fldelis primogenitus V 113.
H — lucis orto sidère... sécula tí 942. PN lesu d.p. f. qui es et uictoriamartyrum.1/749.
H — meta noctis transiit... office tí 939. — d. p. f. qui te post uulnera crucis V 115.
0 — nos dne nocturne... predicatur // 231. О lesu d. p. ineffabile Verbum tí 507, V 71.
H — nuncadillumproperare conuenit/У 1047. 0 — Deus noster et dne qui illustrem // 1 181,
H — passionis inchoande gloria tí 103 i. 1241, Г 135.
H — surgit hora terlia... chorum //953. lesu d. n. et dne qui uerba inimici F 76.
L Ibis, Alleluia, prosperum iter И 259, 263, Ü — qui facte de resticulis // 535, V'81.
A Idola gentium iam non erunt tí 165. 0 — qui maxillamprebuisti /?605, F 96.
M Ierosolimis inuentio sánete crucis M 741. — qui offensam ligni F 113.
R Ierusalem aspice tí 90 ; cf. V 14. 0 lesu Domine cuius admirabile nomen... pius
R — cito ueniet salus tí 111. //141, 1088, F 44.
— ciuilas saneta suseipe me, r/uia 138, R lesu due in quo est gratie plenitude 174.
#1027. О lesu Domine qui dolorem Ecclesie tue...
R Ierusalem ciuilas saneta exallabitur V 114; placeré tí 486, 608.
cf. 8. О lesu dne qui es corona sanctorum 165.
A Ierusalem ciuitas saneta ornamento tí 1153. — qui es elerni Patris... possideasl'37.
It — ciuilas saneta ultra non eget В 170. О — qui nasciturus ex Virgine... possi-
А — descenderint V 48. deat В 1295, F 26.
R — ecce apparuit ñ 178, V 48. О lesu dne qui natiuitate diuina... filium V 27;
R — erit tibi dns lex tí 161. cf. #1285.
H Ierusalem gloriosa... ad gloriam В 1123. АО lesu f. d. x. qui ut morte tua mortuis 411.
R — hodie natus est tí 117. АО — f. d. qui contriti... condigni .1/363.
illa dne que... reformet V 8. AP — f. d. qui Petro apostolorum omnium...
A — in te apparebit tí 177. cxemplo .1/722.
R — lelare in aduentu В 92, 9.'i4. lesu fons et origo nostre salulis F 76.
A uide clarilatem tí 567, V 14. О — Nazarene qui a ludeis suspensus... pieta-
FP Jesu Christe dne altissimi f. natus... official tis В 1122.
257, 276. OD lesu preceptor occurre... petitionis M 323;
О lesu Christe f. d. uiui qui cecidisti... concede cf. В 329.
/7 606. PN lesu redemptor humani generis... fine .1/321.
Л L lesu collatio uite perennis... obtineat Л/344. — redemptor inclite... resurgamus F 108.
II — corona uirginum... uulnera/? 913, 1030, АО — redemptor noster et dne... lucis M 301.
1032. PN — redemptor noster et dne... suffragiis
II lesu defensor omnium... concinere tí 931. M 980.
— d. f. ad quem martyr... adsignet Г 40. lesu redemptor noster omnipotens qui... con-
Ü — d. f. quem impia... gaudium tí 547, F 97. locemurF96.
О lesu d. f. quem uox angelica... felices tí 621 ; H lesu redemptor omnium... largius В 901.
cf. V 112. OD — redemptor piissime cura uulnera M 40S.
G77 LIBER ORDINVM, 078
AD Iesu saluaior humáni generis... commissis 361, L Illumina dne uultum... paruulis 0 364.
M 1003. A — dne uultum... salutare tuum 0 78.
О Iesu saluator nosier et dne aduersus quem О — dne uultum... sumamus 0 364.
..... 0 370, V 77. L — oculos meos dne 0 219, 220, 239.
О Iesu saluator n. et dne qui es itera sahts 72. О — oculos nostros Domine... concludat
О — saluator n. el dne iugum legis 0 72, Y 30. 0 220, 239.
О — saluator п. et dne qui primalum 01104, II Illuminans altissimum... uiri 0 176.
V 62. А — lu mirabiliter... cogitatis0 238.
PP Iesu salualor omnium... preparemur M 508. А . — tu mirabiliter... notus 0 342.
A P — uirlus infirmitatis... pena M 12t. L Illuminare Ierusalem 0 1291.
О — uirlutum omnium Deus... ueniamus О Illuminas nos dne requiescenles 0 240.
; 01274, V 26; A — tu mirabilis 0 68.
M lesum x. d. n. frs d. qui est pastor 288. L Illuminatio mea et salus 0 191, 287, 348, 404,
M — x. d. n. qui directa... expédiant 348, 467, 326, 388.
. Л/993. О Illuminatio mea salusque... credenles 0 193,
R lesum Nazarenum quem unxit 0 1122. 220.
В Iesus x. dns qui martyrem... sempilernum В llluslrol nos unigenilus... propra .1/ 119.
Д/170. A Illuxit in cordibus nostris... ei 0 1031, V 120.
В Iesus x. dns pacenv quam ad celos... requiem 0 Immane satis faeimus... arescat 0 101, Y 23.
M 603, 0 638, Y 116. Immense Dei sapientia... paueseimus V 37.
В Iesus x. f. Dei qui mortuum... sempiterna 0 . Dei sapientia... seculorum 0 119;
M 342, 0 383 cf. Г 37.
В Iesus. x. rex noster... columbam M 238. О Immensam bonitatem... regnum 243.
— d. f. quem douolis cordibus... uoslra H Immense celi conditor... comprimât Л 923.
V 33. M Immensum preclarumque... largiatur M 900.
Iesus d. f. qui inlate mortis... illius Y 93. О Immolantes tibi dne... custodias 0 703.
Ü — d. n. et dne qui inluslrem... uindiclam ЛP Impetret quesumus dne fldelibus... participes
M 899. M 943, 977.
В Iesus d. n. qui est panis uiuus .1/333. A Impelum fecerunt 0 123, Y 40.
PN — rex nosier et dne... incorruptum .1/202. O ímpetus factus a persequentium turba... sup
В — saluator ас Deus noster... abslinentiam plicia 0 120, Г 40.
0 278, 474. O Imple dne omnes petitionee... accepíare 330.
L, Igné me examinasli 0 1138, 1183. О — dne omnes... atiendas 0 204, 222, 277,
A Ignem quem tu rex 0 1039, Y 36. 387; сГ. 233.
0 Ignis qui Sanctis luis... regni 0 1039, 1128, AO Imple nos d. Spiritu sancto... habitare M 611 .
V 36. A Implebitur uisio dicit dns 0 1234.
О Ignosce dne lapsiset confitentibus... sentianl 96. A Improperium et miseriam 0 383; cf. Г 80.
О —■ dne lapsis et... recognoscant 99. Improperium et miseriam... consortes Г 80.
OD — dne qui dum pro alus rogare... di- A In adiutorium nostrum iniende 0 288, 348,
gneris il/ 986. 300.
OD Ignosce dne quia cum rogare te... ualeo 272; О In adiutorium nostrum... fragilitas 0 348, 712.
In aduenlu luo dne... inundumlr30.
cf. 322.
OD Ignosce dne quia dum pro aliis .. . impetratus A In aduertendo dns captiuitatem 0 199, 273.
322; cf. 272. A In carne mea uidebo Deum 0 327.
A 0 Ignosce dne quod maculate uitc... officium 263. In celo et in terra... consortium!' 04.
O Uliusdnc iustitiamanet...impendamus0 1181, A In congregatione sanctorum 0 1 120, 11 00, 1 188,
1241, 1433. A In conspectu angelorum 0 1013, 1010, 1020,
A Illumina dne uultum... nos В 209, 308, 330. 1217; cf. 941.
A — dne uullum... notitia 0 87, 290, 310, A In conuertendo dns captiuitatem 0 404,
332. ■ L In corde meo abscondi 0 220.
G79 INDEX DES FORMULES. OSO

L In cymbalis bene sonant ¡bus В 388. A In medio Ecclesie laudabo tí 206.


A In Deo laudabo uerbum 55o7,F79. Л О In memoria eterna... indisruplum .1/828.
A In die illa inclinabitur В 101. L In memoria eterna eril iustus tí 130, 1491,
A In die insignis solemnitatis BUG. 1205; cf. .1/831,956.
L In die resurrectionis Л/517. L In mente habete diem ¡stum/? 631 .
О In die tribulationis... potentia В 487, V 88. A In mente habete dies seculi tí 261 .
A In diebus Herodis regis // 178, V 47. H In Niniuitas se coactus percito... eiulanles
О In dilectione tuaDeus. . . perducamur В .">06. fomine // 272.
О In dilectione tua nos... statuas 380. L In noctibus extollite manus tí 224, 243, 263,
A In doctrinis glorifícate F 1 4. 384, 699, 705; cf. 568.
A In Domino conQdit anima tí 457, V 71 . О In noclibus manus nostras... concedas tí 224,
A In Domino laudabilur anima 242. 203, 381, 706.
In domo tua d. orantes... ecclesia tuaFfii. In nomine d. n. i. т. anima cius requiescai 111,
О In duobus ecce famulis... impleamus tí 11 42. 126,134, 146.
О In eternum dne uerbum... indefessa tí 380, In nomine d. n. i. x. christianus uerux perficia-
407, ill. tur 35 ; cf. 36.
M Internum d. frsparmanet...potestatemJ/i80. In nomine d. n. i. x. cuius commemoratio 1 49.
A In eternum misericordia dni tí 312. — . d. n.i.x. eamus cum pace 71.
A In excelsis apparuitF .'il . — d. n.i.x. ite cum pace 503; cf. 153.
L In excelsis laudato Dominum В 442. — d. ». ¿. r. lumen cum pace 21 1 .
O In excelso dne contra te peccatores... adquic- — </. n. i. x. sanctificatum permaneat
scant#532, F 81. in pace 226.
AP In hac commémora tione defunclorum 410. In nomine d. n. i. x. sanctificentur 435; cf. 172.
OD — tuorum martyrum... postúlala Л/ 887, A In nomine dni omne genu F 113.
В 1234. In nomine p. el f. et s. s. Deus Abraham 438.
A In hoc cog »oui quoniam 136, 138, V 73. — p. el f. els. s. regnantis 7, 12, 41,70,
In honore tuo dne filie... admittiF 120. 71,83,173.
Л О In honorem b. martyris... adiuuemur M 720, In nomine Patris fiat tibi indumentum 58.
931. — sánele et indiuidue Trinitatis 15;
PN In honorem martyris... demonstras .1/828. cf. 39, 73, 120, 130.
PN — sanctorum tuorum... imperlias 'ill. A In omnem terram M 637, 765, В 1023, 1111,
A In Ierusalem eum máximo solatio tí 1101 . 1142.
A In illa die de tenebris tí 85, F 9. R In omni locq dorninationis eius /?954.
A — erit lux F 9. A _ opere suo .1/ 788, 937, 908.
A — repleta erit terra В 03. 0 — tempore... coniungantur /? 009, 715.
A In iniquilalibus ego conceptus В 485. 0 In ore inimicorum... sepulcrum tí 449, F09.
Я In ista die prodiit В 118; cf. F 50. A In pace dormiam et // 1018, 1020.
Il In labiis iusli herebit gratia tí 1305. A — in idipsum obdormiam 119, 123, 129,
A In laboribus multisF 40. 137, 144.
L In lege Domini alleluia ñ 104. In pace in idipsum in te... exaltes F 70.
A In lege Domini sit uoluntas/? 204. R In paradiso Dei requiescunt tí 1082.
L In loco uiridi due ibi cum conloca 404, 448. A — deliciarum tí 992.
A In manibus portabunt te M 720, 820. A In Pascha dni erit uobis solemnilas M 489.
A In matutinis meditabor in te Domine tí 220, A In petra exaltasti me В 1152, F03.
397, 640, 570, 590. L In potestatibus eius tí 163, 331.
О In matutinis meditamur... perfruamur R 334. R In principio erat Verbum F 35 ; cf. 116.
II In matulinis surgimus... inuidum В 205, 208, О In protectione alarum tuarum dne... auxilio
359. tí, 283, 393, 715.
О In matutinis temporibus... adoremus В 213. Л In protectione Dei celi 118, 129.
A In me spes omnis uite В 1293. О In proximo quidem est... condemnes M 138,
681 LIUER ORDIXYM. 6*2

L In psallorio et cythara В 342, 508, 993, 99Ü, A Inclina dne aurem tuam ad me // 312.
1186. О — dne aurem tuam ad preeem... fulgea-
A In puluerem mortis deduxerunl it 472, Г "3. mus 303.
L In Sanctis eius laúdate eum D 131, 197, 201, A inclina dne aurem tuam et exaudí 302.
248, 279, 374, 450, 536, 558, 590, 602, 671, A Inclínate aurem uestram В 302, 412.
67!», 707, 7-2-2,7-25. OD Inclinemus Deo... obseruatione Л/624, В 698.
L In Sanctis laúdate Dominum И 430, 710. H Indite rex magne regum... muñere В 917.
L In Sanctis tuis dne omnes // 205. H Incliti feslum pudoris... dextera // 1252.
A In semita iudiciorum R 84. О Incomparabilis x. d.... patiaris R 621, V 103.
Л In simplicitale cordis 188, 206, 251. Increpet Dominus in te Satan 74.
0 In spiritu humilitatis... preparati M 112. A Indicaba homo quid sit tionunt 294.
A In splendoiibus sanctorum // 113. PP Indicauimus plane... sal u lern M 604.
Inte x. dne qui es flrmissima potra... trium- О Indigentie nostre inopiam bone Chrisle... le-
phum Г 63. temur В 499, V 83.
О In te x. dne qui es pax... sine fine 123. 0 Indignum et peccatorcm... came 261.
A In te conQdit anima В 51 , 66, 77, 85, 103, 106, PP Indiuisa Trihitas et una... oblata .1/874.
187, 217, 325, 696. О Indue me dne uestimenlum 230, .1/523.
R In te confidunt omnes В 244, 707. О Indue nos dne candore... delictis В 1177, Г53.
— Deum Verbum Patris... homo Г 79. — dne uestimentis... ueneris R 1102.
A — dne omne desiderium // 700. L Induit eos alleluia stolam // 1 1 47.
A — dne sperauerunt patres В 233, 729. PN Indulge dne quod supplicare adlrihue 263.
— nos x. dne et surgere... exsuscita Г 110. OD •— queso el miserere... concede 299.
A In templo sancto glorie В 622, 625, 627, 630, P Indulgentia! dicamus omnes Domine... ueniarn
633, 636. 114, 127.
A In tempore illo proximum M 398. Indulgentia! similiter el omnis clerus M 428.
L In toto corde meo exquisiuite В 215, 324, 369, Indulgentiam a dno postulemus 202.
372, 467, 685. P — poslulamus... commisimus M
A In toto corde meo dne narrabo M 629. 298, R 252, 377.
О — nostro... collauderis R 196. P Indulgentiam postulamus... iam réspice В 480.
A — uestro conuertimini В 17 4. OD Indulgentissime dominator... deliciis 412.
A In tribulatione mea В 467, F68, 72. A Indula est caro mea 402.
A — nostra В 187, 251, 326. A Induta est uestimentis glorie В 1 101, 1294.
nostra d. n... copiosamr08. 0 Ineffabile satis est dne mysterium... immor-
О — sua te... premissa R 468, Г72. talitatis R M 23, V 113.
A In tua iuslitia libera me R 542. О Ineffabile unigenitum Patris //1296; cf. I' 25.
A In tuo, Christo, corpore crucis lue... passio- PN Ineffalnlem clementissime... instituât 416.
nem В 1265, V 12. PN — clementissime... inueniat Л/ 1014.
О In tuo conspectu q.dne... glorie .1/527. О — satis Chrisle... pertranseat В i 143.
A — Dous lumine R (il, 205, 279, 679, 722. PS — uere d. f. lue diuinilalis 256.
О — nomine d. o. el i. x.... sempiternas 8. 0 InetTabili dne enituisti... nostris R 555, Г 75.
A In tympano et choro // 356. О Ineffabilia sunt dne... efficiat R 128, 742.
H In uia qua ambulabam В 493. AP Ineffabilis bonitalis auctor... nostris Л/974.
О — teslimoniorum tuorum... cognoscimus 0 Ine/fabilis d.p. unigenite... deducás 119, 130.
// 324, 369. ОD Inestimabilem tue magniOcentie M 59t.
A In uita sua fecit mirabilia R 121 1 . A Infirmalus est in paupertate // 472, Г 75.
A In umbra alarum tuarum R 97, 241 , 566. A Infirmi uirtute precincti R 132.
A In uniuersis solemnitatibus .1/632. L Infixus sum in limum profundi R 1256, 1259,
0 Incarnationis tue x. dne... beatos В 102, F 30. Г 58, 59.
A Incerta et occulta // 80, 87, 108, 241 . AО Ingenite Pater summe. . . iocundari .1/822.
O Inclina cor nostrum dne #569. 592. О — summe Paler... beali R 91.
INDEX DES FORMULES. 684
О Ingeniti d. p. Alius aime... coronam tí 1128, O Inquirentes te dne... conuerte tí 669, // 230,
V 1¿(). 283, 393, 565, 573, 718.
Ingeniti d. p. unigénito. .. expeditos Г 73. 0 Inquirentes te dne... erubescant tí 80.
АО — genitoris genite qui.. . sacramenlum P Insidiali sunt mihi aduersarii M 372.
Л/ 572. H Insigne feslum Iuliani martyris tí 1033.
АР Ingeniti Patris unigenite Lesu... contemplan H Insignem Christi Crispinum laudemus marty-
Л/737. rem tí 1251.
O Ingeniti Patris unigenite... oflicio O 116 i. H Insignem Christi martyrem tí 990, 994.
O — Patris unigenite Chris le... subleuemur О Inspirator omnium bonorum... placatus 293.
-202, tí 608, V 99. A Intellige clamorem tí 193.
0 Ingeniti Patris unigenitum... accepta tí 480, A Intemerata uiscera Marie .1/1032.
V 78. В Intendat dns ad oralionem .1/650.
A Ingrediente dno in sanctam ciuitatem .1/ 391. R Intendat ad oralionem meam tí 542.
O Ingressi ueslibulum caritalis... lite 7. A — anime mee // 467, 533.
O Ingressum gloriosi principie... futuro 150. A — dne procede et régna // 1 46, 1 49.
A Ingressus dns Jlwsus in domum el .472, .1/ 403, О — et exaudi nos tí 538, V 88.
tí 602. 0 — in adiutorium... remuncralio //288.
A Ingressus est dns i. in domum Petri 361, 385. H — nostris precibus... glorie //924.
A — est Daniel .1/127. PP — pie Pater. . . holocausla M 887.
A — sum in tabernaculum tí 1 183. A — uoei oralionis 273.
A Inimici mei aduersum me V 76. OD Intendite fralres с sacerdotis..: fugiamus
A — mei animam meam tí 507, V 71. M 688, tí 1080.
A — mei dixerunt #541, Г 77. 0 Intenta fratres с Dominum oratione. . . deliclo-
A — mei uiuent tí 346, I' 77. rum tí 1018.
O — tu i due aduersus te conuenerunt... M Inter b. martyrum gloriosas... cessant .1/980.
peccata tí 457, V 76. АО — laudes tuas... perderé .h 759.
0 Inimici tui dne cupientes... inimicus tí oil, A — medios cleros penne .1/819, 975.
V". PN — patriarcaruminclile... possideat.1/577.
O Inimici tui dne uiuent in penis... conquirent — sacra mysteria... gaudeamus .1/649.
//546, F 77. — uos pacem tradite 191.
L Inigui persecuti sunt me Domine 335. В Intercessu martyris sui... gloriam .1/861.
A Iniquitales ego agnosco tí 708. В — martyrum suorum Fausti... coro
A — meas tu dele tí 203. nes M 87 4.
R — nostre et peccata tí 366. A Inlerrogabat magos // 179; cf. V 49.
L lniquos odio habui tí 448, 470. 0 Interueniente beato martyre luo... emundes
L Initium sapientie timor tí 267, 278. tí 994, 995.
PP Inlabere dne his sacriQciis... triumpho .1/ 957. В Interuenlu sanctorum... celebratis // 1087.
PN — dne oblatis... defunctis .1/636, 1026. A Intrate portas Domini tí 228, 243, 566.
PP — q. o. d. super sacrificii... beatorum Introibo ad altare Dei .1/547; cf. 425.
M 854. Л — in domum tuam 388.
Inlares, uide Hilares. АО Inluere celum oculis non ualeo 253.
PN Inluminatorem diei... largiaris .1/578. PN Intuere piissime dne... impertiat .1/ 327.
PP Inlustralione tua... digneris M 1035. PP — propitius summe... sanctilica .1/733.
M Inliistrem atque triumphalem passionis R Inueni unum iustum // 1304.
diem....positum M 872. Inueniamus te dne... nuntiatur К 35.
A Innocentes V 54. A Inueniatur manus tua /У 512, V 73.
O Innox dne etas abscinditur... sacro H 138. О — manus tua... regnis //512, I' 73.
A Innuebant Zaccarie Г121. II lnuentor rulilis dux bone luminis... seculis
L Inquirentes Dominum non delicient tí 565, ^ // 186, 224, 236, 244, 703, 706.
573, 579. A Inuoca me in die tribulationis tí 588.
685 LIBER ORDIN'VM.

L Inuocabanl dnum et ipse В 1008, 1021, 1163. A Ile ad ciuitalem F 98.


О fnuocamus diuine maiestatis 18. A lier facimus ligno por ¡an te no* 194; cf. //610.
О — te dne in die... nominis H 737. АО Iterata legatione... conserucs Л/649.
АР /nuocantes nomen... peccata 429, .1/1021. АО Heraus precibus... coronam .1/(507, 934.
R Inuocaui altissimum potentem В 1183, '1196. II Ilote populi psallite prepetes В 1230.
It Inuocaui proximum F 19. A Iubilate Deo omnis terrai/ 495, 580, 393, 043,
A loannes dígito ostendens V 123. F 45; cf. J/377, 031.
A — erat lucerna V 123. lubilet te dne omnis terra... futurum В 613,
A — erit gaudiumet exullatio F 123,// 1131. F 45.
11 — huius artis haud minus potens... ueri- О lubilet te dne omnisterra... intemerata В 060.
tas В 270. L Iucundare celum et exsulla В 634.
A loannes predicabat V 123. i) Iucundalur dne el tripudiat terra M 123.
A — testimonium V 18. II lucundum nobis hune diem В 90Ü.
II lonam prophetam mitis ullor excitât... specu i) Iucundus salis est dne homo qui le... coro-
//271. nandi В 1241, F 135.
Ipsi soli sum desponsata В 129(5. A luda quid gloriaris in malitia В 480.
Ipsis dne et omnibus... deprecamur 228. A Iudica dne nocentes В 400, 481, 533, F 75.
Iram qua mérito sternimur auclor... uigorem (I Iudica dne nocentes nos... tuo В 100, F 73.
• В 920. A Iudica me Deus et discerne В 558.
Irascimini et nolite peccare В 199, 210, 218, A Iudicate pupillo et egeno В 325, 381.
706, 708, 724, 723, 732, 734. A Iudicium datum est Sanctis В 1123, 1213.
Irruentes in me fortes... surrexeris В 182, 0 •Iudicium et iustitiam... electorum //352, 353,
■V 80. 506, 339, 552.
A Irruerunt in me fortes //-481, V 80. II Iudicium rectum iudicate В 405.
A Israel me non cognouit В 438, V 92. (i lugum tuum dne suaue est... gratiam J/524.
PP Ista sunt dne holocausta... mcdicinam M 721. 11 Iuliani uita martyris... glorie В 1041.
M Islam noctem qui tenebris... nesciret M 472. Iunclio corporis el... eternam 322.
II lste confessor dni sacratus... euum // 101(5. 0 lungenies noslros cum /lelibus fletus 89.
A — Deusmeus et honorificabo //(510, (527,(530. A Iusta cognouit iustitiam el uidil В 1155.
11 — electus loannes diligendi promptior... II Iusta cum dno gloriatur В 1155.
caritas В 128, 131. A Iuste, confessorum opera В 1021 .
A lste homo honoriücatus В 137, 1203. о Iusle dne a quo iustus... indulgentiam В 139.
A — in certamine В 997, 1173. A — et pie uiuamus F 5.
II *— in professione sua В 1020. A — iudicans peccata В 039, 1122, F 108.
It Iste qui aduenit nemo seit nomen В 1255. II — locutus est V 11.
H — qui natus est В 113, 1090, F 37. (i — quidem dne iudicans... uiuamus В 039,
A — sanctus clamauit// 138, 1183, 1193. 1122, F 108.
A Isli sunt amici tui В 1140, 1237. L lusli confilebunlur nomini В 990.
Ü — Christe dne amici... coheredes //11 1(5. A — epulenlur et exultent В 1000, 1040, 1043,
— Christe dne qui non inquinauerunt... 1079.
famulentur V 34. A Iusli et sacerdotes sancli В 1022.
A Isli sunt dies fesli dno alleluia M 311. A — in perpetuum uiuent В 131, 1008, 1098,
(» — dne qui non... felices// 131, F 34. 1162; cf. 1164.
II — qui non polluerunt F 34. L Iusli iocundentur alleluia В 1079.
A — sancli pleni innocenlia В 1032. 11 — oinnes quasi uirens В 1127.
L — sancli qui in islo В 1033. A — quorum opera В 1231.
R sancli qui pro testamento Dei ad A — susceperunt mortem В 1011.
mortem // 1039, V 56. A lustilia de celo prospexit F 28.
Isli sunt uiri nominali В 1023, 1111, 1J13. A — plena est dexlera tua В 139, 145, 1029,
uiri sancli// 1038, 1143. 1032,1087,1091.
687 INDEX DES FORMULES. GSS
A Iustitiam tuam dne M 212, 839, 950. L Lauda Hierusalem .)/ 280, 630, 618.
A Iustitias dni non repuli В 1153. A Laudabit anima mea В 997.
Л Iustorum anime in manu В 131, 998, 1039, 1043. A — usque ad mortem В 1138.
A Iuslum adiutorium meum В 194. A Laudabo dnum in cubili meo В 99, 702.
A — in uincuHs V 42. L nomen Dei mei Л/254, 331, 983, 988,
A Justus dns alleluia В 198, 269, 337 ; cf. 203. 1014.
L — es dne alleluia В 703. L Laudabo nomen dni cum cántico M 327.
О — es dne et iustitiam diligis... consum- A Laudamini in nomine В 320, 427.
mare В 198, 269, 337. О Laudamus te dne cum... assensum .1/ 190.
О lustusesdne qui pro nobis.. .nostroZ? 592, .1/95. 332, 907.
R — iustiílcetur В 138, 993. О Laudamus te dne quia... adglomeres В 166.
R — meus hic est В 118. О te dne quia... pacem В 168.
A — miseretur et commodat В 1181. A Laudans inuocabo dnum В 202.
R — si morte preoccupalus В 998. Laudant te dne celi... ultionem V 31.
L — ut palma В 137, 139, 994. О — te dne omnes... uitare В 619,631,
A Iuxta est dns his qui В 230, 728. (¡34, 637, 642, 614, 613, 647, 650, 632, 658,
A — est iuslitia mea // 98. 661, 1087.
О — est dne dies... sustollas/УбЗ, 71, F24. L Laúdate Deum omnes В 405.
L — dno quoniam bonus 206.
Karissimi, accipite regulam fidei 183. L Laúdate dnum de celis В 55, 70, 76, 78, 82, 90,
Karissimi hodie dns noster in staiera 200. 99, 109, 122, 126, 131, 133, 138, 143, 149,
Vide Carissimi. 181, 188, 211, 218, 223, 227, 231, 235, 238,
212, 216, 262, 326, 370, 580, 622, 623, 627,
L Labia mea dne aperies В 123, 129, 137, 212, 630, 633, 636, 640, 644, 619, 636, 660, 693,
991, 993, 1012, 1017,1027, 1009, 1093, 1131, 697, 707, 996, 998, 1002, 1007, 1010, 1025,
1133, ИЗО. 1028, 1032, 1062, 1072, 1091, 1105, H 14,
L Labia mea laudabunt le 203. 1118, 1122, 1132,1137, 1142, 1147, 1131,
R Labia sacerdotis custodiunl В 1203. 1157, M 611, 633, 852.
A Laboraui in gemitu meo В 135, Г 69. L Laúdate dnum de celis omnes stelle В 382, 618.
О Laboriosam quoque serui lui tribuc 241. L — dnum de terra В 303.
A Lapidabant Stephanum В 126, V 39. L — dnum in sane.tis 381, // 51, 61, 68, 77,
A Lapidauerunt me В 123. 192, 203, 296, 413.
L Lapidem quem reprobauerunt В 637. L Laúdate dnum in tympano M 218.
A Laqueus contritus est/? 166, 322, 338, 676, 712. L — dnum omnes angeli В 122.
Largire nobis dne utsermo... preparetur F 64. L — dnum omnes gentes В 209.
О — sensibus nostris... uirtutum M 323. L — dnum qui limetis 203, .1/313, 1029.
В Largitor gratiarum... regnum M 278. L — dnum quia benignus est M 212, 593,
M Largitorem eterni muneris. . . attribuât M 726, В 365, 436.
931. L Laúdate dnum quoniam bonus M 307.
R Laua a malitia cor 11 402. L — dnum sol et luna Л/ 233.
A — me dne ab iniustitia В 51, 63, 74, 81, 96, L — nomen dni montes В 330, 328.
102, 103, 112, 187, 221, 324, 440, 696. L — pueri dnum 20(5, В 189.
A Lauabis me ab iniquilate В 69. L Laudauerunt te dne omnes H 139, 116, 619,
A Lanabo inter innocentes manus 230; cf. F 54. 622, 625, 628, 631, 631, 637, 611, 642, 641,
— inter innocentes... meam M 529. 615, 616, 650, 632, 638, 661, 1029, 1019,
R Lauamini, mundi estote // 288. 1087, 1119, 1213.
A Lauauit uino stolam V 110. H Laudem beale liulalie... Spirilum // 1281.
L Lauda anima mea ,1/786, 821, 839. L — dicunt Deo nostro В 652.
L — filia Ierusalem Л/976. L — dni loquelur os meum M 753, 1130.
L — filia Sioni/ 160, 928. О Laudemus dne nomen... manifesta В 312.
ЫНЕП 04IDINVM. ■'•7
689 LIBER ORDINVM.
О Laudemus te dne quia benignus... adglomeres A Lelor in sanclitate tua li 992, 1174.
// 365, 430. A Letus erit iustus cum li 513, V 79.
L Laudent nomen dni В 328, 447. A Leuemus corda nostra /У 279, 413.
O Laudent le dnc celi... manifestes II 142. A Lex dni immaculata li 503.
H Laudes sanctorum martyrum II 910, 1003. О — tua indiûciens... illuminet li 201.
AО Laudes tuas sánete... conf'essio .1/900. О — tuairreprehensibilis... illuminet //407, 303.
О Laudet te dne lingua. . . heredes M 78!», ¿i 1 29, 0 — tua uerbum... et pius li 80, Г 8.
997, 1012, 1017, 1020. L — ueritalishabitauit/У 1148.
PP Laudis quidem dne Ubi hostiam 237. A Libera me due ab omnibus 334.
L Laus dni in Kcclesia li 108-2, 1(180, 1163, 1288. A Libera me dne de ore leonis В 502, 383.
L — eius in Ecclesia li 328, 38i, «7. A — me de sanguinibus В 580.
L — Ubi dne rex li 950, 957, 900. A — me dne de luto В 1066, V 58.
L — tibi, laus tibi /У 210, 919, 961, 90i. О — nos dne a labiis... bonitate J/997.
О — tibi о. d. quoniam... reposcal II 210. О — nos dne a labiis... exurge li 451, 509,
A - tua Deus M 223, 979. Г 80.
U — luadne in ecclesiis... impolremus.l/9I7, Libera nos dne ab omnibus malis preterilisiSS;
II 328, 384, 117. cf. 437.
L Legem pone eis dne uiam li 308, 592. Libera nos due ab omnibus... sempiterna 322.
A Legem tuam splendide docuerunt li 1021, О — nos dne de contristatione 11 517.
1114, 1147. О — nos dne de ore... mortis В 583, F 73.
O Leo de tribu luda, radix... tuo II 039,042. — nos dne de uiris sanguinumF 134.
A Letabitur deserta //77, 147, l.'i3, 161, 163, О — nos dne in tua iustitia В 542.
109, 172, F 29. A — nos dne propter В 371, 428.
L Letabitur in salutari В 79, 83. A — nos fili Dei Saluator 399; cf. M 478.
A Letabor ego super eloquia M 785. R Liberabit nos dns a potentatu II 100.
A Letabor et exultabo li 196. Liberati a malo M 119, 339; cf. M 19, 57, 39,
A Letabuntur omnes II 1 44. 87, 980, etc. Cf. Eruti a malo.
R Letamini celi quoniam li 142. A Liberator meus Deus H 404.
R — cum Ierusalem li 107. О Liberator noster et dne... saluemur li 404.
R — gentes et exultale // 7.'18. A Liberet nos dne dexlera II 312, 421, 086.
A — in dno et exultale /У 1017. О Liberet nos dne dextera... suscipiant В 312,
A Letare filia Sion ¡i 1271, V 13. 421,083,080.
O — filia Sion... fructifica! //1271,145. A Lignum uite planta dne В 330.
— Ierusalem... decanlemusFG.'j. A Lingua mea adhesitF 74.
A — letare Ierusalem II 140, F 111. A Lingua mea meditabilur В 490, F 82.
M ' — sterilis... corone.1/212. A Lingua nostra dne medilabilur... laudemus
O Letatur ecce dne Ierusalem li 633, F 111. Il 491, F 82.
A Lelentur dne super eloquia li 394. A Liuore eius sanati sumus В 039, F 108.
O Lelentur dne super... perducant li 594. A Loculi sunt aduersum me... mea В 579.
L Letenlur Alie Sion M 980. A Locuti sunt aduersum me... tua li 540, F 84.
M Letelur celum et exullet. .. liceal M 482. О Locuti sunt aduersum te... preces /У 547, F84.
Leletur dne deserta. . . opulenti V 29. L Loeutus est angélus dni M 477, В 616.
O Leletur in te dne q. uirginitas .)/ 100. A Loeutus est Daniel В 872.
L Lotifico animam 338. A Loeutus est dns discipulis /У 092; cf. 601.
ü — dne populum in hac... consolemur A Longe fecisti notos meus /У 001, V 83.
.1/871, 11 1227. A Loquebar de teslimoniis tuis .1/159, 178, 920,
O Letifica pater bonita tis... decantare 98. 941, #1262.
A Letificauerunt te dne F 1 26. R Loquero pro me F 80.
A Lelitia sempiterna erit electis li 11 43. Il Luce clara fulgebis li 181 .
.L Lelitia sempiterna erit uobis II Mil. L Lucerna pedibus meis II 4 18, 132, 458, 990.
INDEX DES FORMULES. 692
O Lucid i exorlusdiei... gratulemur H 631, ПОЗ. M Magnum nobis semper... credcrelur .1/ 133.
O Lucidum diei lertii... muniamur //625, H04. A — odorem dederunt В 1232.
H Lucis auctor Clemens, lumen immensum... О — ualde miraculum uidimus... reme-
nobiscum В 930, 966. dium В 213, 1292.
H Lucis creator optime... pessimum В 924. A Magnus dns el laudabilis I! 161.
О Lumen luumdne legis... festinemus// -448,452. A . — dnus n. et magna M 488, // 198, 947.
A Lumen ucrum qui inluminat 210; cf. Д/439. A — dns n. el terribilis В 174.
0 Luminosa diei quarli... sentiaris В 628, ПОЗ. — es dne Bethlehem ciuitas V 27; cf.
О Lux angelorum... consumât В 1181, V 131. tí 1293.
О — aurore oriente sole В 162. Magnus es dne el admirabilis ualde V 34.
H — Deus Ghriste pietas redundans В 1200. R — es dne et preclarus // 621.
L — iustorum letiûcat В 1129. L — est dns super omnes В 203.
L — orta est iuslis В 1043, 1082. — satis dne atque inell'abile donum К 59.
A — percepta tua В 242. M Maieslalem tuam cum tremore... infundas 246.
Il — tua dne luceat //941. О Maiestati tue о. d. salutari... aduersanles 203.
Il — uera lucis clarilas... seculis // 924. Maledictus est utique... leteris F 98.
A — homo 798.
A . Magister bone 1'99. OD Malorum noslrorum... liberi .1/633.
АО Magister omnium apostolorum... ueniamus O Manda Deus benedictionem... orujo 40.
ЛГ889. О Mandata iudiciorum tuoruin. . . tormenlis //84.
Magna est Chrisle dne Adriarii ... optatam П 20. L Mane apud nos hodie // 263.
О — est dne Bethlehem... salutem // 1293; A — astabo tibi В 382, 468.
cf. V 27. — x. d. clamores... inardescant Г 66.
Magna est dne claritas... requiem V 14. 11 — consurgit Г 97.
О — est dne sanctis luis // 1060, 1227, Vol. О — dne oratio nostra В 38, 193, 994, 996,
R — et mirabilia opera // 627. 1008. 1016.
О — et mirabilia... osculandi // 627. Mane exaudies uocem dne tí 197, 263, 548.
A — facta es et preclara Л/776. II — nobiscum dne... lubricum tí 76, 78.
АО. — nobis hodie... reddamur .1/714. L — nobiscum dne quoniam tí 626, 938.
A — opera dni exquisita В 648, V 16. A Manifesta sunt dona // 1 180.
О — opera tua dne... faciamus //648. O Manu tua dite miserkordiler... regnis 339.
H Magne Deus potentie... corruat //926. R Manum suam aperuit inopi tí 1181.
O Magne Deus ualdeque laudabilis... tua // 161, В Manus d. p. o. auxilietur... Christus // 907.
163. A — lúa Deus deducel me 123.
A MagniQcat anima mea В 213, 1296. L — lue fecerunl me // 353, 386, 433.
O Magnificat ecce te... singularis // 1298,Y 35. A Maria et flumina benedicite // 230.
O Magnificata sunt opera... nostra // 636. H Martine confessor Dei... inlimis // 1240.
A Magnifícate dnum mecum В 283, 393, 669, H Martyr Dei qui unicum... Dei В 911.
713. H Martyris festum rulilat beali // 1238.
A Magnificauit dns sanctum .1/138. H — gestans Zoili coronam // 1140.
O Magnifiée dne dilata... laudem //679. В — Hippolyli det... uolis//U84.
O Magnificent te Deus... partum .1/1032. AP — tui Sebastiani... felicitatis .1/664.
АО Magnifiais uocibus nos... prauitatem 344. PN Marlyruni tuorum dne... refrigeres M 910.
Magnificus es dne... donum Vil. A Mater Sion dicet M 172.
O Magno te dne clamore... tormentum // 1177, О Matutinis precibus te... regnis В 21 4, 1190.
V 33. . ' . L Me expeclauerunt peccalores В 505.
M Magnorum apostolorum... gratulenlur Л/766. Л Mo insule expectant // 88.
Magnum Ghriste nomen... reseretur 1421. M Месит uniuersilas chrisliani couuenlm 388.
O — dne pietatis... excipere// 1261, FIO. Memento congregationis tue Domine 401 ,.1/1031 ,
A — miraculum iam uidimus // 213, 1292. //161, 295, Д09, 482,983.
693 LIBER ORDINVM. 694
Ü Memento congregationis lue... complecterc O Merear queso dne... accipiam .1/324.
В 293, 410, 724. В Meritis sanctorum... adipiscamini В 1163.
О Memento dne congregationis tue... perueniat В — sanctorum... in uilam В 999.
Z/161, 682. R Metuentes dnum suslinete // 92.
АО Memento dne miserationum tuarum... dissi- A Meum est consilium et equitas В 699.
miles J/ 346. A Mihi absit gloriari В 1263, V 11.
Л Memento dne quia uentus est uila //982. A — autem nimis honorificali В 1141.
А — dne quod terra sumus В 982. A P — el omnibus offerenlibus 234, 275.
OD dne quod terra... surgamus M 388. Mira satis dne arbor... et sobrii К 20.
О eliam dne famulorum. . . paradisian). О — salis dne quod... et sobrii // 1279, 1293;
Memento eliamdne fámulo rum famularumque... сГ. Г 20.
somno pads 228. О Mira salis dne radix... fugiamus В 212.
Memento mei dne dum uencris 89. 201, 202. О — satisdne luorum triurn... copulan// 1056,
— nostri dne et sicut... futuris// 1000, V 35.
1041, 1164, 1169. О Mirabilem te in Sanctis... dignaris // 1431.
Memento nostri dne in beneplácito 420, M 292, PP — te in Sanctis... liberos .1/911-
400, 511, 586, tí 97, 100, 321, 349. О Mirabilia sunt testimonia tua... collocemur
О Memento nostri dne in beneplácito... libere- В 644, V 45.
mur В 321, 349, 428. L Mirabilia testimonia tua В 385, 389.
I, Memento uerbi tui seruo tuo // 440, 484, 488. PN — lua quesumus... sunt Л/642.
II Mementole patres nostros в 651. A Mirabilis d. in sanclis M 748, 895, 963, 965.
РР Meminimus quidem... impertías .1/744. — dne Ioannes... V 124.
О Memor esto dne Ecclesie tue... presloletur AP — es d. mirabilis... coniungi .1/869.
//73, 91, Г 33. 0 — es dne et... iugiter // 1163.
О Memor esto dne fragilitatis... plaeatus 122. О — in sanctis luis dne . . . mereamur
о — esto nobis dne... contagionc В 263. Д/926, В 1013, 1224.
Л esto nostri x. in regno 191, .1/417. \P Mirabilium luorum dne... tui .1/618.
А esto nostri dne in beneplácito В 428. H Miracula primeua hymnorum modula clara
А — esto sacrifiai nostri dne 188. В 885 (Prologus hymnorum).
Г. — fui iudiciorum //440, 496. Il Miratur hoslis posse limum tabidum В 273.
О Memorare dne inuictissimorum // 134, V 53. О Misce q. dne in calice... nostrorum В 527.
— doe mortes inuictissimas... dimit O Miseraliones tue multe... perducant // 501.
ías F 53; cf. //134. 0 Miserator dne et... dilata //244, 315, 325, 366.
OD Memorare tine patrum nostrorum 425. 0 — dne secundum... adducas В 349.
О — dne quemadmodum // 651 . PN et misericors... eternam 427, В 1030.
А dne quoniam puluis 121. A et misericors dns longanimis // 244,
M Memores delictorum... percipere M 482. 325, 366, 409.
M — d. frs omni humano... debeant 417. L Miserere d. omnium et réspice // 108, 110.
OD d. frs Romani... intentiono // 923. A — d. omnium quoniam В 244.
PN — dne Moijsi senti... nostri 413. О — dne ad te... sentiamus В 418, 683.
A erunt nominis tui В 396. R - - dne conlrilis corde В 336.
РР — mirabilium... sumanlur .1/818. 0 — dne fámulo luo... concedas 339.
О preceptorum luorum... consequa- 0 — dne his quos... sanas .1/456.
mur // 130, V 41. P dne miserere... noslris //969.
РР Memores sumus eterne... coheredem 263. 0 Miserere dne miseris et quia... precepta//264,
А sumus nominis tuis В 284. 289, 331.
О tui in node... perdurent// 440, 496 О Miserere dne misero miserere... offensam 93.
Л Memoria eius in benedictione // 1133. P — dne qui potens es... requiem В 1314.
Л — Iuste cum laudibus В 1152. P — dne supplicantibus, tu dona... plu-
о Memorie sánete... uiuenlium // 1097. uiam // 393, 732.
695 INDEX DES FORMULES 696
P Miserere dne supplicantibus et dona. . . regnum A Miserere nobis dne... celis В 704, 738; cf. 718,
celi В 499. 959.
L Miserere ei dne quoniam in te 39 i. О Miserere nobis dne... clementer// 459.
P — et parce clementissime dne... adesto О — nobis dne... delictis В 252, V 134.
ß 255, 39-2. О — nobis dne... dona В 971.
P Miserere et parce clementissime dne... dno О — nobis dne... ignoscas// 191, 387, 716.
В 555. L — nobis dne... libera nos 232.
P Miserere et parce clementissime dne... exime 0 — nobis dne... mereamur .1/1007.
M 318. O — nobis dne... oceurre 231, 312.
P Miserere et parce clementissime dne... lapsi- O — nobis dne... precepta В 200.
bus#401, 7-28. O — nobis dne... presta "¿'¿i.
R Miserere et parce nobis dne В 371, 675. O — nobis dne... rogamus .1/982, tí 960.
АО Miserere mei Deus et tie... ostendat 249. AP — nobis dne miserere... sanitalem 373,
L — mei d. miserere mei 361, В 88, 237. 385, M 1008.
АО — mei d. quia peccaui... sana 267. O — nostri dne Deus... infinitum 403.
L — mei d. quoniam in te 352. 0 — nostri dne et ne... procellas// 523.
A — mei d. secundum magnam В 191, O — nostri dne et uide... digneris В 507,
264, 289, 331, 487, 716. V 71.
0 Miserere mei dne... merear В 991. Miserere nostri dne ne... tuam F 78.
A — mei dne alleluia miserere Л/991. — nostri dne nec... procellas F 79.
A mei dne alleluia quoniam .1/ 1(>03. OD — nostri Ali Dauid... confessionis.1/333.
R — mei dne miserere et ne 257. AP — plebis lue. . . gaudere M 103 4.
L —■ mei dne miserere quoniam 259, 418, О — quesumus rogantibus...promillis№>.
Д/988. R — quia Deus es В 478, 667, 712, 950.
Miserere mei dne qui potens es... uiuamus A Misericordia dni a seculo В 315.
В 492. R dni facit ut В 392.
A Miserere mei dne quoniam infirmus 359. A — et ueritas V 26.
AP — met dne redin legra cor 267. A — tua dne subsequalur В 233, 729.
PN — mei ne despidas... ostendat 267. R Misericordiam et Judicium //916.
О — mihi dne... delictis .1/1003. О — et iudicium... absoluas В 433.
A — mihi dne etuido В 507, Vil. О — cl iudicium... errata //359.
A — mihi dne quoniam В 523 ; cf. V 79. АО — tuam e. d. {¡agitantes 397, 406.
1' — miserator et esto... requiem В 969. О — tuam o. d. supplices 171.
P — miserere Deus... altare В 986. PN Misericors ac piissime d. poslulanlibus 323.
1» — miserere dne... poslulamus #970. В — d. per iilam caritatem .1/ 1036.
P — miserere... amenitatis В 981. О — dne et iusle... protegamur В 322.
P — miserere... cáleme В 970. О — dne et iusle... statuas В 247, 377.
P — miserere... dolorosa //984. P dne exaudi... surgis В 323.
P miserere... gubernabat В 987. P dne exaudi... uilam В 402, 730.
P — miserere... implorantes 115, 127. 0 — dne lu principium es... consumma
R — miserere, miserere В 954. В 267.
A — nobis d. magne В 384. A Misericors dns et iustus В 322, 429.
P — nobis d. miserere... demons В 969. A et miserator В 247, 377.
0 — nobis d. miserere... crucis В 541, R Miseras afilictus sum // 449.
951, Г 88. A Misil de celo el liberauit В 691 .
P Miserere nobis d. quia omnia potes В 613. A — dns angelum V 77.
A — nobis dne alleluia 231 ; cf. 312. L — ex alto et accepit me .1/607.
L — nobis dne 340, M 982, В 167, 310, R — me dns sanare 1' 121; cf. Z/ 177, 183,
315, 318, 676. 1130.
О Miserere nobis dne... auxilio В 704, 739. Мша arta est 45, 68, 71 (integra), 316, 440.
697 LIBER ORDINVM. 698
.Vissa uoliua completa est 243; cf. 277, 300. O Multíplices nos dne turba... dona tí 000.
R Missus est a Deo ángelus tí 1293. nos dne turba... regnis F83.
A — est Gabriel Z/ 1297, F 25. В Multiplied uos dns... placealur .1/ 216.
A Mittam in uobis spiritum tí 088. AP Multis coram te... exemplo .1/902.
A Mitte de celo et libera tí 225, 233. O — le pro nobis... mercedem tí 190, F 91.
A — manum tuam due 313. O Mullum peregrinantem... beati // 558.
A — nobis au.vilium de sánelo 330, 330, tí 18, A — peregrinata est anima tí 558.
.1/112. Munda cor meum corpusque .1/528.
0 Mitte nobis d. Clemens... contineat tí 1210. OD — dne a cundís piaculorum 258, 270.
A — nobis dne... dni Z/74. L Mundauit nos dns ab omnibus tí 695.
A — nobis dne... Iacob В 222, 253. A Muñera accepta erunt M 789, 939.
Ö — uerbum luum dne... tua tí 373. R Muscipula parauerunt F 81.
A — uerbum luum el sand nos 373, 377, 380. M Mysterio resurrectionis... promisit .1/ 607.
A — uerbum luum o. d. de scdibus // 105. H Mysticum melos persoluat tí 907.
Ü Montes cantate nobis... largire tí 202, 331.
О — cantent nobis... largire В 151. II Nardus Golumbe floruit tí 1310.
A — et colles cantabunt tí 72. O Narrantes mirabilia... gaudere // 320, 127.
A — et colles clamabuiit F 9. A Nárrale laudes dni F 112.
L — et omnes colles, ligna tí 289, 409, 080; Il Natiuitatem pueri tí 1131.
cf. 73 i. A Nazareus uocabitur // 1139, F 124.
A Montes exultabunt ante faciem V9. R Ne abstuleris dne misericordiam tí 701.
R — filie Sion ramos tí 92, 9 il. L — auferas de ore meo tí 329, 313, 348.
Ü Mortifica q. super... sempiternam /У91, FU. A — comperdas nos dne 400.
A Mortifícate nunc membra tí 91, I'll. O — comperdas dne animas... paradisi 100.
В Mortis Christi admirabile... angelorum tí 951, A — derelinquas me M 372, tí 474.
F 88. A — despicias partem tuam В 289, 130.
O Mortuum tepeccato... sempiternis tí 023, 021, A — elongas a me 126.
V 108. A — extermines plebem // 201, 086, 708, 716.
A Mortuus est x. propter peccata tí 02i, V 108. A — extermines populum В 217, 315, 602.
O Multa quidem erant... doclrinis .1/213. A — in ira tua arguas me 305, tí 194.
R Multa sunt peccata nostra tí 083. A — memor furris Deus iniquitates 233, .1/297,
PP Multe sunt auersiones... emundes .1/051. 648; cf. tí 243, 706, 721.
AO Mulle sunt dne démentie tue 341. R Ne obduraueris tí 159 ; cf. F 92.
АО — sunt dne consolationes 280, 310. О — obdures dne unrein... consoletur tí 159,
0 — sunt dne iniquitates... dnum tí 557. F 92.
\ Multi dieunt anime mee tí 09, 221, 540. A Ne obliuiscaris dne uocem tí 202.
О — dicunt anime nostre... inatulinum tí 704. O — obliuiscaris dne uocem... infinitum tí 568,
R — dne gemilus mei tí 717. F 91 .
A — in natiuitate eius // 1133, 1422. A Ne perdus cum impiis F 74.
A — insurgunt in me //520. A — proiieias nos Deus a facie tua В 955.
L persequentes me // 501 . A — proiieias nos dne /7 170, 208, 721, 733.
Mullimoda in laudum... concinamus Г 05. О — proiieias nos dne... absolutos tí 170, 208,
АР Multiplica nos... iustitie .1/030. 721, 733.
A Multiplicauit uos dns .1/301. A Ne recordaueris peccalum .1/ 1022.
Multiplicasti dne... oslendere FIO. — repellas q. dne oralionem F 83.
L Multiplícala est super me // 138. A — simul Iradas me tí 500, V 7 1.
O Multiplicad sunt dne... gratia В 59, 83, 104, A — tradas dne desiderio В 117; cf. F 85.
111, 112, 341, 306, 484, 520, 540. — tradas Domine in persequentium V 71;
H Multiplicad sunt super... oderunt // 707. cf. tí 527.
A — sunt super... respire // 480. A Ne Iradas nie dne in manu F 74.
Ö99 INDEX DES FORMULES. 700

О Ne tradidoris dne Ecclesiam H 369, V 74. L Non nobis dne non nobis Д/639, 642.
A — tradideris me dne in В ."»69, V 74. A О — nos abiicias Iesu... caritatis ¿1/ 404.
О — tradideris dne in persequentium... re- A — obliuiscar tui Icrusalein V 8.
demptorum В 327, V 74. 0 — reppellas dne plebem... seculo В 307,
В Neressañam mihi d. p. ueniam 238. 336, 420, 686.
H Necnon et ipsos protegit adueñas tí 1032. A Non repellct dns plebem В 307, 333, 420, 683.
0 Nemo dne mortalium exultet 120. О — secundum peccala nostra facias nobis
L Nequando rapiat ut leo M 77ti. //947, 930; cf. 418.
A Nisi dns adiuuisset V 83. A Non sedi in consilio eorum В 396, F 93.
A Nobis adherere Deo tí 349, 409, 678, 724. — sinas dne plebem tuam... ueniam V 120.
О — adherere Deo bonum est... perdurct A — sis mihi formidini В 468.
Ä.349, 678, 724; cf. 409. A — ueniat mihi dne pes superbie tí 313.
0 Nobis adherere tibi... perdurct tí 409; cf. 349. О — ueniat nobis dne... potemur В 473.
Nobis quoque pecratoribus 229. О — ueniat nobis pes... perpetuam // 313.
О Noctem nostram illumina... mercamur В 967. H Non usitalis orlas hic natalibusji// 270.
Л Nodes el dies lux В 226. О Nonarum horarum spatiis huius diei... pro-
II Noctis tempus iam preterit В 446, 431, 461, tectorem // 31 4, 372, 429.
470, 477, 487, 496, .'¡03, 309, 319, 330, 338, A Nos ingredientes uidebimus // 73.
332, 360, 373, 382, 391, 399. R — inique egimus et ad В 701.
H Noctis letre primo rdia tí 929, 963. R — omnes ambulabimus // 109, F 29.
A Noli flere Maria ПОЗ. 0 — omnes ambulantes in nomine tuo...oslcn-
О — nos dne nostris... precipuum В 1081. das В 109, V 29.
A — nos relin quere dne В 986. Nos omnes qui tuo... uirtutem V 112.
A Nolite ante tempus В 93, V 24. A — omnes redempti V 112.
A Nomen dni inuocaui li 126. A — omnes reuelata facie В 1031, V 126.
О — tuum dne credere... potiantur В 273. OD Nostrum quidem dne non agnosrimus 417.
PN Nominibus sanctorum... tribuantur .1/ 160. O Notam nobis fac... heredes // 368.
PN Nominis tui Ghriste... iustorum M 798. A Notas fac mihi uias // 438.
О Nominis lui Deus... uirlutum tí 439. О — fac nobis uias... constitue В 199, 200.
A Non a principio in abscondito tí 93, V 12. A Notum facimus rex V 36; cf. // 1038.
OD — agnoscentes dne meritum .1/977. О — facîum est... pcrucnire // 143, F 46.
A — auertas aurem luam tí 389. L — feci eis dne В 368.
О — auertas aurem... consoletur tí 389. A — fecit dns salutare suurn .1/218, В 140,
R — auferetur sceptrum ñ 73. 1087, F 43.
A — deliciet princeps В 1234. A Notum tibi facimus rex В 1038; cf. V 36.
A — eruboscant in me tí 490; cf. 434, .323, О Noua et inaudita sunt... implcalur//89, F24.
V 83. Nouimus dne quod festinus... adsigna F 9.
О Non erubescanl in nobis... sinat В 490, 323, AP dne quod pax... bcncdictionis .1/202.
F 81. О — dne quod traditoris tui В 447, Г97.
Non eruboscant in noslrorum operum F 85. АО Nouimus, nouimus, о summe pielatis dne...
A — est alius Deus В 219. obtineant M 832.
P — est alius nisi tu Deus В 210. A Nullus bibendi nullus uescendi memor В 273.
R — est Deus prêter te В 738. R Numquid in elernum continebis // 427.
A — esl Deus sicul homo В 162, 336. R — in eternum repellct // 417.
A — ex uoluntate uiri V 37. R — in nostra iustitia // 729.
A — fuit contumax F 93. R — non ualel manus // 428.
A — infernus confltebitur В 234. R Nunc dne dabis populo // 1091, F 43.
A — intres in iudicio В 978. R — ecce diridenl me M 380.
О — intres in iudicio cum sentis... Trinitatis R — ecce oppressit me dolor M 368.
400; cf. //987, V 136. A — reges intelligite // 191,264, 981.
701 LINER OKDINVM. 702

H Nunc sánete nobis Spiritus /У 936, 933. H О rerum dne conditor omnium // 1194.
H — uenit in me dolor В 334. H — sacerdotum Ínclita corona // 1079.
P P Nuntiamus Domine quod credimus.. . prestenl О — sacratissíma Verbi ancilla... elernum //
.V/176; cf. 847. 214, 1300, F 29.
О Nuntiatam esse uocem... tua В 60, V 5. О О sancta crux... ueniam M 421, В 610.
О — sanctissime Gabriel... incolatum В 1293.
II (1 beata Ierusalem... mimera // 915. О — Spiritus sánete... caritate .1/612, В 691, 692,
II — béate mundi auctor. .. dulciler В 116G. 693, F 116.
0 -- beatissimi martyres Christi... continua H О triplex honor, o triforme lumen // 1055.
В 1038, F 36. — Verbum quod fuisti a principio V 35.
A (1 bona crux que decorem // 111!). H — uerum regimen Christi fidelium В 918.
() — bone Iesu amabilis... gratulemur В 383. АР — uirtus et refugium... tuam M 341.
bone magister Iesu... redimenlis F 99. It — uos omnes qui transitis // 362.
PN bone redemptor... celeslis .1/790. A — uos qui in puluere estis В 108.
II — celorum aime princeps... luminc В 121.'$. P P Ob arcana mysterii... munitione // 771.
II — Christi martyr et Ínclita В 1266. PP Ob honorem passionis... populorum .1/784.
A — crux uiride lignum qui xxv. В Ob recordalionem diei famuli sui 138, 1 47, 410 ;
0 — decus orbis, о doctor В 1202, V Í32. cf. 403, M 1028.
11 — decus sacrum uirginum // 211, 214, 1186. ß Ob recordalionem die patris noslri 145.
Dei p. Verbum aduorsus... seculo F 73. H Obduxere polum nubila celi // 922.
II Dei perenne Verbum V H7.">. PP Oblatas tibi o. d. ob honorem M 953.
II — Dei Verbum Patris ore proditum // 1306. A Oblatio dni est odor suauissimus 3/645.
АО — dne i. x. qui nos per mullas 336. P N Oblationem familie tue... eterna .1/ 266.
L — dne sainos nos fac о dm: 232, 31 i, 348, 385, M Oblatis super aram... passionem .1/868.
.1/883, 1007. PP — tibi dne libaminibus M 370.
L 0 dne saluum me fac 361. P P Oblalum tibi d. p. famuli... uotis 309.
0 — iiliorum Dei b. sanguis В 1178, F 53. PP — tibi hoc sacriflcium 4/157; cf. 914.
(» — gaudium magnum letitio В 1217. PN Obsecramus immensam... prestes 414.
0 — gloriose ас mísericors... consequi В 1198. AP — misericordiam...consorlio .1/1018.
OD — Iesu bone amabilis .1/342. О — pietatrm... permit/as 114.
0 — illibatum donum... nostrum // 1187. АО — piissime Pater ut famulum... se-
II — lux beata Trinitas В 220, 232, 693, 699. сипи 395, .1/1021.
0 — lux luminis splendor В 1220. АО Obsecramus piissime Pater ut quirquid 408.
II — magne rerum Christe rector inclile В 1242. A Obsoruabit peccator iustum // 481, F 76.
0 — Michael princeps... eternum.l/ 873, В 1216. О Obseruat dne peccator... es // 481, F 76.
II (1 Nazarene lux Bethlehem // 269, 273, 277, H- Obsidiones obuias... prolege //928, 964.
284, 287, 293, 294, 302, 304, 312, 321, 322, PP Obtemperantes talibus... inueniat 430, Л/1023.
338, 339, 340, 343, 346, 348, 334, 353, 362, В Obtentu martyrum... régna // 1229, 1289.
363, 366, 371, 372, 377, 378, 392, 393, 402, О Occupantes animam... doclrinam В 493, F 80.
404, 410, 411, 417, 418. 420, 429, 436, 438, A Occupauerunt animam F80.
450, 455, 463, 464, 466, 472, 473, 480, 482, M Occurramus omnes... deuotio M 495.
484, 491, 492, 513, 517, 522, 524, 533, 534, Occurre nobis Saluator... plenitudo F53.
541, 546, 556, 557, 563, 564, 375, 576, 578, АО Occurrentes cum celu totius... conuiuio 189,
584, 388, 593, 595, 601. 192, .1/ 413.
O O perennis salus, beatitudo 279. II Oclaue ore circulus... conloca // 938.
H — Petre petra Ecclesie В 1103. L Oculi nostri ad dnum В 90, 157, 338, 378, 667.
PN — quam admirabilis... nostra .1/913. — omnium in te sperant В 971.
PS — quam gloriosum est... infudit .1/665. A Oculus Dei adspexit В 136, 994.
A — quam magnum miraculum В 1300. A Odisti dne omnes qui // 449, F 69.
— quam suauis est... repromissa F 64. L Odor sanctorum tuorum //201.
7о:з INDEX DES FORMULES. 704

A Offeramus dno sacrificium tandis 233. Л Offerunt sacerdotes super .1/ 630.
M Offerentes dilcclissimi fratres panes... con- M Omne dil. frs in laudem... perfidia .1/ 233.
cordet Л/581. L — donum optimum Д/647.
PN Oferentes famuli lui muñera... elernum 310; R Omnes aduersarii mei //589, F 76.
cf. 327. A — amici mei dereliquerunt Г 93.
PN Offerentes famuli lui muñera... felicilalem 398, Il — amici mei illuserunt В 472.
406. R — amici mei obliti sunt В oll, V 79.
PN Offerentes fámulos tuos tibi... eternum 327; L — benedicite dnuin В 628.
сГ. 310. А — de Saba uenient .1/233.
PP Offerentes tibi Deus sacriQcium... sanctifiées M — íilii Dei et... triumphum .1/663.
M 639. OD — fratres с. qui conditos... imploremus
M Offerentes tibi dne hostiam... consuela 280. M 376.
P — tibi dne oblationum uota... ad- A — gentes plaudite... exultalionis // 679.
quirat .1/309. A — gentes plaudite... lelilie В 220.
PN Offercntibus nobis ob... ueniam Д/957. A — gentes plaudite manibus... psallite
PN Оfferen tin gloriori principis uotiua 205. //631, 630, 632.
PN Offerendum Chrisle nomina in libro 424. A Omnes montes et. colics Г 22.
PN — d. p. quesumus... eterna .1/ 281. OD — nos qui terribilem .1/914.
PN — dne suscipe uotum noslrumque... R — persequentes me V 74.
letifices Д/331. В . — qui b. martyris Aciscli .1/914.
AP Offerentium eterned. susceptis... celis .1/012. О — qui huic tante... iocundarj .1/368, 826.
PN — nomiuibus recensitis... defunctis В — qui inilium presentís anni .1/226.
393, Д/1021, 1024.. АО — qui redemptionis... habere .1/505.
PN Offerentium pius Christe suscipe uola .1/ 624. OD — qui redemptionis... nostris OfíTt .
PN — q. dne uota multiplica... elernam M — qui secularium... intremus .1/861.
M 399. M — qui septiformis... sacrificiorum .1/517.
PN Offerentium libid. nominibus recitalis... poslu- M — qui sub impugnantium... M 166.
lamus 336, .1/ 999. A — sancti in manu Dei sunt // 1005.
PN Offerentium tibi d. p. uota... locus .1/303. — tuamx. persequentes... exquiranl Г74.
A Offerentur régi uirgines В 1031, ИЗО, V 12o. A — uiri atque mulieres .1/658, 796.
PN Offerimus dne hec muñera... efíicias .1/ 992. M Omni cura frs с ieiuniorum .1/368.
О — sal ante conspectuin... recédai 11. M — cura, omni studio omnique .1/802.
О — tibi dne calicem ad benedicen- M — studio omnique mentis .1/821.
dum... ascendat .1/112, 336. A Omnia mandata tua J/774, 785.
0 Offerimus tibi dne huius rulilantis 210, .1/439, A — ossa mea dicent //526.
F 99. A — quecumque uoluit В 160.
PP Offerimus tibi dne has hostias corporis 370. О Omnipolens ас mirabilis... delectemur ¿/624.
PN — tibi dne hec muñera 316. АО O. adorande tremendeque .1/1034.
A tibi dne sacrificium lio, 126, .1/1029. О — r. dne, a quo est omnis uera 59.
Offert Ecclesia Dei sánela calholica 235. 0 — x. f. d. p. allissimi qui in // 1117, V 128.
— famulus tuus Ule 235. AP — conditor et redemptor... remotos .1/768.
— uniuersus populus 235. О — d. f. x. cuius uerba stylo férreo В 590, ГКО.
A Offerle dno holocausla 782. В — d. ad quem b. Eineterius .1/733, 1108.
A — dno mundum sacrificium .1/307, 313, В — d. aperial cor uestrum... inlesi 284.
327, 331, 3*6, 351, 363, 368, 381, 386, 993, О — d. benedic et sauctifica... sanitalis 71.
1021, 1029. В — d. cui ob indictum... coronam ,1/655.
A Offerte sacerdotes ad altare .1/ 612. В — d. del fámulo suo misericordiam 393 ; .1/647.
O Offerunt d. dno oblationem sacerdotes .1/111. В — d. det nobis misericordiam .1/647.
— pro se et pro uniuersa Д/543. В r- d. in cordibus ueslris... uirtutem .1/965.
— sacerdotes d. n. oblationem 23.">. В — d. in cuius sancluario... poiiatis 170.
LIUEK OUDINVM. 48
7i);» l.lliKK ORDI.WM. 7(н;

В О. d. incdiam ueslram... deposcitis .1/328. Ü 0. d. te supplices petimus... nunciali //1139.


— d. n. et due qui missum... requiem F122. M — d. libi supplices fundimus...ruinam .1/313.
0 — d. p. et dne largire credenti... senlialur О — d. luam indigni... in melius // 199, 221.
li 108!), 1091, Г 15. АР О. dne a quo est humililatis M 271 .
0 0. (1. p. glorie qui... deuicit //053; cf. I' HO. О — cui in celestibus rite offerlur... subue-
0 — d. p. qui die tertio... consolad /У 026, Г105. nias // 225, 1 10.
— d. p. qui duum nostrum suscilasti... deui 0. dne cuius magna sunt opera V 16.
cit V 110; cf. .1/053. О — dne apud quem non... coronando. 67.
P P 0. d. p. qui lilium... perlustret M 332. О — dne qui precepisli Moysi 160.
0 — d.p.quinosdni... prolegamur/7039, Fl 08. О — /hesu et Ckritte Dcus... uiclum 108.
0 — d. p. qui perAde primi hominis 118. OD — qui es auctor... celebramus .1/805.
PP — d. p. qui post oblationem .1/108. В О. dus acccptabile facial... coheredes 292.
В — d. p. qui unigénito suo nascituro... ueri- В — d. tieniam fámulo concédât 100.
latis И 11.4.1, Г 1-21. В — hos pro quibus oblatum... exobtat 201.
В О. d. per obscruantiam horum dierum... В — huic receptáculo nuptiali 133.
coheredes В 321, V GO. В — hune locum... uiuitura 119, 120, 130.
O. d. princeps omnium sanctorum F 17. В — in quo est pietalis. . . redempti В 231 .
О — d. qui b. dementem... conferatur H 1257. В — peœatorum uestrorum M 263
В — d. qui b. Bufinam... paradiso li 1159. В — qui animam... promissa // 1263, КН.-
В — d. qui b. Tirsum... obsequium .1/ 69a. В — qui b. Marcianam uirginitatis... para
— d. qjui b. Vincenlium... conferalur FOI ; cf. diso .1/ 779, // 1119.
В 1071, 1190,1-257. О О. dns quib. Vincenlium... conferatur Z/1071 ;
О О. d. qui bonitale inenarrabili // 1051. cf. 1196 et F 61.
— d. qui captiuitatem... eorriganlur ПО. В О. dns qui fidelissimum... succumbal 92; cf.
О — d. quicreaturam... obtineanl 23. 361 et В 208,
OD — d. qui diuersitatem gratiarum in Ecclesia О О. dns qui mentem... ¡ncentiua V 131.
3/971; cf. В НПЯ, 10:25. В — qui nos per abstinentiam... passioncs
В О. d. qui es lumen... effuga9G8. .1/388; cf. В 950.
В — d. qui cierna dispensât .1/581. В О. dns respiciat uota... participes // 1128.
— d. qui fabricam miindi... salus Г 38. A.P 0. ct immense Deus... potiamur .1/ 790, 939.
В — d. qui fiitclissimum famulum... subcumbat О — et misericors d. miserere 90.
92, 361, M 1006. M 0. elerne d. el conditor... munda .1/1026.
В О. d. quigretsus ueslros... peragatis 151. О — d. et misericors qui temporum...
— d. qui lerusalem... libértale V 11. commissa // 1 17 ; cf. 700.
PP - d. qui inlibatam... perlustret J/713. OD О. eterne d. qui lilium... redemit .1/581.
В — d. qui inter Valerianum .1/ 932, // 1251. PN — d. qui nos ad cternam .1/261.
В — d. qui Iulianum... patronos .1/(501. О —■ misericors d. qui temporum В 700;
В — d. qui Iustam et... celorum В 1102, 1425. cf. 117.
О — d. qui marlyrem... cognoscant //990. 0. Iesus Christus qui Stefano V 12.
(> - d. qui marlyrem... decoris // 1009, Г(Я. В qui uirtute M 323, В 329.
О — d. qui marlyrem Thomam...penam// 1301. О О. immense et misericors В 302.
Л О — d. qui nos hvmililalis formant 211. О О. pater el dne i. x. largire В 1 11.
В — d. qui ob indicium... coronam //218. O O. paler el misericors dne luam 219.
О — d. qui oculos tuos... sociemur /7 1081. O — pater omnium d. qui populi 79.
В — d. qui опте remedium .1/772, li 11 18. О — pater qui b. apostólo В 137.
Л О — d. qui per abstinentiam .1/375. — pater qui b. Vincentio... impendat F 00.
О — d. qui per b. Romanum // 1219, VU. О — sancta Trinilas d. une totius 102.
d. qui perpeluum lumen.... succende 148. О — sánete atque ineffabilis d. В 1127, V 119.
PP d. qui Sanctis tuis... incenliua .1/717. (J — sánele d. a quo omnia 157.
В — d. rospiciat uota... participes .1/751. PN О. sempilerne d. adesto... requiem .1/271.
707 INDEX DES FOKMULES. 708
. M O. sempiterno d. cui nunquara M 1018. M Omnis unitas Ecclesie... sponsa 3/ 945.
0 — d. cuius precepto /У 190. О Omnium rerum creator // 692, Г 117,
PN — d. fldeliumlumen...nos3/142. M — sanctorum prelatis... uonia .1/895.
0 — d. j. x. dne esto propitius 281. АО Opitulare lesu precibus supplicantium...
0 — d. inclina aurem В 208, 101. aduersanlis .1/341.
0 — d. presta nobis ut .1/ 717. A Opprobrium insipientium В 517.
0 . — d. qui b. Columbam В 1311. Л О Oramus indefessis precibus .1/ (il 7.
0 — d. qui bonitale В 1030. AL — te dne d. o. ul nos quos 263.
АО — d. qui nos humilitatis M .'151. О — le dne sánete... concedas 425 j cf.. 407.
AО d. qui nos sacra 3/642. О — te dne sánete, Pater cierne... preci-
M d. tuam clementiam .1/1011. pias .1/1025, 1028, 1032.
M — d. tue glorie maiestatem 3/983. A Orate ad Dominum В 1119.
M —■ d. lue (¡lorie pielatem 231. OD Oralionem frs dicluri dominicain 300, .1/1002.
О p. et dne qui es summe 174. О — dicluri nihil nostris .1/ 755.
АО О. unigcnite d. f. p. qui ad 3/929, A Oraui Deum meum .1/ 726, 827.
АО x. f. d. p. qui tam uiris 3/ 980. Oremus auclorem lucis В 174, 185; cf. 176.
— f. d. qui uincenli FIO. — A. o. clementiam 97.
О Omnipotentem d. bonum el pium 100. Oremus d. p. o. miscricordiam 72, 129,
M — d. fisc, deprecemur ut illam... 130, В 115, 123, 124, 128, 690.
rcmuneret 3/ 636. О D Oremus Deum d. frs ut nos effîciat 3/ 639.
OD Omnipotentem d. frs с deprecemur ut pro- Oremus dnum nostrum ul 119, 133, 145, 377;
pinquante... uocis .1/617. cf. 72, 1 46.
M Omnipotentem d. frs с in honorem 3/ 858. Oremus immensam et inef. Trinitatem В 696.
M — d. ob accedenlem 371. OD — Patrem d. frs sicut magister 3/ 787.
M — d. qui humanuni 391, .1/645.
О — d. qui sacerdotes 219, К 101. Oremus pium et exaudibilem Deum,
M — dnum frs c... exahdiat 327. ut animam famuli sui 125.
OD — frs c. deprecamur... uocis 393. — et spiritum et animam H 981.
M Omnipolenti Deo frs c. totis sensibus 3/ 327. — nobis graliam В 947.
В — dno sociemini Л/361. — nobis penitendi uotum В 959.
H — Domino... multitudine В 1264. — nobis salulem anime В 190.
АО Omnipotentiam tuam... constituas 427, 3/ 1030. — nos gloria Ascensionis /У 953; cf. 654.
M Omnipotentis d. ineffabilem 3/ 71 4. — nos gratia Aduenlus /У 949.
В — d. n. benedictionibus .1/251. — nos in hac node В 963.
В — d. uos gratia protegat... beatifi — nos per stigmata passionis В 951, 957.
can В 307, 341. — nostri agonis /У 945.
В Omnipotentis dni uos gratia... repleri 3/352. — sicut in hac hora /У 952.
OD Omnis conuentus dominice... crucis 3/574. Oremus Redemptorem mundi Dominum. ..
M — conuentus dominice plebis... tribula- ut Ecclesie sue sánete В 146, 186, 216, 219,
tionis 3/ 363. 220, 221, 223, 224, 227, 229, 231, 232, 235,
DD Omnis conuentus Ecclesie... celis .1/891. 236, 239, 240, 243, 244, 246.
A — gloria eius filie В 1031 , 1156, V 126. ut nobis au> ilium de celo /У 955.
A — lex et prophète В 1131. — nos gloria Ascensionis /У 651; cf. 953.
A — qui me confessus 3/201, 970. — nos gloria Resurrectionis /У 619, 620, ele.
L — qui uicerit faciam В 1201, 1260, V 60. — nos gratia Aduentus /У 49, 57, 58, 61 , 62, 65,
L — spiritus laudet В 171, 493, 988. 66, 68, 71, 73, 74, 76, 78, 79, 83, 87, 90, 91,
A — terra adoret .1/231, // 165, 348, 396, 97, 99, 100, 107.
670, 720, Y 50. ut nos gratia Circumcisionis /У 141.
0 Omnis terra adoret... imperio В 165, 670, 720. — nos gratia i psi us /У 152, 161, 169, 172, 212.
— terra dne letatur... decláralo Г 50. 214, 248, 259, 267, 274, 275, 277, 281, 288,
709 LIBER ORDINVM. 710

, :U)7, 310, 314, «»96, 1023, 1088, ИЗО, etc. A Pacem relinquo uobis 192.
ulnosper gratiamNatiuitatis eius В 133, 130; AP — tuam apostolis... teneamus Л/964.
cf. 139. АР — tuam dne quam conmendasti 341; cf.
ut nos per stigmata passionis В 439. 281.
— nos uexillo crucis sue // 1121. AP Pacem luam dne quam tenendam .1/1026.
— per graliam ipsius // 193, 195, 197, 199, AP — tuam dne quam tuis 281 ; cf. 341.
201, 202, 203, 203, 991, 999, 1011, 1017, AP — tuam q. dne infunde uisceribus... exilia
1021, 1026, 1030. 362, M 1003.
ut per intercessionem sancti Iuliani // 1037. L Paciflcauit omnia per sanguinem В 1119.
— spiritus et animas В 979, 989. АР Pads institutor et caritatis 323.
— uulnera famulorum suorum В 208. АР — tue d. nobis... predicemus Л/839.
Л Palme fuerunt in manibus sanctorum //1009,
Oremus ut animam famuli sui 112, 120, 126, 1038, 1164, 1169.
136, 137, 146, 148. R Pande manum tuam super seruos 363.
Oremus ul famulum suum 303; cf. 274. Panem celestem de mensa Л/363.
— ut líos ramos palmarum 182. A — celi dona nobis //302, 412.
— ut huir fámulo suo 83, 89. H (Pange lingua gloriosi //609, 1 U9).
A Orielur in diebus Г 30. OD Paraclite Spiritus qui.,, nobis!/ 620.
L — in tenebris lumen 401 ; cf. 428. A Paraclitus Spiritus quem mittet В 689.
Il — timentibus Deum //104. A Parata sedes tua Deus ex tune В 639.
О Orire in cordibus uostris В 103. A Paratum cor meum В 440.
Oris apostolici desiderabile VU. О — cor nostrum... letemur// 423.
A Os iusti meditabitur .1/211, 726, 827. A — panem de celo Л/ 223.
A Osanna, bcnedictus qui uenit // 107. R Paratus esto Israel //86.
О — filio Dauid... perducas В 107. A Paraui lucernam Christo// ИЗ.
— in excelsis 237 . A Parce dne quia spreui 91 ; cf. Л/429, //613.
PS — in excelsis... animarum .1/817. О — dne pauperibus //293, 403.
PS — in excelsis... interuentor Л/243. P — Ihesu redemptor... nostra //383.
PS — in excelsis... nobis .1/281. P — Ihesu redemptor... reficiamur //384.
PS — in excelsis... obtineat .1/1024. A — nobis dne qui animas 399, //983.
PS — in excelsis... patefecit Л/ 1022. A — pauperi et inopi // 292, 403.
PS — in excelsis... preslitulum J/ 770. A Pars bona mulier bona В 1126.
PS in excelsis... protestauit .1/1010. О — hereditatis nostre... altollas Z/273.
PS — in excelsis... reddit .1/1027. A Paruulus natus est M 186, // 120, F36.
В Ostende dne niisericordiam... sanctum //239. 0 — natus est... redimens //120.
A — mihi faciem tuam //1026. PP Pascalium gaudiorum... saluemur Л/497.
— nobis x. misericordiam tuam {Ml, 388. В Passio nos conseruet iure В 396, F 97.
A — nobis dne niisericordiam luam .1/120, О Passionis dominice calicem Л/ 278, 282, 368.
//208, V 203. О — tue festum... presidio //439, F 67.
О Ostende nobis dne... fruamur //723. О Pateant aures tue... adsumas //294.
— . nobis dne... gloriosum Г 23. L Pater clarifica me claritate // 363, 368.
О — nobis dne... operías //234. \ glorie suscitauit Ihesum //63:
A Ostendisti in populis ГИ1. — noster qui es in сеНэЛ/ЗЗО.
Oues mee V'91. R - - peccaui in celum .1/324.
А — sánete quos dedisti // 368.
ЛР Paralum redde d. nostrorum cordium 283. Palien tiam habe in те 146, Л/ 994.
ЛР Pace tua dne... facinoris .1/363. В Patrocinio sancti sui... ueniam //994,996.
O Pacem dominicain... seruiamus 220, Г101. A Pauper sum ego et in laboribus //378.
11 — meam do uobis.1/484, 3 46. AP Pax dne quesumus... celebremus Л/913.
ЛР — тент mici dne... seculorum 271. — Ecclesie tue catholice 213.
711 INDEX DES FORMULES. 712
AP Pax eterna due d. n. paris nobis 4:27, Л/ 1030. В Petitiones uestras superna diuinilas Л/955;
•— in celo, pax in ierra 215, Л/ 445. cf. //991, 993.
АР — indeíiciens Christe... beati Л/ 890. В Pelilionibus nostris d. faue... letus 248.
АР — indiscissa et... sempiterna Д/276. АО Pie dne ad maieslatis... eternum Л/992.
АР — multa dne diligcntibus legem 260. АО — dne ad maieslatis lue... mereantur 316;
АР — nostra о. x. sincere... discipuli 180. cf. Л/ 992.
AP — omnium x. et cunctorum .1/863. O Pie uoluntalis relributorem 222, V 102.
— regibus et polestaiibus 215. OD Pietate d. p. poscamus... est Л/ 263.
AP — superna quo exuperas... habitando .1/730. PN Pietalemtuam petimus... eterna Л/726, 951.
АР — tua x. cum abundanti dono 267. В •— tuam petimus... libera me 258; cf.
R Peccantem me quolidie В 981 . 266 et 270.
R Peccata nostra dominantur В 372. В Pielatem tuam dne peto... constitue 266; cf.
Peccatis nostris da gaudium .1/560. 258, 270.
A Peccalores iniquitatem Fi 532, V 81 , 92. В Pielatem tuam dne ut supplex 272.
А — tetenderunt arcum Z7502, Г 70. PP — luam e. o. d. efflagilamus 292.
A Peccatori dicit dns В 532. O Pietatis immense... exullel 145, 146.
OD Peccatorum nostrorum... auxilio Л/911. O — immense... sacramenli Л/ 1017.
Peccaui quid faciam Л/344. PN Pietatis lue Christe dne rogamus... salutem
A Peccauimus cum patribus nostris 380. 189, Л/415.
А — tibi Deus fac misericordiam 381, , AP Piissime d. árenles ieiunio... sociemur Л/327.
/?377. AP — redcmplor... pacis Л/783.
P Peccauimus tibi Deus reccdenles В 612. M Pió recordalionis affeclu frs 447.
. О — НЫ dne d. iniuste 381. O Placabilem semper ас mitem 98.
A Pedes impiorum ueloces В 457. AP Placabilis es dne... perpetuam Л/649.
PP Pelle due a corde... dignitatem Л/315. L Placabilis esto eloslende 343 ; cf. 350 el Д 339,
P Penitentes orate Л/307, 313, 321 , 331, 340, 346, 715, 956.
361, 363, 368, 374, 381, 386, 427, 611. R Placabilis Ierusalem ueniam В 103.
АО Penitentia luarum dne martyrum Л/783. O Placare dne per hoc incensum Л/ 529.
P Penitentiam agimus pro malis В 409; cf. 542. M Placeat dilectissimi frs secularium Л/ 602.
Per gloriam nominis tui 1/530. A — Ubi dne liberare me В 546.
В — interuentum b. antistitis /У 4012, 1016. O — tibi dne liberare nos de manu... pas-
— legem legi mortuos... inferni Г11. sionis В 546.
— misericordiam tuam Л/541. P P Placeat tibi dne quod offerimus Л/904.
О — uirtulem sánete crucis... gaudentes Л/ H Placet frementem publicis ieiuniis 0 272.
527. R Placuit Deo castitas В 214, 1297.
O Perarma dne os nostrum ad predicando.. . II Plasmator hominis Deus В 926.
ueniam /Л185, Г 131. M Plasmatorem generis humani Л/ 792.
О Peregrinantis Ecclesie... intenlio /?348, 366. L Platee tue Ierusalem В 643.
АО Perfecta ingenili вар1епИаЛ/220. II Plebs Deo dicata pollens В 1229.
A Perfectio et doctrina uiro В 1070, 1304. О Plena sunt dne... supplicium // 1135, J'122.
H Perfecto trino numero В 960. A Pone dnccustodiam Л/268.
A Perfice dne gressus meos 346, 348. О — finem peccalis... tempore Л/ 119.
H Perfusa non sic amne flamma extinguitur... А — finibus nostris //437.
centuplex //274. О — galeam salutis in capile Л/523.
A Perscrutemus uias dni В 379. О — in conspeclu tuo В 588, V 79.
A Persecuti sunt hominem В 606. А — lacrymas meas В 588, Г 79.
A — sunt me inrmici В 608. О — Spiritum tuum in medio... contri-
O Petimus dne misericordiam... iustorumZ? 985. slet #697, V 118.
O — dne misericordiam tuam .. susciten- O Pone dne Spiritum tuum in nos В 692.
tur В 982. O Ponentes spem nostram... reflcias В 412.
713 LIBKK ORDINVM. 714
Л Ponet dns in terra // 83. Prereptis salularibus moniti 229.
Л Ponite corda uestra // C79. OD Preceptorum suorum... diseipulis M 281.
A Popule meus 200, // 610, M 42t. PP tuorum... delictum .1/ 143.
A Populi conülebuntur В 311, 401, 715. A Preceptum dni lucidum В 201, 405.
A Populus qui sedebat В 148. I! Preces nostras ú. placalus... throno 402, 430.
АО Portamus dne onera... innocentes #261. 0 Preces nostras ne despexeris Domine... custodi
L Portio mea dne dixi В 328. В 57, V 2.
A Positi sunt throni В 655, 1217. M Preces nostra q. dne propitiatus... digneris
A Positus est hie in ruinam V 44. .1/906.
О Post celebratam sanetam Pasche 221. в Preces uestras dns cui... regnetis /?243.
О Posl communionem sacramentorum... macula рр Precibus confessons tue M. Magdalene... con
243, 318, 430. sueta M 791, 940.
О Post gallorum canorum concentus... absolui в Precibus iusti nos dns... solemnitalem .1/
В 80, 97, 108, 240. 958.
PN Post marlyrum preconia... benignus .1/964. о Precinge me cingulo fidei... castitalis 230; cf.
О — piceum fusce noctis li 1 186, V 132. .1/ 524.
H — ut occasum resoluit... seculis В 900. о Precinge nos dne uirtute... gloria //1171.
A Poslquam consummali sunt В 143, V 44. рр Preclaro Christe illo... resurrectionis M 800.
A — resurrexit dns //637, 641. H Preclarum Christi militem В 1206.
В Postulationes uestras... capialis В 1175. рр Predicamus dne пес tacemus 189, .1/ 416,
It Posuerunt me inimici in angustia // 490. АО Predicelur Domine credentibus... expecte-
L — peccatores laqueos В 448, 461 , 407. mus M 939.
A Posui faciem meam ut petrain В 589. Preoccupemus faciem Dei В 307, 421, 526,
A Posuisti super caput eius M 153, 157. 191, 085, 940.
534, 857,950, В 1201, 1304. О Preoccupemus faciem tuam... posuisti // 685.
L Potestas eius et pax В 114. I) Préoccupantes faciem tuam dne... posuisli
A Potestatis eius F 36. В 246, 307, 350.
PN Prebe d. aurem his sacrifieüs... pace%H3. А Р Prepara nos tibi Saluator M 404.
— nobis dne annum placabilem V 47. А Prepárale uos hosliam uiuam В 088.
OD Precamur clemenliam titam delictis 410. Prepone nos dne in principio... alienas Г 8.
О dne d. pielatem tuam 380. АО Prespicui excelso dne... impleamus .1/858.
PN — dne sánete... altaris .1/754. О Presta dne o. ut qui per fiduciam .1/617, 650.
OD dne sánete... habuit M 1016. OD — dne suppUcanlibus... tutelam 423.
О — dne tue démentie... mancicepturQl. (i — dne ut dum sanctorum //1081.
AP dne ut ani mam famuli... 6ear/t395. О — nobis Deus b. marlyris... prelianlem
О — dne ut 7ios famuli... extorres 344. .1/ 830, 940.
О — dne ut nos... indulgendo #208. О Presta nobis Deus ut b. martyr... preliantem
О — dne ut tua nos non repellas... sem- // 992; cf. 997, 1174, 1195, .1/830, 946.
piternum В 160, 411, 684. о Presta nobis dne intellectum В 386.
рр Precamur nunc dne sánete... indefessam (I — nobis ó. d. b tui Felicis .V80G, В 1174;
M 485. cf. 992, 997, 1305.
О Precamur te d. o. ut defuncli anima... le- о Presta nobis o. d. ut beatus martyr... prelian
neatur ДГ 1020; cf. Г 103. lem В 997: cf. 992, 11 7 Í, 1195.
о Precamur te d. ut defunctorum anime.., te- Presta, Pater, per quemhec tu rfne321.
neantur 223, V 103, В 985; cf. .1/1020. — queso, о. d. ut strut hie... regnarr 83.
PN Precanti mihi aurem appone 277, Д/989. Р N quesumus dneut miimam famuli tul...
А Precedens (stella?) V 48. eternam 147.
В Precem fnmuli sui... relestis 240. О Presta q. o. d. ut anime... consortes 423..
Р — populi tui dne allende... uinctos #574. (I Pretiosa est dne... cesset В 1211, Г133.
ОD Preceplionis diuine... discípulos .1/637. <| — est luo dne... uiuamus // 1308.
713 INDEX DKS FORMULES. 716
OD Preliosam in conspectu tuo dne... effectum A Prope est dns, nihil solliciti V 30.
.1/77-2, В 1148. A — est iuslus meus V 10.
M Preliosissimam martyris... ualeamus .1/ 828. A — est ut ueniat et dies V 30.
A Preuaricatione preuaricala est tí 523. A — est ut ueniat Saluator V 30.
Preuaricalos in te Ghriste... perueniat V "2. A — esto dne inuoeantibus U 306, 436.
Л Preuenerunt oculi rae i tí 940. О — est dne... surgamus tí 366, 436.
L Preueni in maturitate el clamaui tí 939. OD — sunt ecce frs с. dies. . . manemus .1/ 288.
AO Pridie te dne ab inferís .1/489. А — timentes Deum tí 1000, 1040.
Prima tibi et principalia 211, V 100 ; cf. M 440. O Propera in oceursum... liberator tí 1271.
H Primo dierum omnium //933. 0 Propinqua passionis lue solemnia... inflamme-
M Primum licet hominibus... et patrono .1/ 194 mur В 596, F 97.
L Principes persecuti sunt tí 500. R Propitiare dne peccatis noslris В 156.
M Principium exorientis anni... complaceré .1/ PP — dne per hanc hosiiam 410.
225. R — dne populo tuo tí 247, 701.
L Principium uerborum tuorum tí 703. О — dne supplicalionibus nostris... con
PN Priorum memoriam rccolenles 411. cede .1/ 906.
A Priusquam le formarcm tí 1133. A P Propitiare dne supplicalionibus... digneris 4 47.
Pro almndanlia frugum 221. О — dne supplicalionibus... inlende 92.
— defunctorum requie 223. О — dne supplicationibus... participes
— delictis nostris ieiunio... salutis .1/369. .1/912, tí 1022.
— egrotis M 430. АО Propitiare q. dne anime... futura .1/ 1018.
— Ais qui eleemosinas faciunl 222, .1/454. PN — supplicationibus... propilius.1/996,
— his qui huic sánete sollemnitali 220. В Propitietur dns cunclis... pads 73, 99.
Pro his qui uariis necessitalibus M 449. В — dns cunclis... referas 91.
A — iustifleationibus V 109. R Propilius esto iniquilatibus... nobis В 411.
— pace ecclesiarum 217. — esto iniquilatibus . . . tuos tí 959.
— pace populi et regum .1/ 400 A — esto peccatis 380, 381 , M 651 , tí 322.
— penitentibus et confitentibus 222, M 458. О — esto peccatis... procedat// 241,298,
— peregrinantibus et nauiganlibus 223 , 307, 315, 371¡ 681, 711.
.1/ 455. A Propter gloriam nominis tui .1/610, 651, 851.
Pro prosperilate principium 220. A — honorem nominis tui tí 711.
О — regibus seculi... populorum M 401. L — miserias inopum tí 83, 217, 253.
— sacerdolibus el ministris 219, .1/ 450. R — peccata nostra tí 412.
-- solemnitate pascali 217, M 448; cf. ibid. A -- Sion non tacebo V 10.
— uirginibus el continentibus 221 ; cf. M 453. A — timorem tuum dne tí 692.
— unitaie fidei catholice M 451. P P Prospiciens de excelso... exeamus .1/691.
A Probasti me dne quasi aurum tí 1069, 1181. PN Protector in te speranlium... obtineam 298.
A — me dne sicut probalur argentum A — noster adspice tí 303.
//1009; cf. 1182. О — noster dne... tuam // 325.
R Probasti nos d. igné nos tí 1060, V 57. A tuus ego sum U 1069, 1681 , V 60.
О Probata satis est... gloriam tí 1055, V 55. A Prolegal me semper ángelus 277.
R Procede inter lilia tí 1279. A Protege me dne a conuenlu tí 492, V 81.
О Procedens de throno Dei D 112, V 8. 0 — nos dne... morsu В 492, К 81.
M Procellosum mare... expieinur Л/511. A —■ nos dne manu tua 325, 339, 347.
A Proiecerunt me in medio tí 1072. A Protexisti eum dne a conuenlu Ü 1304.
H Prompla cuneta catholice В 1219. L Prouidebam Dominum tí 1154.
Prope d. p. iuslus tuus... pietate V 10. A Psallam et inlelligam // 430, 476, 530.
— es ut uenias d. noster... subleues V 30. A — nomini tuo // 502, V 70; cf. tí 1026.
A — est dies Domini .1/ 142, tí 96, V 30. H Psallat altitudo celi tí 641 , 643, 647, 650, 632.
— est dne ut uenias... largitalem V 30. <) — semper Ecclesia: . . gloriosa // 502, Г 70.
71/ LIBER OKDINVM. 718
Psallimus tibi dne... gloriam V 109. A Quare tristis es... epulatis В 473, F 76, 97.
L Psallile Deo alleluia qui ascendí! // 657. A — trislis es... tili В 492.
A — Deo nostra : psallite rcgi M 37(3, 583» О Quarti nuncetdecimi... participes В 379, F 66.
В 651 ; cf. 650, 652. H Quarto die iam fetidus В 385.
A Psallite Domino in uoce psalmi V 109. О Quas tibi dne gratias referre... emolumentum
A Psalmum dicam nomini M 775. В 635, V 108.
H Puer hic sonat Ioannes... hostis В 1139. О Quas tibi dne i. x. pro cruce lacrymal 203,
О Purifica dne d. p. o. pectorum arcana M 114. M 419, В 603.
О — dne famulum tuum... possideal 371. Ü Quasi agnus mansuelus... uiuamus В 596.
O Pwificel me diuini sacramenti 299. A — diluculo preparalus est В 111, F 23.
О Purificent nos í¡. due sacramenta 306. A — inundantes aque // 349.
A Que est ista que progrcditur В 1279.
A Quadraginta annis pro.ximus fui В 516. A — prima fuerat ecce ueniet // 89.
A Quam admirable est В 194. A Quem scripsit Moyses F 45.
A — bonus Israel Deus В 293, ill, 678. 0 Quemadmodum dne... mereatur 121, 130, 146.
L — dulcía faucibus В 31 i, 1152. L Quercntibus le dne Iribue 306; cf. 322.
A — dulcís est V 64. 0 Querenlibus te dne Iribue... beatos В 247,
A — magnifícala sunt opera tua Л/ 515. 325, 366, 427.
А — magnifícala sunt... et magna В 646. Il Querentibus te dne... prosequuntur В 288.
U — magnifícala sunt... immitlas В ¿39. R Querile dnum dum В 312.
— magnifícala sunt... misericordia eius A Querite dnum et conforlamini, querile В 247,
В 960. 325, 366, 427.
O Quam magnificata sunt... nostra В 646. A Querile dnum et uiuet anima В 288.
Il — magnifícala sunt... Ierra В 635. A — omnes mansueli В Ж).
А — preliosa est misericordia M 318. Il Querite me in angustia В 373.
О — pulchri sunt dne... copiosa В 86, F 14. R Querite primum regnum Dei В 941.
А — pulchri sunt super montes В 110, F 14. R Quesiui in ofatione mea F 64.
О Quamdiii sumus... emundet В 350. AP Quesumus unigenile d. f... mereamur .1/578.
О Quamuis dne plurima В 150, 170, 264, 295, H Qui amne nunc quadrifluo В 936.
330, 373, 386, 492, 537, 557, 661, 670, 679, A Qui ascendit super celos В 658.
685, 708, 715, 724, 733, F 97. A — confidunt in dno В 353, 675.
0 Quamuis /lagiliorum squalore... felices 31. A — custodiebant animam meam //545.
A Quando fîrmos ponebant F 35. L — das salutem regibus В 474, F 85.
A Quanta malignalus est inimicus В 1005, 1061 . A —■ dal dolorem ipse refrigeret 380.
PS — nobis о. paler... inleruentor .1/215. R — dat escain omni carni В 971.
M — possumus frs... supplicamus .1/616. A — dat niuem sicut lanam M 110, F 24.
AP — sit dileclio... requiescat M 671. A — diligilis dnum, odile В 160, 313.
0 — tibi sanclissima... deifica В 213, 1296. R — edebat panes meos mecum В 601, F 77.
A — uoui reddam В 535. L — emittil fontes .)/ 504.
О Quantam tibi dne... tripudiet В 223. A — erigit elisos dns В 378, 437.
Quantum x. dne b. Marie... nostris F 103. A — cxtendil celos sicut pellem, qui legilB 695,
АО — nos diuina dementia frs. . . gaudiis 697, 698.
M 285. L Qui fecit luminaria magna В 258.
О Quantum superat uires... coniungi 161. A — fecit solem in splendorem В 175.
A Quare dne abiicis animam В 499, V 83. A — habet aurem audiat В 1070, F 39.
A — dne repellis orationem F 83. A — insurgunl in me F 84.
A — fremuerunt gentes В 441, F 68. — insurgunt in nos... sempiterna F 84.
A — me repulisti В 442. A — iurat proximo 8UO F 71.
It — persequimini me F 80. A — manducal meam carnem 242.
R — tardas Deus? ueni et libera В 92, 948. R — mecum, ait, manum misent // 597.
719 INDEX DES FORMULES. Ш
A Qui mihi minislral tí 1:265. L Quis Deus magnus sicut .1/ 499; cf. 581, tí 160,
A — oblinet sapienliam tí 1179. 411, 628, 633, 647,650,684.
A — oderunt me gratis tí 474, V 70. A Quis Deus prêter Deum В 202; cf-. 150.
LL — passionem tuam... aiclorie 248. L — ego aut que cognado 265, 269.
Л — persequebantur iustos // 1000. It — est homo ut immaculatus sit .1/ 330.
L — posuit unes tuos Л/645. A — est isle cuius stelle tí 186.
A — propria uoluntate obtulistis uos tí 1025, R — est iste formosus tí 92.
1114, 1147, 1309. A — est iste qui uenit F 110.
L Qui regis Israel intende M9ot 107, 109, 110, OU — loquetur potentias... excelsis .1/603.
133, F 23. О — poterit Deus Dei Alius.. vtuis В 86, F 8.
0 Qui regis Israel... exaudís tí 241, F 32. A — sicut dns d. noster tí 660.
— regis Israel... exerceas К 2. R — te consolabitur tí 382.
О — regis Israel... restituas //95, V 23. II Quod conuolulis artubus tí 931 .
A — reminiscimini dnum tí 79, 82, 83, 109. A — Iesus mortuus estpeccato //024, F 108.
A — sanas contritos corde tí 378, 417. OD — uia ut requeremur... inslituit .1/189.
L — sedes super cherubim tí 50. H Quodquod diem determinant, ¡íídcQuolquot.
It — sedes super thronum tí 346. A Quomodo ad latronem Д/419, //603.
PN — suo pro auxilio sanctorum... ucrilalis 2il . — adstatis pacein facile .1/484, 546.
L — liment te uidebunt tí 386, 429. L Quomodo dilexi legem tuam dne tí 23". 306,
H — tot libri per Moysen tí 937. 386, 411,421, 346.
A — tribulant me inimici tí 517. L Quoniam apud te est fons uile // 689, 694.
0 — tribulant nos dne... gloria lúa tí 517. A — iniquilatem meam tí 449.
A Qui uenit ad me non esuriel 2i2, tí 304, 315, P Quos redcmisli sanguine // 473, 738.
328, 333, 348, 364, 370, 383, 388, 4( 6, 725, Il Quoi sunt dies serui lui // 463, 950.
1017, 1023, 1028. AP Quoties in tuis laudibus .1/ 910.
A Qui uicerit et seruauerit tí 1071 ; cf V 59. H Quotquot diem determinant tí 939.
A — uiuil el credit in me 242.
A Quia non est in ore inimicorum// 449, V 69. A Radix iustorum proficiat // U27.
A — lu dne suauis tí 306, 418, 683. L Rami mei rami honoris tí 212, 215, 1160,
— tu es uera pax nostra M 346. 1198, F 20.
— tu es uila uiuorum Д/543. PN Recensila dne luorum... calígine .1/286.
A Quibus non est narratum В 103. PN dne tuorum... sempilernam .1/880.
0 — non est narratum... donis tí 103. PN Recensais nominibus... elernorum M 786.
A Quibus non est nunliatuin tí 101; cf. 103, OD Recensilo simbole nostre credulilalis .1/170.
V23. PP Recilalis dne unigeniti... uilain .1/376.
A Quid dignum o/feram dno 388, .1/988. PP Rccolentes x. d. gloriose passionis .1/882.
АО — dignum tue clemenlie .1/ 832. PP Recolentes dne s. p. e. o. d. precepla... merea-
— dignum tibi о piissime due 389 (Inlalioj. miir317; cf. .1/993.
A — gloriaris in malitia// 481, F 78, 80, 98. PP Recolentes dm n. i. x. b. passionem 269.
О Quid poterit, о piissima Trinilas tí 709, 715, R Recordamini qualiter loculus tí 938.
716,721, 722, M 855. Recordare ine Iesu absinlii F 93; cf. tí 523.
О Quid tibi dne a te... dimergi tí 485, F 94. О — dne Iesu quoniam passus tí 580.
H Quieti lempus adest tí 929, 965. A — dne quid uenerit tí 405.
A Quieui et resurrexi FUO. nobis dne... felices tí 548.
0 Quinquagesimum psalmum... delicia //547. O Satanás que... designabis 27.
A Quis ascendet crucem pro impiis tí 606. О — Satanas (¡ne... inuictum 74.
A — consurget mihi (mecum) tí 534, F 83. PN Recle dne per hos martyres .1/868.
It — dabit capili meo aquam .1/306. A Recle iudicate filii tí 346, 400, 421.
A — dabit mihi pennas Ai 606; cf. В 953. H Rector potens uerax Deus // 954.
A — det ut ueniat petitio mea // 439. H — redemptor et conditor // 909.
LIBER ORDINVM. 49
/21 LIBER ORDINVM. 722

PN Becursis nominibus... absolual 383, .1/ 1108. 801, 806, 810, 818, 826, 830, 833, 813, 830,
PN — nominibus... confoueat 373. 836, 861, 866, 871, 875, 883, 887, 892, 898,
A lleddam Deo hosliam taudis '.186. 901, 912, 914, 925, 958, 962, 968, 972, 975,
Redde mici duc stolam 230, .1/ 524. 978, 982, 987, 991, 994, 997, 1001, 1003,
A — mihi letitiam salularis tui .17 622, 1006, 1010.
В 327, 691. Refecti Christi corpore et sanguine... perci-
О Redde nobis letitiam... salutem В 134, 1000, piamus.l/ 120, 246,252, 288, 573, 633, 637,
1009, 10-22, 1169, V 134. 643, 656, 836, 918.
A Redemisti nos dne V ИЗ. О Refecti esca spiriluali et salulari póculo 306.
A Redemit nos d. de maledicto V 112. II Referre prisci stemma nunc ieiunii В 271.
L — nosdns et liberauil //626; cf. Г1И. A Refiigium meum Deus В 221.
PP Redempti Christe tui... salulis M 812. 0 — nostrum... mercamur H 202, 275.
PN Redemptio nostra et salus... penis M .'¡12. Л Regem cum claritate V 1 4.
L Redemptionem misil M 180, 481. Л Reges Tharsis et insule В 178, F 49.
PN Redemptor x. i. sanctifica haue... inuenire 326. А Régna terre cantate Deo // 656, 638, V 1 1 1.
OD — fortissime... promereamur .1/31.'). Л Regnabit dns in llierusalem .1/113.
M humani generis condilor 326. А Regnauit dns d. n. o. gaudeamus // 643.
Ü humani generis dne Dens bellator II — dns omnis terre И 613.
.)/ :;90, г оз. Л Regnum et potestas M 718, 878, 918.
OD Redemptor nosler ac. dne... stipends 365. Reminiscentur et conuertentur // 566.
В Redemptor nosler ac dns Dorothée... gratia OD Reminiscere quesumuso. d. miserationum 321.
.1/706; cf. /У 1097. О Remitte dne impietatem В 278, 392.
В Redemptor nosler ac dns... martyrio .1/921. Л Renoua dne annos V 17.
о — nosler dne amone В 436. О Repelle a nobis dne... cierne В 627.
о nosler dne fer opem 382. А Heple d. gaudio osn. fl 314, 363, 685, 715.
о nosler dne qui super // 170. О — dne gaudio os nostrum... iustilie/УЗбЗ.
OD noster et condilor M 579. О Reple dne cor nostrum lelitia.l/ 301, 310, 316,
АР noster et dne o. .1/ 160; cf. V 113. 321, 328, 333, 343, 318, 332, 339, 364, 370,
Redemptor noster et dne, cuius uestimen- 377, 383, 388, 400, 368.
tum... innouemus V 110. А Р Reple nos dne tue pacis et .1/726, 951.
О Redemptor noster et due pone inimicos... — nos dne uirtute... permanet V 118.
mansionis В 527, V 83. I! Repleat uos dns donis... habitare В 229.
Redemptor noster et dns... eternam V 105. И — . uos dns dulcedinis sui limoris 436.
R — noster et dns qui nascendo... L Replatur os meum В 1140.
exultemus В 66, 68, V 32. о — os nostrum laude.. . donis 213 ; cf. 318.
Redemptor nosler et dns... prepolleant К 67. L Repleti sunt omnes Spiritu V 117.
A < 1 Redemptorem mundi. . . digne tur 319. 0 Replelum est dne gaudio... inreliri FUI.
OD Redemptos primitus dne. . . consequamur M Л Repletum est dne gaudio us 212, 312, M 301,
51 4. 316, 324, 344, 348, 332, 359, 361, 370, 377,
A Redime duc animas seruorum 399, /У 977. 383, 388, 400, i()6, 567, 723, 733, 991, 994,
U — dne in te sperantium В 1009. 1001, 1017, 1020, 1022, 1023, 1028, 1032.
A Redimat dm animas seruorum 212, В 311 , 396, О Replelum est os nostrum dne laude 318, cf. 312.
669, 717, 963. L Requiem eternam det tibi 112, 124,148; cf. 105,
Ilefecisti nos dne in factura В 972. ill; J/1016, В 980.
A Refecti Christi corpore M 120, 476, 493, 497, О Requies angeloruin... eternum В 123, V 38.
303, 500, 515, 567,579, 585, 593, 398, 603, о Herum condilor et o. dne... existât 50.
609, 613, 621, 621. 630, 633, 637, 640, 617, II — creator óptimo... peccauimus В 933.
650, 656, 662, 666, 669, 671, 682, 688, 692. II — Dens fons omnium... muñere Z/926.
703, 707, 713, 718. 725, 728, 733, 739, 713, II — Deus tenax uigor... gloria В 940.
751, 756, 762, 773,779, 785, 788, 792, 794, A /tesistile diabolo et fugiet 71.
7-23 INDEX DES FORMULES. 724

Л Respexit Deus Г 26. A Rigansd. montes de superioribus... tua tí 647.


L — eos dum Iribularentur tí 1004, 1009. L — montes de superioribus... aque /У 201.
L Hespice de celo M 137, 283, 878. PP llogamus gloriam tuam... efficias 246.
O — dne in populum tuum V 89, tí 337. О llogamus sanclam clementiam tuam... obtinere
В — dne propitius... permanere tí 794. 113, 127, /У 989.
O — dne super fámulos... dignare /7 210. O Rogamus to dne Paler... dextris .1/458.
O . — dne super huius uitis... distribue 109. PP — te o. d. per... opnlentiam .1/977.
O — dne super nos... nostris tí 963. P — te rex seculorum d. sánele... piis-
OD — dne tuorum fidelium multitudinem... sime M 336; cf. tí 427, 491.
mercedem .1/502. M Rogaturi Deum secretorum... uideri M 263.
Réspice et exaudí me tí 962. H Romane Christo fortis adsertor Dei /У 1249.
O Réspice et exaudí nos dne... incipere И 198, A Rorate coli desuper li 114.
218, 233. » (t — celi desuper... sentiamus /У 113.
A Réspice i» mi' Ueus el miserere 213, 230, 293,
331, M 987, tí 173. H Sacer oclauarum dies... condidit tí 140, 143.
O Réspice in nos dne... gaudere #206, 226, 233, H — puritatum dies... docerent // 1088.
340, 391, 729. A Sacerdos Zacharias luit M 738.
O Réspice in nos dne... sentiamus tí 473. A Sacerdotes dni et Leuito .1/280.
in seruos tuos et in орет 433. Л — dni offerunt incensum M 636.
L — inimicos meos /7 334. A — eius induam.1/972.
P — placabilis... crimina tí 417. A — qui appropinquant M 317.
В Respiciat uos plácala... oslendat M 100. A — serui Dei excelsi tí 238.
A Resurgant mortui lui В 986. L lui induantur iustilia M 973.
P P Resurgente Christo... efficias Л/ 302. О — tuos dne... famulentur M 430.
A Resurrexit dns i. x. a mortuis H 621 ; cf. 931, PP Sacrarum uirginum cxcolonles .1/ 981.
7103,108, 110. 0 Sacrala Christi témpora tí 638, 661 .
АО Resuscita nos dne... beato .1/587. H Sacrale ueni Spiritus... proprium /У 690.
L Rétribue seruo luo li 373. A О Sacralissimain passionem... uoeatis M 786.
L Reuela oculos meos // 383. II Sacratum Christi antistitem II 1198.
О Reuelata facie... regnemus tí 1031, I' 126. H Sacre triumphum marlyris li 1148.
Л Reuertatur impius a uia tí 234, 729. A Sacrifícate sacrificium li 191, 264, 379, 300.
Л Heuertentur filie Sion tí 93. PP Sacrificii presentís oblado 299 .
О Hex d. a quo regum regitur... electis 134. A Sacrificium De.o Spiritus contribulalus 188,
— d. glorióse atque sanctissime F 120. 274, 333, 340, 356, 41 4, .1/337, 98.S, 992, 99!),
— d. immensus cui... dignetur Г 120. 1004, 1014,7/347.
О — d. noster qui mandas... exurgas It 373. H Sacrum lempus in calculo... uirlutibus /У903.
H — elerne d. fons pietatis tí 919. R Sagilla uulnerans 171.
H - gloriose martyrum /У 909, 1008, 1023, 1023. О Salua dne de necessilatibus li 323, Г87.
О — magne et terribilis... uiuamus /7643, 643. О — dne plebem tuam... complectere 382.
A — magnus apparuit in Israel // 173. A — nos duc d. noster 371, 378.
A — magnus nalus est Vol. О — nos dne in luo nomine 383, li 343.
A — meus et Deus meus tí 192, 296, 380. О -- nos dne propter... perueniat li 433.
0 — noster et d. noster depclle acordibus... О — nos dne qui аис1ог/У321, 371.
sacramentum tí 193, 267. L Salua plebem tuam duc et benedic 232, 378, 384,
R Rex noster et dne... impetremus M 920. M 1007, /7 161, 277, 310, 670, 711, 724.
O Rex omnium seculorum... instanter M 230, В Salua plebem tuam... seculi /У939.
/У 178, Г 47. A Saluabit nos dns tí 67.
О Hex regum cuius adniiiiistrutione 133. O Saluasti nos dne... tempore li 964, 968.
О Rex rogum immense... gloria lúa tí 654, 633, Salualorx. dne... beatiores Г 115.
638, 7 31. О — d. qui in monte //63, 66, V 12.
7й LIBER ORDINVM. 72«

О Saluator et due quem iniusle... celum В 578. Sana dne omnes languores »ostros 71, 377,
L — faciens signa В 058. 380, 383, 384, В 207.
АР — mundi Verbum... eterno Л/302. 0 Sana dne omnes languores ... redimamur 384.
АР — mundi Verbum... fámula tum 215. A — me dne el sanabor 378.
В — nostor ac dns... celebratis .1/666. A — me dne, túrbala sunt ossa 71, // 453, F69.
О noster et dno... presentía #536. (i — me dne Deus el ne Iniquität um 383, 384.
noster et dne... ad celum К 82. 0 — nos dne dum clumamus 380, // 228.
U Salualor nosler et dne... aspiciat .1/599, #655, 0 — nos dne et sanabimur//508.
V 414. PP — q. dne uulnera famuli lui 363, 4/1000.
Saluator noster et dno... bealitudinis V 133. A Sancta crux antequam te dns .1/158.
— nosler ol dne... caritatis F 98. Sancta cum Sanctis : coniunctio*2il ; cf. 4/119.
noster et dne... iungamur F 112. к — Dei genilrix... inlesos //1297, F 25.
—■ nosler et dns... expurgot X 33. A- — et salubris est cogitalio 415.
— noster ot dns... malis F 93. — Sanctis et coniunclio .1/119, 125, 501.
— nosler salua nos 378, 381 , 383, В -208. L Sanctam Ierusalem nouam //641.
— omnium i. x. qui noue ... F 25. 0 Sánele Dei apostóle //1264, FU.
А — ueniet Deus F12. Sánete Dei uirgines... introire F127.
О Saluatorum mundi... dignetur 20. PS Sánete Deus cui omnia uiuunt .1/1019.
M Saluatoris noslri et... ipsius .1/380. 0 — dne in cuius honore // 1008, 1250.
А Salue crux accipe VU. PN — dne qui apostolorum.1/722.
Л — crux preciosa .1/526. () — dne qui in sanctuario... peruenial 156.
— crux quam et dominid 142. 0 — et misericors d. qui glorificaris В 1308.
Л — crux que diu В 1203, I'll. (( — martyr 11 ippolyte //1185, 1 131.
л -- regina misericordie... Maria В 529. 0 — Spiritus о. d. qui es... uiuant 36.
А Saluos fac dne quietos В 411, 732. 0 — Spiritus qui es... felices В 1293.
А — facial dextera Л/ 1007. A Sancli ab hominibus F 57.
А Saluos nos fac dur Deus 378, В 83, 202, 207, A Sancti et humiles corde В 135, 1002, 1007,
208, 210. 1010, 1025, 1041, 1114, 1142, 1147.
О Saluos nos fac... hereditas 5 281 , 288, 371,429. lt Sancli iter fecerunt // 1 235.
О — nos fac seruos... consolando В 738. A — omnes per fldem F 57; cf. 53.
Л Saluos nos facial dertera tua 379, В 79, 207, It — - qui certamen // 1000, 1309.
287, 292, 6<i6, 718. It — qui in iustitiaÄ1024, 1114, 1142.
Salus iustorum a dno //135, 1002, 1021, 1142, It — qui per fldem uicerunt régna В 1009,
116 ¡,1169.. 1058, 1169,1331, F 56.
L Salus nostra in manu tua 350. A Sancli sicut rose germinant В 1004, 1038.
А — tua dne super // 1 47, 229, 214, 260, 706. (I — tui dnè Iulianus... d igné ris В 1038.
OD Salutare orandi preceptum 4/724. л — tui dne mirabilo // 1234, 1287.
В — tuum dne famulis tuis 378, 384, В 953. А — tui dne quasi oues В 1005, 1061 .
АО Salularis uie initia... institulum .1/293. А — tui dne sicut palma .1/891, 909, 959.
I! Salutiferam nobis... concédât 374, 382, .1/1010. о — tui itaque dnc... consortes.1/657, В 1038.
ЛВ Salutis noslre compendium .1/689. РР Sancti fica d. oblationem.1/1002.
L Siiluum fac dne populum tuum 232, 372, 377, РР Deus olilatoris serui 30G; cf. Л/1002.
379, 382. РР Dous quod oll'erimus .1/829.
i) Saluum fac populum... caritatem // 458, F 70. — dno fámulos... benedictus F 100.
(» Saluum fac populum... introducás //543, 580, I» dne famulus tuos... seruiamus 217.
666, 718, F 88. РР — dne banc nostre oblalionis .1/005.
А Saluum fac seruum tuum 359. В — dne hanc oscam //972.
Л Saluum me fac d. meus quoniam В 158, 589; РР — dne hec tibi sacri/îcia 238.
cf. ,1/141, 675. F 70. РР — dne hoc saevificium 370, 380.
Saluus ero due si me consolatus 303, В 957. РР dno minislerium, exhilara .1/281.
727 INDEX DES FORMULES. 728

PP Sanctifica dne oblata tibi ab infimis M 860. A Sapientia iustum a pereuntibus // 1196.
PP — dne oblate hostie munus J/255. В Sapienliam suam Deus reuelauit // 165.
PP — dne oblatum tibi hoc 315. OD Satia nos Deus iustitie... sentiamus 4/706.
PP — dne quod per manus 4/347. R Satiati sumus misericordia // 945.
PP — q. dne hanc oblaHonem 417. A Salis dignum est dne te orare 415.
PP — q. dne hec tibi sacrificio: 29(5. OD — dulcis est dne solemnilas 4/370.
PP • — summe d. hec libamina 4/405. OD Scicntes frs c. acceptabile... oculis 266.
A Sanctiücabunt omnes li 102. OD Scimus dne quod nullus apud te 282, 343.
ü Sanctificare per Yerbum Dei 30. AP Scindentes corda nostra... exusta 4/653.
O Sanctificator animarum... possideal 44. R Scio dne quia morli V 93.
PS Sanciificalorum Christe Dem et dne 248. R — dne quia nihil in terra // 981.
В Sanctificet dns corda... peccatis .1/315. H Scripta sunt celo duorum В 1106.
PP Sancliûcelur q. dne... eternam 4/637. О Scrutantes dne testimoniorum // 385, 389, 396.
Ii Sanctis preparatum est //1232. АО Scrutator cordis el renum... benedirant 323.
Л Sanctis tuis dne magna erat lux В 1005, 1060, A Scuto circumdabil te 20, // 966; cf. 967.
1061, V 57. В Sebastiani martyris... obtinere В 1046.
H Sanctissime Leocadie... indulgentia U 1269. H — martyris sollemne est festum...
M Sanctorum apostolorum... Ecclesiam 4/888. gaudium // 790.
PN — roemoratis nominibus 253, 274. A Secundum magnam misericordiam B. 195,
H Sanctorum meritis indita gaudia... fulgidis 233, 279, 342, 459; cf. 232, 244.
В 908, 999, 1004, 1021, 1043. О Secundum multitudinem... sanctum В 195,
В Sanctorum meritis tribuat .1/962. 279, 308, 342, 367, 397, V 134.
О — omnium decus... sociatos /У 1237. A Secundum multitudinem magnitudinis eius
A Sanctorum ossa germinabunt В 1008, 1098, // 265, 460.
1231, 1308. A Secundum multitudinem miserationum tua-
L Sanctorum ossa pullulent //1161. rum // 308, 367, 349.
PN — patrum rev.ensila uocabuta 388. H Sed cur uetusle gentis exomplum loquor В 273.
В Sanctorum precipuorum martyrum... trium- H — mox in auras igneis iugalibus В 270.
phum /?1004, 1008; cf. 1043, 1236. A Sedebit singularis et lacebit В 605, V 96.
В Sanctorum suorum... triumphum // 1043, A Sedentes in tenebris // 984.
1236 ; cf. 1004, 1008. L Sederunt principes et aduersum me В 439.
PN Sanctorum tuorum dne communicantes M i 33. R Sedet rex F 51.
O Sanctos tuos dne martyres... patroni В 1005. M Semper quidem dil. frs... caritatem M 61 1 .
В Sanctus Andreas... conculcetis 4/162, В 1266. M — quidem dil. frs... presentior M 595.
— Deus qui sedes super Cherubim 4/479. A — uidebo uindictam // 593.
A — dns d. o. qui erat M 139. АО Sempiterna atque in Sanctis 4/912.
A — es dne cl in Sanctis 364, В 202. L Séniores cum iunioribus В 308.
H — Felix dum uapularet В 1174. Sepe expugnatam a iuuentute... regnis Г 84.
A — isle quem elegisli M 674 A — expugnauerunt me В 579, V 84.
Sanctus, Sanctus, Sanctus, dns Deus 191, 237; A Septies in die laudein В 995, 998, 1118.
cf. 20, .1/116, 484, 549. В Seruandi prece... gladium J/ 887, // 1234.
A Sanctus tuus induit iustitiam // 1183. R Serui Dei benedicite // 941, cf. 704, 1132.
L Sanguinem sanctorum requiram В 999, 1043. P — tui dne adclines... criminibus /7 428.
A — iustorum requiram ego .1/914. P — tui dne adclines... redemplis В 464.
Sanguis Christi qui pro uobis V 87. A Seruiamus dno Deo nostro 206, 4/340.
A — filiorum Dei T' 53. O Seruientes tibi dne... beati // 187.
О — innocens... perdurât // 1178, V 54. О — tibi dne... infinita В 566.
L Sapientia a dno Deo est В 648, 649, 650. О — tibi dne... IransferamurZ? 191,331.
A — aperuit os mutorum В 134, V 54. О Seruis luis hec est dne uila... perpetuo В 307.
L — Dei super lapides В 043, 644, 645. 341,348, 366.
729 LIBEH OUDINVM. 730

A Semite dno Deo ueslro // 174. Signum uite elerne i¡uod dedil Dem pater 33.
A — dno in timoré В 187, 231, 331. A Silebitomnis саго В 97; cf. V 24.
A Si abiero Paraclitus ueniet Г 113. Silentium facile 232.
A — ambulauerimus in medio Iribulationis A Simeon in templo // 143, 1089, Г 44.
#588. R Simile est regnum celorum decern uirginibus
R Si ambulauerimus in uiis oius //393. В 4031, 1031, 1136.
M Si ante oculos tuos dne culpas... bealorum 350. A Simul in unum diues В 287, 400, 073.
Л — ascenderis in celum l'8i. A Simulacra gentium opera В 130.
A — ascendero in eelum 122, 131, 137. OD Simus ad Dcum frs c... misericordiam 287.
M — credimus frs с. diuinum esse quod... ua- OD — ad Deum frs c... redemptoris .1/ 273.
lemus M -218. O Sincera nos quesumus... inimicus .)/ 142.
A Si credimus quod Iesus // 024. PP Singularis uictime oblatione .1/ 974.
A — diligis me Simon H 1104, F 02. О Singulariler in spe... consummet // 204.
A — diligitis me, mandata В 689,094, V 118. A Sinite paruulos uentre 39, 41, 137, 138, Г 34.
A — dixerimus quia peccatum // 238, 387. A — infantes uenire В 134; cf. F34.
A — ego dim et magister 192. A Sion consurge FIO.
M — gustatis dilectissimi... acceptarc .1/ 340. OD Sit Christe Deus Iacobus... uerbis .4/216.
A — hec scitis beali 192. — Deus in innere uestro 131.
A — in preceplis meis .1/ 8.'i2. M — dies hec nobis festa... uocis .1/729.
OD — licet frs c. peccaiorum... omnes В 267. О — dne precedente... caritatis .1/ 830, В 1 193.
A — locutus fuero non quiescam V 94. О Sit festum ieiunium nostrum apud le...
A — mortui sumus cum Christo В (i29, Y 109. letifices В 278, 293, 333, 411, 474, 334.
PN — nos dne in oraüone... quietem .1/890. A Sit gloria dni in seculum //630.
OD — nostis frs с. Deum... insistentes .1/309. OD — iugis ad Deum frs с nostre .1/278.
R — oblitusfuero lui Ierusalem // 437; cf. Y\ 4. OD — nobis ad Deum fis с. deprecandi .1/072.
О — qua dne in die peccata В 907. О — nobis ad Deum frs... obtineat 34.
О — quantam ab originis... nuntiauit В 230. A — splendor dni В 73, 374, 413, 602, 708, 723.
A — resurrexistis cum Christo // 029; cf. 037. О — splendor tuus dne... dirige В 373, 414.
A — uere utique iustiliam... lingua В 307. — tibi hoc simbolum in confirmatione 28.
L — uis due potes me sainare 306. В — ueritas el misericordia В 940.
Sic credimus due Ihcsu 238. В — uestri dns adiutor... repellat M 039.
A Sic eum uolo manere donec ueniam В 127. A Sitíenles uenile ad aguas 19.
M Sicque desiderio conpuncla... in celo .1/942. L Sol cognouit occasum // 314, 372, 429, 337,
A Sicul cedrus exaltata sum M 100, V 29. 083, 732.
L — lilia munda floruerunl В H 77. H Sol angclorum réspice В 927, 901.
R — onus graue grauate sunt // 008. L — cognouit occasum // 109, 721.
L — palma exaltata sum В 1027, 1029, 1278. Solare dne expectanlium te corda V 13.
А — parturiens próxima // 382. II Solemne feslum plebs benigna promite // 1044.
A — pastor portaba! perdit um gregem 20. H — rutilât ас uenerabile В 1208.
A — paler miseretur Z/3G2. A Solemnem habebitis islum diem .1/ 493.
О Sicut seruoruminmanibus... uulneralis//310, M Solemnia lui aduentus .1/ 1 42.
313, 372, 378. M Solliciti queso dil. frs... parituris .1/301.
A Sicut turns Dauid .1/821,928,970. AP Solue Chrisle Deus... connexos .1/039.
О — unguentum a capita... decoretur 44. PiN — Salualor noster... fructum .1/004.
A — unguentum in capite 70; cf. 44. H — uocem mens sonora... Deo // 900.
A Signum habentesad commemorationem //010. II Somno refeclis arlubus... perpcluum В 934.
A — habenles salutis 194. A Sonus suauis est V 04.
A — magnum uisum est in celo //181. A Specie tua et pulcritudine .1/ 970, В 1020.
Il — salularis claui... receptemus 133. O Speciosax. d. f. inocuHsfldeliumZ? 1 130, Г 16.
A — salutis pone due 20. L facta es et suauis //1020, 1149, V 16.
731 INDEX DES FORMULES. 732
M Spem ас fiduciam Dominum... effectum 300. 227, 231, 235, 239, 213, 216, 098, 702, 705,
А — dedisti mihi M 781. 708, 935.
ü — quam dedisti... pleniludo В 140, 488. ü Sponsa Christi f. d. in oculis fidelium В 1280.
A Sucrantes in Domino // ¿78, 392, 669. О Sponsa Christi uirgo Eulalia... persequentium
O Sperantes in te dne... psallamus В 513. V 19.
A Sperate in Deum omne В 261, 707. О Sponsa Christi uirgo Eulalia... seculorum
H Sperali sancli marlyris... premio В 110:2. В 1280, V 19.
L Spcrauit anima mea in Domino В 990, lüá'i, H Squalent arua soli puluere multo В 921.
1078, 1091, 1152, 1158. R Stabat Maria ad monumenlum В 610.
A Speret Israel in Domino В 158, 313, 355, Gf>7, A Stans sacerdos ad altare M 151, 858.
083, 718. Л State super uias et uidete В 109.
A Spes mea tu es, porlio mea В 1060, 1078. Statera crucis que ruiluro... miseris V 80.
H — nostra in Deo est В 959. L Statuis dns supra petram В 991, 994.
Spirilu et intelleclu reple cor... fide Vi 18. О Stella illa dne... repromissa В 180, V 50.
— tuo adnunlianle Christe... sacramen- — quam uiderant V 50.
tum V 110. A Slephanus plenus gratia V 40.
R Spiritum dedi V 117. R — uidit celos V 41.
A — meum ponam in V 118. A Stelit ángelus ante aram Dei M 580.
paraclitum... irnpetremus V 117. A Stolam glorie induit В 138, 1100.
A — paraclitum quern mittam V 117. A Stridebant in me dentibus В 166, V 70.
A — paraclitum quem mittet V 117. L Suauis sit Deo laudatio mea M 758.
L — tuum dedisti eis В 095; cf. V 118. A Sub ara Dei V 52.
ü Spiritus bonus Dei per diuinitalis 151 . — ara tua dne pro Verbo... chrisliano V 52.
В — Dei bonus deducat В 695, V 119. R Subito uulnerauit me inuidus В 585.
В — dni re"pleuit orbem В 697. O Subiuga clemenlissime... delictis В 1307.
A — dni spiritus uitc В 088. PP Subiuga Deus nostras tuo leui iugo ceruices.. .
R — dni super me В 1132, V 122. huius M 553.
A — dni superueniel in le В 1293. O Sublalum te dne a sepulcro В 010, V 110.
L — est Deus et eos В 089. P Subueniat nobis dne... refugium В 513.
— ut anime iustorum benedicile lui. P — nobis dne... suffragium В 378.
A — meus erit in medio uestri В G97. H Suetus antro bustualis... uilalia В 899.
В Spiritus paraclitus qui olim in discípulos... A Sumite psalmum et dale tympanum В 354.
requiem В 090, 691, V 116. Aü Summe atque inelTabilis... saneti Д/023.
A Spiritus qui a Pâtre V 116. AP — atque inuisibilis... premia 416.
PP Spiritus sánete qui a Pâtre... expeclare M H Summe confessor sacer et sacerdos... beaiis
61-2. В 912, 1011.
О — sánete qui ex Paire... sanctum В 691. H Summe Deus clemenlie... affatim В 934.
R — sanctus de celo V 118. OD — summe et o. d. p. ingenitus M 135.
Ü — sanctus dne deducat nos in uiam... В Suminus excclsus dns... presentiam M 1025.
redundet Z/695, Г 119. О Sumpsimus dne tui corporis .1/ 1036.
В Spiritus sanctus qui olim... indultor Л/020. 0 Sumsimus dne b. Marie semper uirginis.. . coii-
В Spiritus sanctus qui repente... peccatorum sequamur 213,130.
В 696, 698, V 1 18. R Super aceruum lapidum В 126, Г 10.
L Spiritus tuus bonus В 098, 1213. AP — corpus beneuoli... recreari M 588.
Ü — tuus bonus... redundet V 119, В 695. A — ilumina Babilonis В 366, 436.
L — tuus dne deducat M 023. A — montemallissimumascende.1/121, 136.
A — ueritatis quem mittet И 691. A — montem excelsum В 7!), I'll; cf. V 30.
R Splendet hodie Sion ZJ 911. О — montem excelsum Aduentus... noslris
A Splendor lucis illuminât И 171. В 79; cf. 67, I'll.
H Splendor paterne glorie В 149, 189, 219, 223, A Super populum luum bénédictin 100 ; cf. В 500.
7.Й LIBER OROINYM. 734

О Super populum tuum qucsumus... supplicio PP Suscipe o. d. sacriûcium... dignare M 624.


400. О — piissime Deus in sinu Abrahe В 985.
l> Super salulare üium В 71. АО — pissime due oblalam... Sanctis 388.
L Super Sion alleluia V 14. О — propitius orationem... nobis Л/1023.
Super Sion dne montem sanctum tuum. . . abso- О — queso dne hune fainulum tuum 86.
luamur V ii. PP — quesumus Spiritus... paliaris Л/620.
M Supplicandi officium fralres... habere 244. PN — uota luorum dne... in¡ende 314.
О Supplices pelimus misericordiam 397. R Suscipiamus regnum Dei В И9.
OD — Ic o. Domine... dignarte Л/907. A Suscipiant dne monies et colles M 140.
о — te rogamus clem . .sortiamur Л/100. A — montes pacem В 078.
о — le rogamus o. d. repleamur 228. О montes pacem... meritorum // 078.
о — tibi dne fundimus preces... non dé L Suscipiatur dne sacrificium 239, .1/986.
seras 4-23, F 10-2. PN Suscipite gloriosissimi martyres M 730.
л Supra dorsum meum fabrica uerunl peccatoros Suscitabit dns celi regem В 80, 119.
//483, Г St. A — dns celi prophelam V 13.
л Supra llironum regni // 223, 600. A Suscitabo eum ad iustitiam // 106, V 10.
к Surgam et ibo ad Patrem // 980. A Suscitauit dns ab oriente В 111, V 10.
А Surge d. iudica terram // 169, 353, 417, 721. A Susurrabant aduersum me omnes inimici
О — d. iudica... adglomeros // 536, Y 89. // 521 ; cf. V 77, 78.
А — propera sponsa В 1278, V 19.
II Surgentes ad le dne... rabies // 931. A Tamquam aurum in fornace В 1059, V 56.
А — in me testes V 75. A — lugens et contristalus В 517.
о Surgentes in te dne testes iniqui... declarare A Tamquam unum ex principibus elegit me dns
В 532, F 75. Я 1069, 1104, 1180.
Surgentibus nobis e cubilibus V* 130. PP Tange q. Iesu f. d. lenebras... nostris .1/323.
Surrexil Christus a mortuis В 019, 022, 023, О Te amplissime largitalis... laudemus В 374.
623, 628, 631. — celestem principem... perueniat F 20.
А Surrcxit dns a monumento // 61."». H Te centics mille legionum angeli // 037, 643,
Л — enim sieul dixit В 021 ; cf. V 112. 615, 648, 650.
Sursum corda 230. 0 Te Christe dne calulum leonis... repromissam
И Susceperunt me sicut leo // 402; cf. 312, F 72. ZH21, V 13.
Л Suscepimus Deus misericordiam .1/ 220, 980. Te Christe dne pro lolius mundi V 113.
о Susceptor noster dne... templo В 233, 502. A — decel hymnus Deus 313, В 215, 240.
рр Suscipe clem. Deus nostre seruilulis 365. Il — docet hymnus in Sion, Omnipolens, // 894.
рр —■ d. gratuita huius sacrifica 201. P — deprecamur dne : indulgenliam li 612-613.
рр — d. horuni Ubaminum 284. 0 — deprecamur dne sánete... angelorum 193.
в — d. piissime in sinu 120. О Te deprecamur due ■sánele... animarum 116,
АО — d. supplicantis famuli... iiifinitis 305. 128, 133.
О Suscipe dne animam famuli lui... beatorum О Te deprecamur dne sánele... eclorum J/ 467.
112, 126. 0 — deprecamur dne sánele... deficiat В 702.
о Suscipe dne animam famuli lui... agnoscat OD — deprecamur dne sánete... infundas -430.
M 1022. В — deprecamur dne sánete... sempileruum 441.
и Suscipe dne animam serui lui... adorauit 123. В — deprecamur о. d. pro. spirilu 399.
о — duc animam serui lui... inueniat 110. OD — deprecamur о. d. ut propitius .1/1025.
о — dne animam... mereatur В 980. О — deprecar dne sánete... delergas 16.
dne precem populi... assume .1/ 810. ON Te Deum filium Dei... largiaris .1/ 1034.
АО — dne supplicantem... inflnitis M 1002. — laudamus // 941.
РР — et sanctifica... prouenial .1/ 1010. 0 — psallendo... sentiamus //312, 401.
АР — lesu bonus in hoc natali .1/ 545. О — redemptorem... sentiamus В 113.
— hic dne secundum eloquium tuum 80. О Te due ab inferís resurgentem tí 021.
735 INDEX UKS FORMULES. 736

О Te dne de Sina cum sanclorum В i ¿46, V 2. M Tendamusadomnipotentis... digneris П033.


О — fauente... associât В lit», Г 34. A Ténèbre non obscurabuntur В 232, 702.
О — fideliter in amore sanctorum H 1:250. A Terra dedit fructum 620.
О — ¡. x. benedicimus... orabat Л/191. A — ne abscondas sanguinem meum В 123.
АО — i. х. te Deum pluraliter Л/187. A — nostra dabit V 28.
О — inspirante atquc... capiamus В 265. A — terra, audi uerbum 125, 133, 137.
О — petimus et rotjamus... perducas 167. О Tertia iam dne diei... mereamur В 949.
О — sánele p. о. e. d. supplices 124. 0 Teslamentum elernum disponam В 1249.
О — supplices exoramus... redundent 169. A Testimonia tua dne credibilia В 650.
Te dnum regem in claritalem uidere V 14. — tua dne que... efflciant В 651.
O Te excelsa laus... uoees M 240, 252, 256, 263, O Teslimoniorum tuorum... auditores В 594.
268, 273, 278, 282, 479, 487, 503, 509, 515, A Testimonium tuum dne В 594.
621, 628, 630, 634, 637, 640, 643, 648. L Tetigit labia mea В 123.
0 Te expectantes quesumus... oblinere // 74, A Thronum glorie hereditas В 130, 995, 998,
V 33. 1105, 1118.
PP Te Iesu bone uenisse... possideat .1/ 1022. A Thronus tuns Deus inestimabilis В 702, 1213.
PP — Iesu dne uenisse... possideat '¿9ti; cf. .1/1022. О Tibi adherere bonum... decanlemus В 293.
О — Iesu pro impiis laborasse В 455; cf. F 69. (J — adiulorinostro... coronamZ/ 156 174,303.
О — in excelsis dne laudent... obsequiis В 641. АО — Deo nostro immolamus sacrificium 300.
0 — inuoeamus dne precibus 155, 294. A — derelictus est pauper В 196, 331.
О — inuoeamus dne sánele... agant 378. — dicitur Satanás : Vade 74.
О — inuoeamus dne sánete... uite sue 168. О — dne commendamus... absterge В 981.
0 — inuoeamus elerne... adscribas 37. PP — dne commendamus... ignem M 1019.
АО — inuoeamus excelse. . . cultor 289. О — dne conûtemur... sustollant В 377, 429.
M — inuoeo elerne o. Dens... me doceal 266. О Tibi dne in ecclesia sanctorum... obtinere
L — laudant montes В 597. В 189, 227, 231, 236, 239, 242, 246, 702, 705,
PS — laudat dne omnis... elerne .1/624. 708, 726, 734.
H — lucis ante terminum В 927. 0 Tibi dno patiens est... preueniat В 282, 341 ;
H — lucis auctor personet В 897. cf. 343, «67, 715.
H — maiestatis Domine В 936, 948. О Tibi dno Patri cogilalio... solemnia В 411.
P — misericors dne eripe... reatum // 715. О Tibi dno placenssit anima nostra... preueniat
— nostris q. dne precibus... inleruentu V 22. /7 393; cf. 282.
О — о. dnum omniumque... peruigilet В 221. О Tibi dno soli subiacet... effice В 70(5, 707.
PP 7e o. d. pelimus et rogamus... accipias 311, 0 Tibi gloriam concinimus... exemplum M 479,
329, M 778, 787. 493, 498, 532, 569, 579, 585, 593, 605.
Te precor dne auctor lucis et diei В 962. О Tibi gratias agimus... illesi //972.
О — prestante sánele dne... seculorum M 554. А — sánele р. о. е. d. hostias .1/ 1033.
PN Te quesumus dne Icsu ut dilectio... orbem — semper gloria... deitatis F 34, 44.
Mili. О — semper gloria... largiaris В 532, 819.
AP Te quesumus Iesu Deus... uisionis M 138. PP — soli Christe dne a... uiuamus .1/210.
A P — supplices deprecamur...maiestatem .1/1015. A — soli Deo et gloria et uirtus /7 617; cf. 122.
О — te igitur summe... congaudeant M 179. A Tibi soli Deo honor В 122, 145, 183; cf. 640,
О Tecum nosx. ¡am... felices В 629, F 109. 644, 646, 649. 651, 692, 697, 1122.
L Tedium tenuit me В 501 . A Tibi soli peccaui В 88, 225, 237, 475, 493,
H Telluris ingens conditor... nesciat В 925. 502, 700.
О Temeritatis quidem est... r.oronandus 125, 130. О Tibi soli peccauimus... creauit В 475, 493.
0 — quidem est... poteslalem 133. A Timebunt gentes nomen tuum Л/225, В 315,
A Temporibus illis, postquam M 577. 362, V 4.
Tempus fortitudinis... consoleris F 9. A Timebunl qui ab occidente // 88; cf. F 4.
11 — sopori congruum... conféras В 930. A Tollam uos de genlibus В 563.
LIIIF.H OMIMNVM. 5(1
737 LIBKR ORDINVM. T.]s

О Tolle Deus gladium de manu... pacis // 1043. A Tu dne demonstraste // 596, M 383.
A Tollite hostias cl introite M 607, 61 1 . АО — dne i. x. in precursoris... oramus .1/840.
It Tota die contristatus // 455. — dne Ihesu uere es A et 12, iniliuin V 36.
Tola die dne inimicorum... suslollis V 79. 0 — dne in cithara... etactibus //475, Г 94.
Tota die dne iustus tuus... participes // 1181, A ■ — dne in eternum permanes В 367, 722, 733.
1241, ПЗГ). A — dne propter peccatores //245, 707.
A Tota die exprobrauerunl me В 585. P P — due, qui misisti angelum... committat 445.
A — iniustitiam V 70. A — dne refugium Г 73.
A Tractauerunt F 97. A — dne seruabis nos // 198, 269.
R Tradiderunt in manus impiorum //527. АО — due singulorum fidelium medicus 375.
A Tradidit in morte animam В 628, V 108. L — es crux fidelis M 741 , 849.
A Traditus sum usque in mane // G05. A — es Beus et in te est Deus В 141.
O Transacto diei cnrriculo... expectemus В 699. О — es Deus et in le... coniungamur В 1 42.
A Transierunt mare rubrum // 1081. — es Deus penilenlium 353.
A Transiuimus per ignem et aquam Л/637, 793, R — es Deus qui facis mirabilia // 624, 630.
872,917,963. 0 — os Deus qui facis... potcnlia В 630.
II Transmissa raptim preda cissos dentium... 0 — es dne d. et non est... ad requiem В 649.
stupet В 272. — es dne d. et non est... coniungas V 18.
Tres pueri Babylonico camino... mundo Г 55. — es dne d. et non est... gloriosus В 442.
A Tres pueri iussu regis // 1037, 1062, V 33. A — cs dne qui eduxisli .1/657.
A Tribuat libi dus secundum cor 293. 0 — es dne salus... letitie //«116, 141 177.
Tribue dne nobis scire... perducamus V 46. О — es dne salus... iuslilie // 1089, F 90, 134.
О — eliam due requiem elernilatis 240. О Tu es dne Stella ueritalis... consolemur // 162,
Tribue his dne Pater sánete peruenire... exu- 181, 356, V 49.
berel V 102. A Tu es patientia mea .1/334.
О Tribue nobis dne adiutorium .. promereri A — es Petrus et super В 1 102, V 62.
// 118, 461, 467. А — es porlio mea M 1011, 1017, 1020, 1023.
0 D Tribue nobis dne ueritatis... insinuas M 897. A — es rex regum cui Deus // 647.
A P Tribue nobis dne pacis tue... beali Л/633. L — es sacerdos in elernum Л/154, 720, 858.
О — dne p. s. peruenire 221 ; cf. К 102. A Tu illuminans lucernam 402, В 194, 277, 340,
АР — o, d. concordie. meritum 398, 406. 496, 458,317,579.
0 Tribulaliones cordis noslri... intromittas О Tu in nobis es dne et testis V 112.
//150,662, 708. L Tu mandasti mandata // 169, 216, 225, 287,
A P Trinitas uera. .. coronemur .1/639. 404, 579, 678, 721.
0 — uera indiuisa... coronemur В 1041. A Tu mihi es refugium В 484.
В Trinitatis aime inelTabilo // 1227. P Tu misericors dne eripe... realum // 354.
A Tristii est anima mea ualde 190, 192. A — nobis es dne refugium // 381, 704, 738.
A Tu autem dne scrua nos // 338, 373, 429, 492. О Tu nobis es dne refugium a pressura... musci-
Tu autem due susceptor 403, В 150, 161,170, pula В 484, V 75.
233, 246, 264, 296, 313, 330, 353, 534, 557, A Tu nosti dne quia non // 1282.
662, 670, 708, 715, 724, 733. P Tu pastor boue animam tuam 202, .1/ 428,
A Tu autem puer prophela В 1136. // 612, 613.
A Tu Bethlehem V 27. P Tu pastor bone qui pro... deuicisti //593.
A — d. m. et fortitudo Г 78. 0 — paterne diuinitatis... natiuilatem // 1011.
0 — d. n. et fortitudo... dilatan // 472, V 78. A — Petre cum esses iuuenior F 62.
О — d. n. libera nos... destinatam // M 7. 11 — rex redemptor omnium В 934.
A — due conuertere el eripe 359. A — seis dne quia sustinui F 94.
dne cuius uerbum... sanctiflcet Г 38. A — seis dne, recordare // 547.
A — dne da escam nobis .1/338, 364, 370, 376, A — solus dns, quia non est // 138, 1197.
383, 388, 400, 405. H — Trinitatis unilas... aclibus // 933.
730 INDEX DES FORMULES. 740

A Tu lurris regis nebulosa В 1295, V 27. О Veni dne sicut promisisti В 105, F 18.
A Tua est dne magnificentia В 373. H — redemptor gentium В 114, 123.
АО — sunt dne omnia... gratia.)/ 1026. A — sponsa a Libano В 1028, 1150; cf. F 19.
О Tua super nos misericordia dne... concedalur A — sponsa ad preparatum В 1281.
В 330, 3i3. В — sponsa mea quam В 1280.
O Tuam clcmentissime Paler... largiaris Д/883, В Veniam ad Sion, dicit dns В 105; cf. F 18.
. 972, В 1017, 1018, 1217. L Venianl mihi miserationes // 232, 709, 715,
P N Tuam dne in hac... tinclione .1/833. 716, 721, 722.
O Tuam d. o. clementiam... subiugati В 296, О Veniat q. o. d. super hoc incensum .)/ 438.
679. О — super me... iudicem .1/987.
P N Tuam proni dne... defunctis .)/ 858. L — super me misericordia .)/ 1004, 1023.
H Tuba clariGca plebs Christi reuoca // 922. O Veniat super nos dne donum misericordia
A Tulerunt dnum meum В 610, 620, V 110. Я 93; cf. 91.
A Tulerunt Iesum in Ierusalem В 1090, V 46. О Veniat super nos dne misericordia li 330, 341 .
Ü Tuo dne uerbo celi facti sunt В 696, V 116. L — super nos dne miser. В 161, 588, F23.
OD — edocti magisterio... oramus 331. О — super nos duc salulare luum 330.
O Turba Innocentium... mereamur В 136, Foi. L — super nos misericordia В 295, 330,
— paruulorum in Sion... penas F 52. 372, 715, 724.
A Tuum dne regnum, tu es super В 236. A Venient ad le populi .1/123.
O Venientes ad lebenedicli... seculorum // 1085.
A Vade Maria, nuntia fralribus В 615. О — ad te sánete... terra В 1086.
M Yalde quidem pauescimus dne... corrigcndi. О — ad te sancti... eterno В 1085.
J/1004. A Veniet ad locum sanctum В 52 ; cf. F 7.
M Valde /¡uidem pauescimus... corrigentis 361; A — desideratus cunctis В 52, F 7.
cf. В 1001. Il — dies dni magnus В 94; cf. F 7.
A Vana locutus est unusquisque В 462; cf. F71. A — dns ad templum F 13.
О — salis dne de te... discipline В 462, Vil. A — dns cumsenibus //58, 05, 74, F 7.
A Vbi est mors uictoria... eo В 627, V 109. L — dns Deus et omnes В 1252.
A — uictoria... exurgam В 619. В — dns el apparebit // 64, 948.
A Vbi sunt misericordie tue .1/257. A — dns et saluos V 13.
It Ve nobis quoniam peccauimus В 422. A — dns in regem // 52, F 7.
АО Vel si indignus hec offero... ignosca» 274. A — dns in Syon V 7.
A Venantes captali sunt // 581. A — hora quando mortui 399.
A ~ ceperunt F 98; cf. Z? 584. О Venisse noinen tuum // 79, 80, 83.
M Venerabilem hune diem... mortem M 929. OD — te dne pro nostra M 139.
A Veni ad liberandum nos В 69, V 23. — te dne tua copiosius F36.
АО — ad liberandum... deliquit M 314. О Venisse te dnum in Sion cum laude... purge-
О — ad liberandum... iudicio В 69, V 23. mur В 78, F 7.
Il — clementissime dne succurre Z/52. О Venisse te dnum cum sanctorum В 1007.
О — clementissime dne, ueni... mentes H 52. В Venisli dne et a facie tua F 36.
A — columba sponsa В 1311. A Venit Iesus a Galilea F 48.
В — dne ad liberandum В 60. A — super nos misericordia 330.
L — dne et appare В 948. A Venite ad me omnes // 1022, 1086, 1231, 1308.
— dne et eslo Saluator... maieslatis F 12. A — ad me sancli mei // 1085.
A — dne et noli tardare В 70; cf. 953, F 23. A — adoremus et prosternamus В 246.
PP — dne et noli... sustinere M 129. A Venite benedicli Patris .1/ 766; cf. 737, 885,
О — dne et salua nos... perducasZ/ 108, F 13. 960, 1022, 1086.
O Veni dne noli lardare, relaxa... complemcn- Л Vcnile et uidete : ángelus В 025, 645, 647.
tum // 70, F 23. A — et uidete ubi positus F 107.
PP Veni dne, relaxa facinora .1/138. A — exullemus dno // 47, 55, 58.
7-11 LIBER OKDI.WM. 7U!
L Vcnite exultemus in dno .1/ 141. cuius magnitudo dementia 448.
A — filii 184. cuius melior est... subministrat J/247,
A — reuertamur V 109, 111. cuius potentia... terris Л/660,
A — uenile filii... in unum .1/394. cuius presentía... placa l um.I/ 303.
() Vera Dei sapientia... illesus H 117. cuius uestigia... accepcrunt .1/874.
() — Dei sapientia... laudcmus H 131, V 54. Deus deorum el dominus... conlaudel 296.
— est Dei felicitas... presta F129. huius ecce uirtute... elerni .1/619.
PS Verarn tue Trinitatis... concinere .1/ 142. idem excelse in excelsis J/770,
Л Verba inimiei iniquitas F 76. ille patriarcharum... offerri J/250.
л — inimicus et dolos H 471. Ule redemptor animarum... adiulorem'J69.
A — mea auribus percipe В 188, 701. in assumptionem humanitatis .1/490.
L Verbo dni celi firmali. . . crea ta sunt В 696, 698. in cuius manu... acceptetur J/ 634.
Л — celi firmati... meo В 698; cf. 696. in cuius nomine... benedicas .1/633.
A — celi firmati... terra В 696, V 116. in quo cruciûxo... condonaret J/597,
О Vcrbum ante sécula ¡neffabiliter... humilis ipse est qui caslitalem .1/176; cf. 847.
M 239, // 97, 211. ob cuius fidem... insinuât .1/922.
Vcrbum mittit dns in Iacob В 103. per quern nobis... Palris .1/520.
— Palris allissimi... ditet F 33. per quem tibi Deus Pater .1/755.
p — Palris altis3imi...indulgentiam/y 322. pro cuius nomine... coheredes .1/169.
I' -- Patris allissimi... sanguine/? 455, 737. pro quo Ioannes... monslraret .1/842.
OD — Palris quod caro factum J/ 118. pro quo predicti... augetur .1/931.
— Patris quod in susceplo homine Г89. propiliatio lidelium... respectum .4/732.
H Verbum Palris quod prodiit factum саго... que in celestibus... misisti .1/376.
Íncolas В 438, 447, 458, 474, 184, 501 , 506, quem angrlorum cunei... adquiranl 324.
517, 526, 534, 546, 557. que celestia... mundiJ/639.
В Vcrbum quod matrem fecit В 1300, F 29. quem celestium... fidelium .1/255.
H — supernum prodiens В 62, 65. quem conlaudat... sempiternam J/940,
(I — uirtutis et sapientia В 1290, V 26. quern die terlia... patefecit J/485,
PS Veré admirabilis... sanctorum J/ 363. quern hodierno die... poslulamus J/859,
PS — benedictas cl gloriosus J/ 342. quem Iacobus relicto Zebedeo J/ 349.
PS — benedictus et sanctus M 687. quern olim credimus incarnatum J/ 116.
PS — boneDeus, uere... adtlucet .1/647. quem predictus... accepit .1/834.
PS — dies sempilernus... mortem .1/323. quern preuidebanl sánete J/ 778, 787, 911.
— dignum... adorant .»/ 1034 (Inlatio). quem sane uirgines... largilur.1/784.
PS — dnepleni sunt celi et Ierra 354. qui acceptas... dimitlis 331.
PS — gloriosus el pius... mereamur J/ 405. qui Agnetem sponsam... beatorum J/671,
qui amarum passionis... prouocarel J/161,
P S : Veré sanctus, uere benedictus dns n. 1. x. qui angelorum... Palris J/ 608.
a quo et abstinenlium... immolare .1/309. qui apóstol urn et martyrcm .1/829.
a quo et Seruandus... mercedem .1/886. qui aposlolum tuum Petrum .1/721.
a quo gloriosis... liberauit J/ 702. qui ascendil patibulum crucis .1/474.
a quo Stephanus... pretiosum M 198. qui assumpta humane fragilitalis J/294,
auctor uila et condilor... expectent 421. qui b. martyrem suum... inchoare J/914,
cui inumerabilis... adunari .1/ 881. qui b. marlyrem tuum... cell's J/ 804.
cui oblate uirgines... sanat .1/981. quern b. martyrem... uindictam J/691.
cuius confessionem... mortem .1/157. qui bonorum uotorum... passionis 326.
cuius doni est... subrideret.1/712. qui celestium... uiuamus J/791,
cuius gloria pleni sunt... defendas 328. qui certatricein... gloria lua J/946,
cuius gloria plmi sunt... nosier 311. qui clausa ostia... persona J/571.
cuius gloriosum passionis triumphum .1/817. I qui concludi facis mullos 444.
m INDEX DES FORMULES. 741

qui cum in forma... eternus M 1:24. qui passione crucis... peruenire Л/358.
qui cum omnium... uindiclam 264. qui per lhesum... celo 358.
qui cum Paire manens... commémorât .1/ 277. qui percutís et sanas... consoleris 376, 386.
qui dalurum le... existere .1/612. qui plasmasti... ascendens.1/514.
qui discreta terris... deuoti M I'M. qui poten tissimus... celis 256, 276.
qui diuino Spiritu... seruareLl/642. qui predictos... gauderent .1/869.
qui dono pietalis... expectamus .1/332. qui primo aduen lu... sanctorum i!2.
qui dum libenter... sacerdulem 208. qui pro nobis teipsum... adducal 392.
qui es corona... angelorum.J/967. qui pro redimendis... lucem .1/891.
qui es martyrum uita Л/У74. qui profluentibus... mansionem .1/201.
qui es rector animarum .1/ 102t. qui promissionum suarum Л/1016.
qui est custos uirginitatis .1/943. qui quadraginla diebus .1/309.
qui est filius tuus... adoratur .1/181. qui repudiata... offerre .1/272.
qui est gloria... plénitude .1/681. qui salubris inspirator es 305 ; cf. .1/ 1002.
qui et celeslia rugis 321. qui sanat contritos corde... ruina .1/328.
qui et consolatio nobis... uiuam .1/387. qui sánete tue... forlitudo Л/977.
qui et juste... mundissima .1/8.44. qui se in corda nostra... caritatis 261.
quiet iustos elernitalis 278, .1/990. qui se pro peccatis... precepit.1/743.
qui el uiuis prestas... lucem 428. qui sic nos hic tribulationum 337, .1/1000.
qui ex omnibus... operationem .1/800. qui solus est... redemptorum .1/636.
qui ex ore infantium... nescirent .1/210. qui sulus magisterii... demonstrauil 284.
qui factus est mundi... sanctifiées 281, 342. qui solus seruientium... insignem .1/904.
qui faclns est uita... sanctifiées 342. qui solus uerbo... inlustrauit .1/589.
qui glorificas pcccalores... iustorum 271. qui sub hodierne... mirarelur .1/604.
qui hec celeslium... misceamùr 207. qui subsislendi... administrât .1/315.
qui hodierna die... confltendi .1/971. qui tam iustus es... coronas .1/961.
qui hodierno die animam .!/ 727, 864, 952, 957. qui tam uisibilia... filiis .1/824.
qui ideo delinquen libus occasioncin 363, .1/1006. qui le in his tribus Sanctis Л/ 7 16.
qui inestimabili... salulem .1/150. qui tradiliis ac mortuus 189, .1/416.
qui ita feruore... exhibuit .1/750. qui uenil e celis... nobis .1/189.
qui iustificas peccatores... tua 216. qui uenil in nomine... redemit.l/ 135.
qui languores nostros... infirma 37 i, .1/1009. qui uiuis prestas... luce .1/1031.
qui marlyri suo... mereamur .1/668. qui ultro ascendit... celuin 364.
qui martyri suo... fructum .1/955. qui uolunlalcm... corona .1/706.
qui malris sanctissime .1/ 1035. qui uoliuas fideliiim... precem 309.
qui moriens pro morluis... adscriplus 409. qui uoliuas inspiras... soluunlur 315.
qui moriens seua auerni .1/584. quia multum es... concedas 237, .1/985.
qui morte sua mortis principan i24. quia pleni sunt celi... Domini .1/964.
qui mortem moriens superauil 396, .1/ 1022. quo inspirante... seculorum .1/226.
qui nee per spalia... e/feclu 350, .1/996. receptor animarum et indullor 429.
qui nobis ine/fabilia... mereanlur 416. le in celeslibus... morlem .1/262.
qui nobis precepta... seruiremus .1/352. te inuoeo cierne... angelorumUQH.
qui nobis salutaris fons .1/1027. tibi due soli laus... restituât 291.
qui non ex uirili semine natus .1/129. unigenitus tuus, primogenilus 347, .1/267,993.
qui nos et prions... repromisit .1/138. unitas distinctibilis... persoluimus .1/761.
qui nos et uitiis... plenitudo .1/382.
qui nos per penitenliam .1/287. A Veritas de Ierra orla V 37.
qui obseruantiam... claritatem .1/237. — d. qui semper in celo... resfauret V31.
qui omnium sanctorum... salutem .1/897. A Versus sum in eorum canticum //606, V 96.
qui paruulorum... celebram us .1/809. В Verus Dei agnus qui... fine // 629, 631, V 105.
745 LIBER ORDINVM. 74Г,

P Verus Dei filius x. exaudí... perpetuum В 562. A Vidi sedem magnain alleluia J/598.
P — Deus f. d. x. exaudi... propitius // 436. A — sub ara Dei M 208, 966, 1' 53.
P — Deus misericors. .. largam li 411. L — turbam angelorum В 631 .
P — Deus misericors... mundo li 541. A — uirum ascendentem V 1 15.
H Verus redemptor, Christe, lumen luminis... A Vidimus gloriam dni // 143, 1089.
conferens В 916. О Vidimus gloriam luam... remunerator В 143,
L Vespere et mane et meridie II 50, 100, 203, V 39.
294, 35:;, 411, 474, 534, 595, 070, 715, A Vigilaban! ante lucem В 307.
724, 1012, 1020. A Vincenli dabitur corona II 1071.
P P Vesperlini huius sacrificii M 22(i. — dabo coronam В 1072, V 59.
О Vespcrlinis laudibus... gloriam II 113. A dabo manna V 60.
О precibus... fulgeamus // 228. A Vinccntius sanctus ut solis В 1078.
О — precibus esto... iuam 378, 37!). R Vincula sanctorum iam soluta В 941.
A Via iuslorum (regia) facta est II 1007, 1010, R Vindica causam meam dne // 523.
1023, 1041. — d. effusumpro te... ultionem Г 52.
О D Via que nos duxil ad te 180. О Vir Dei Andreas... et prece В 1263, V 12.
О — sanctorum omnium... iiitroire xxv. R — iste in populo // 1 30 ; cf. V 1 2.
PN — uerilas et uila... iudicem .1/803. A — iste suslulit mortuos V 42.
О Viam iniquitatis amoue... Iribuas .1/004. A — misericordia inuenit // 1180.
A Vias tuas dne pronuntiaui .1/780. A Vir qui pronus est // 1179.
Vieil leo de tribu luda 74, .1/ 48(1, 493, 407, II — sanctus Dei, dum aspiceret В 1264.
502, 509, 514, 521, 508, 575, 579, 584, 592, О Virga equitalis uirga... castilalis // 1031.
598,605, 608, 739, 744,751; cf. 639. H Virginis proles opifexque matris... hymnum
О Vide dne et audi... hilareseat II 1178, F 53. //913, 1026, 1029.
— dne et considera M 361 ; cf. F 53. H Virginis sacre triumphum — Plebs alumna
P — dne humililalem meam .1/354. parili //1153.
— dne quoniam tribulalur V 95. H Virginis sacre triumphum — Proscquamur
A Vide humilitatem meam В 210, 501, 506, 519, laudibus // 1165.
526, 530, 534. O Virgo Christi Agatha... benedicti // 1093.
О Vide humilitatem noslram... excipimurZ?501, O Virgo Christi Eulalia... fulgeamus // 1279;
506, 517, 530. cf. V 19.
0 D Vide, uide Deus quibus... occultum .1/205. O Virgo Christi genitrix... saluatorem // 212,
L Videant pauperes et letentur M 813. 1291, F 24.
R Videbitis hodie mirabilia V 45. O Virgo Christi Maria... benedictionem // 1189.
A Videbunt cum exullatione // 1247. О — Maria... celebremus В 1294.
A — gentes iustum В 1260, V 4. PP Maria... regnis .1/825.
L me et mouerunt // 557, V 84. A Virgo Israel expandí В 1094.
A Viderunt oculi mei // 140, 1087, 1090, V 45. A ornaberis tímpano // 1281.
A omnes fines terre // 140, 1087, F 45. L — ornare tympanis //211,1 186, 1 2!Ю.
A Videle quoniam ego sum В 441. О — que utique obtinere...// 211, 1290.
OD Videle uidele dilectissimi... clamoris M 944; A — reuertere В 1295, V 26.
cf. Il 1286. A Virgo prudentissima quo В 1026, 1091, 1093.
Л Vidi agnum quasi occisum // 618, 652, V 113. A — sapiens henedicelur // 1093.
A — angelum uolantem В 1216. О — tua x. Agatha... exhibemus В 1093.
L — aquam egredientem // 628. A Viri Galilei quid stalis // 655, V 114.
L — et audiui uoees angflorum В 648. R — impii dixerunt // 502; cf. 1' 70.
A — in Sion V 52. A — iusti germinate sicut rose // 998.
A — lapidem V 37. Il — sancti nobis aperlus est II 1022, 1041.
A — nubein candidam V 115. A — sublimes ad te // 180, V 49.
A — portam in domo dni // 1290, V 26. A Viriliter certati sunt // 1 146.
m INDEX DES l-OHMULES. 748

0 Virtus immensa... sempiterna H 255, 708. О Vnigenite f. d. p. qui celum .1/429.


A — mea dne diligam /У 202. О — f. d. p. qui tantam R 612.
Virtus nostra due esto firmamen tum 380, .48.'$; ЛP — f. d. qui pro nobis .1/ 500.
cf. /У -209, M 1009. В Vnigenilus d. f. qui assumplum В 506.
0 Virtutis tue inuictam... prostet 13. О d. f. qui b. athietarn Д 1194.
A Visita nos due in salute tua .478; cf. seq. О — d. f. qui b. Petrum Г 63.
A Visita nos dne in salutario luo 378; cf. В 321, О — d. f. qui iniuriam Г 106.
371,428. 0 — d. f. qui iustos tuos Г 56, /У1059.
Л Visilauit dns, o. populum В 148. О — d. f. qui patienter Г 92.
Л — nos Oriens V 49, В 14G. 0 — d. f. qui uenit saluare V 100.
0 Vita sanctorum... confirmes В 1250. В — d. f. qui uirginem .1/9411.
PP Vitam nostram dne... sacrificio .V 250. В — d. f. quo nascente В 133, F 52.
PN Viuant in nobis i. dne... uiuamus .1/545. В — d. p. f. qui in aduenlu V 8.
Л Viuent mortui lui dne 401, В 977, 987, 988. — d. p. f. qui incarnationis V 11.
Il Viuit anima mea В 9.">7; cf. 958. — d. p. f. qui uirlule Г 43.
Л Vna est próxima mea В 1028, 1311. В — f. d. p. hodie uos sibi .1/ 405.
О — et bona est dne... beati /У 1150. В f. d. qui incarnatus .1/ 125.
0 — et perfecta uirgo...peruenire В 131 l,í'43. — f. d. qui se humanitali V 38.
О — nee diuisa próxima В 1311, Г 43. О Vniuerse carnisspiritui...locupleta#315,602.
R Vnde mihi adfuit V 123. L Vniuersi qui te expectant В 111.
A Vngeatur Sanctus sanctorum tibi Г 31. M Vniuersitatis potentissimum... offerre .1/753.
M Vngentes oleo misericordie M 351 . R Vniuersus populus V Cii.
В Vnicus Alius Dei... sentiré В 88, 90, Г i. R Vnusquisque se a proximo suo В 576.
Vnigenite x. f. d. quis similis V 82. О Vocantem nos aJ se... cognouimus Д/540.
O — d. f. cuius oculi... luam В 101. H Vocaris ad uilam sacrum Dei genus В 561,
АР — (I. f. ex cuius latere .1/833. 568, 579, 589.
PN — cl. f. quem b. loannes Л/841. A Vocaui le nomine tuo /У 1070; cf. 1071.
PN — d. f. qui b. famulam .1/777. A Voce mea ad dnum В 278, 307, 366, 396, 474,
— d. f. qui b. Vincentium Г 59. 517, 721, 1131.
0 — d. f. qui corpora В 1255. Voce nostra ad te... exallemur Г 25.
0 d. f. qui de tenebris В 85, 88, V 9. R Vocem audiui flentis /У 429.
О — d. f. qui deuicta morte Z?ü55, V 115. A — meam precor de monte В 7(H).
0 — d. f. qui habilantibus В 148. Ü — nostram exaudí... rogamus /У 721.
0 — d. f. qui in carne В 590, F 95. A — sanguinis ad te clamanlis В 134, Г53.
PN — d. f. qui melius contritione .1/ 88G. II Vocis audilo nouitas refulsil /У 1200.
OD — d. f. qui nos non carne .1/222. Л Volucres celi et pisces /У 651,
0 — d. f. qui passiones В 505, V 90. L Voluntaria oris mei В 240.
0 — d. f. qui subeunde Г 79. PP — tibi Chrisle uota soluenles 324.
Ü — d. p. f. qui pro mundi salute L Vos estis genus eleclum R 564.
3/420; cf. В 603. L Vos estis uasa sánela dni В 1024, 1023, 1113,
PP Vnigenite d. n. qui pro b. militis .1/ 805. 1145, 1237.
0 — f. d. cuius genua F 84; cf. В 574. A Vos qui in Christo baptizati .1/230, 613.
О — f. d. cuiusin ieiunio /?574;cf. Г84. A — quoi ad coniugale gaudium 437, 440.
О — f. d. p. cuius caro preciosa... uic- lî Vota huius famuli... adquirat 311.
loriam M 428, В 612. A — mea dno reddam 303.
O Vnigenile f. d. p. cuius deitas V 113. A — tua dne redde. et restiluel 294.
0 — f. d. p. de quo ante В 613. В — uestra atque sacrificia 318, M 994.
0 f. d. p. quem insuie В 88, 91. В Votum ueslrum dns dementer 315.
О — f. d. p. qui aspiciente В 116, Г*24. — ueslrum sil acceplum in расе 441.
О — f. d. p. qui b. Vincenlium В 1071. L Vox clamanlis in deserto В 1134, V 121.
749 LIBER ORDINVM. 750
Л Vox clamantis in eremo M 733. О Vsquequo dne exaltabitur inimicus... im
H — clara ecce intonat... protegat В 63, 68. merge В 439, V 71.
Il — de celo facia est В 1189. A Vsquequo dne exaltabitur В 439, V 71.
A Vox Domini reddentis retribulionem Biil, V A — dne obliuisceris 5 217, 233, V 71.
36. О — dne obliuisceris... culpas V 71.
II Vox ecce uatum uiuida personat В 1288. A Vt aurum igne probali sancti В 1033, 1060,
R — Dlie Sion V 53. 1223, 757.
— funeris in excelso... infinitum Г 33. A Vt columbe mansueto plaudebant В 1031 ;
It — in Rama V 33. cf. 1136.
L — letitie et salutis В 205, 97-2. Yl famulum suum liberare dignetur 289.
ЛР — teslimonioruni... unitatem Л/943, L — inhabitet gloria В 136, F 28.
Л — turturis audita est В 1279. R — quid dne repulisli nos В 436.
О — Verbi amicus sponsi В 1133, V 131. PS Vlinam ad hoc opus... uerus M 630.
Il Vrbis magister Tascie В 1201. L — dne diriganlur# 267, 324.
H — Romulee iam loga candida В 1112. A Vulneratus est propter iniquitates В 639.
О Vrbs forlitudinis... permanere В 397.
L Vsque ad ucsperum В 189, 328, 417, 503. A Zacearías sacerdos V 121, 122.
A — in consummationem V 04. A Zelus domus tue comedit me В 534, 541.
IV

INDEX GÉNÉRAL

Aaron, 41, 03, 100 stimulus pontifex. Actúale peccalum, 95, 384.
Abbas, forme ordinaire abba, ordinatioabbatis, 57; officium Adam, primus homo, 30, 118, 115.
abbatis, 59; 09, 80, 192, 193, 512; importance" des abbés Adnolalione nominis stabilitatem professionis firmare, 85.
sous les VYisigoths, 57, note. Adnoletur celestibus in paginis, 31.
Abbatma, ЪА; ordinatio abbatisse, 00-08; le titre abbalma AdniíntialUmes fesliuilatum, formules et notes, 518-529.
en Espagne, 00-07, note. Aduptio spiritualium flliorum, 22; adoptionis spiritus, 75;
Abderrahman II, émir de Cordoue, 180. note. adoptionis participes, 122; atloptiuum brachium Dei, 99.
Abderrahmnn III, premier calife de Cordoue, 408, note. Adorant episcopum diacones, 215.
Abeccdaria, quid sit. 113, note; 128, 133. Adrianas, Xalalia et comités, martyres, 400, 107: San Adrian,
Abel, famulus Dei, 158; iustus, 227; alumnus Dei, 320. église prés de Léon, 513.
Ablaere peccatorum crimina, I8\abluti uulnere rrucis, 207; Ailsparsio salis super tumulum, 119, cf. 10; — in domo et
ablitlio animarum, 30, note, — lacrymarum, 175, — pec tlialamo die sabbato, 133.
catorum, 402, 430. Yoy. Baptême. Adsumptio sánete Marie. 171, 175; — Iosue prophète, 477:
Abraham, patriarclia, 11, 1¿5, 102, 188, 221, 228, 319, 135, — sancti Iohannis apostoli, 192, 193; — carnis in celura,
139; — Isaac et Iacob, 17, 21, 111, 173, 288 et Israel, 412, 78; — corporis et sanguinis Christi, 284; — carnis a
522; Abrahe sinus, 115. 119, 121, 122, 125, 120, 131, 133, Christo, 391, 520. Adsumpta humanitas a Christo, 70; —
13-1, 140, 357, 395, 397, 400, 414: — gremia 405; — beati caro fragilitatis nostre, 137; — caro immaculata, 19!): —
senis gremium, 130, 137, 230, 409, 422, 429, 117; — fldei humanitatis species, 200; — carnis neritas a Christo, 207.
gloriosa uestigia, 193. Adsumit hominem Deus, 353, 351; in assunipto homine
Abrenunliatio, in baptismo, 32; Arriani. 100. temporalem Christus suscipit mortem. 305.
Absolutio : diaconi, id est : missaacta est, ite in pace, etc., 45? Adueutus initium, 180, 18? et note: aduentus maiestatis, 28.
111, 53, 430, 438, 139; — mortis, 20; — omnium delicto- Aduersitas uentoruni. 173.
rum, 223; absoluter confessionis Dens 91. Absoute ou cla Adulfus et lohannes, martyres, 480, 181.
mor, 112, note; voy. Clamor. Aelafius, vicaire d'Afrique, 105, note.
Abala, Avila, 485. Aerium potestates, 119: aerie potestates, 181; aeria nequi-
Abundius, sanctus, 470 et la note. tia, Hi, 415; aeris inundatio, 107, note.
A hundía, voy. Iustus. Afficlio corporis Christi (cruci), КН.
Acaunenses (et Agoonenses) martyres, saint Maurice et ses Afßictionum et gemituum holocaustmii, 330.
compagnons, 480, 181. Afra et comités, martyres, 182. 183; reliquie, 510.
Accedentes (antipliona ad), 85 et note, 191, 211 et la note: Agacius, martyr Christi, 159.
pour l'annonce d'une feto, 519. Agaliense monasterium, prés de Tolède, 151, 100.
Acceptabilem tibi déférât laudem, 108. Agajie, Cionie et Ifercne sororum festiuitas, 400.
Acrersionis dies, id est, obitus; accersiti, id est, mortui, 419. Agar ancillula, 102.
Accessits ad altare sanctum, id est, Eucharistie, 100. Agate uirginis festum, 151, 455. 191; cf. 229.
Accitanus pontifex, voy. Paulus, I.illiolus. Agde (concile d'), 02, 88.
Acevedo, liturgiste du xvni« siècle, x, xiv. Agie, 180, 191; Agios, agios, agios, 03,
Acinclm el comités, martyres, 180, 487: Aciscli basilica, Aglinus, vex Ethiopie,181.
509; Aciscli rcliquie, 510. Agmina beatorum, 110, 235, 390, 410.
Acolythi, 10. note; 70, note. Agnabus palleus, quid sit. 142, note.
Acrusminus, episcopus Bigastrensis, 509. Agnetis et Emerentiane festiuitas. 452, 453, 491, 495; cf. 229.
.leía belli ualenter exercere, 151. Agnile, lieu où les Néophytes attendaient avant l'administra
Acta, uerbo uel cogitatione peccare, 390, 411. tion du baptême, 218.
LIUEll ORDINVM. 51
75.4 LIBER ORDINVM. 754

Agnitionis ac remunerationis magnus dies, 131. 121, 159, 261, «M; — lucis, 111; — celestes, 119, 206; —
Agnus Dei, Christus, 28: — imniaculatus, TO, ¿25, 226; agni telerrimi, 121: — mali, : Ol ; — boni, 301. Angelarían
benedictio in dio Pasche, 221 et note: Christi figura, 225; custodia, 15; — societas, 75; — gaudium, 97; — eaterue,
Pascha nostrum agnus insons, 225. 118, 149; — militia, 3(3; — sidéreo mansiones, 174; —
Agonis pugna, Ol. oxorcitus, 177 ; — célica potestas, 180: — agmina, 197, Hit,
Aguirre, cardinal espagnol, 33, note. 112: — cetus, 230: — turbe, 250; — celestium collegium,
.■I ir, en Provence, voy. Pierre. 206; — lumen Deus, 209: — corusca relsitudo, 250: —
Alba .-episcopi, 111; presbiteri, 140, 2:*); diaconi, 1-4!», 208; cunei, 321; — classes. 108: — turnip. 416. (Voy. Archan-
cleriei, 40, 151, 208. Albarum benedictio in baptismo, :(•'»: geli, Poniinationes, Potestates, Principatus, Sedes. Throni.)
— depositio, Uli et note. Cf. Albus (ludeus conuersus) uitreo Angelica custodia, 151, 388: — societa.s, 207: — felicitas
latioe benodicti liquoris, 107. :)61 ; — uisitatio, 133. — Angelicum agmen. 395; angelicus
Albelda, monasterium, xviu, xix. 431. clangor, 390.
Alcacer do Sal, en Portugal, 135, 512. Augustas (Missa pi'o sacerdote in), 277.
Alcalá de los (landes, Andalousie, .'ill. Anima fidelis, 78; anime sánete, 08: anime sunt perpétue,
Alcalá del Rio, l'antique Hipa, Andalousie, 131, 112. 418; — etcrnaliter uiuunt, 119; animaruin sanetificator
Alcanpania (ailleurs on lit : Alseelati et Sehelati), la Vega ou Dons, 19; — receptor Deus, 129.
plaine de Cordoue, 187; cf. 455, 403. Animalium morbus, 10.
Alcuin, comment il juge la « simplex mersio ■• 33, note. Anna, uidua, 61, 81.
Alexander papa, sanctus, 229. Anni initium apud Hispanos. 150; anniuersarium defuncti,
Alexandre II, pape, approuve le Liber Ordinum, xtx. 447; annua, annualis dies, 447, 148.
Alexandria Egypti, 4t>3; usage, à Alexandrie, de l'huile dans Annonce des fêles dans le rite mozarabe, 516-529.
le rituel de la sépulture, 1 13. Annimrialiiin, 158, et la note.
Atherom II, calife de Cordoue, xxxiu. Annulas, sacriste traditus, 12; — ad clanes, 12, note; —
Athansora dies, quid sit, 469. custodis librorum, 43; - in desponsaliis, 131, 135; — au
Alleluialicum, 10; quid sit, 10, note. reus, 15; — sanetifical ionis, 98.
Alitsio Infantum (Innocentiuin), 450; date de la fôto, erreurs Antemius, Leonlius et Euprcpius, martyres. 18;!.
à CP sujet, 451 ; cf. 403, 405; annonce de la fèto, 520. Anliochia (et Antiocia, Anciocia), 151. 170, 171, 472, 182,
Alma Dei bonignitas, 3(5. 486, 187, 191.
Almagre festum, in Egypto, 457, et note. Antiphone, 19, 20, 39, 11, 14, 40, 70, 71, 72, 74, 83, 85, 89, 91,
Alodia, voy. Nunilo. 117, 118. 120. 121, 122, 123, 125, 128, 129, 131, 132, 133,
Alpha et umega, 41, 88, 523. 137, 138, 139, 112, 143, 144, 152, 153, 190, 191, 192, 193,
Alphonse le Grand, roi des Asluries, 505. 194,211, 231, etc, etc. — Antiphonarium, voy. Liber Anti-
Alphonse 17, roi de Castillo, 514. phonarius.
Alseelati, la plaine de Cordoue, 193; voy. Alcanpania. Autistes, 290, 408, 110, 410,51. Cf. Episcopus.
Altare, 11, 49, VA, 56, 67, 70, 73, 74, 86, 07, 99, 100, 152, 157, Antoninus, martyr, 170, 177.
166, 170, 179, 189, 100, 101, 192, 194, 202,204, 211,212, 216, Antonio, Nicolas, érudit espagnol, 59.
231. 249, 253, 257, 270, 277, 297, 299, 320, 361, 300. 370, 416. Antonius, sanctus, anachoreta, 152, 153, 191, 105.
— Allarium, 43, 49, 56, 98, 157, 158, 174, 230, 230, 248, 249, Antra, ex antris demonia, 15.
252, 258, 262, 271, 283, 291, 326, 315, 355, 111, 112. Anubaris, voy. Nubiras.
Aluarus, Cofdubensis, eius festum, 187; cf. 186. Apes eerei speciem producemos, 210; apis uirgo, 21 1: apum
Amaice, 443. more, 175; apis elogium, 214.
Aman infestus, <i8. Apollonius et comités, martyres, 489.
Ambrosius, episcopus Mediolanen : cf. 113, 185. Rite ain- Apostoli, Ю. 23, 30, 37, 49, 70, 102 (apostolorum doctrina).
brosien, 185, 199, 521. 110, 110, 132, 171. Apostolus lias electionis, 12. Apostólica
Amen, amen, amen, 11. documenta. 17; — fides, 210; — auctoritas, 213: missa om
Amenitas eterne quietis, 123, 121; voy. Paradisus. nímoda apostólica, 233.
Amicis (missa pro) uel domesticis, 299. Apparilio Domini, i. o. Epipliania, 450, 151, 191, 495, 520
Amiclus sacerdotis, 230. (adnuntiatio), 525, 520: Apparitio Marie matris lesu, 491.
Amoris sincerl nexus perpetuus. 139. Aqua, voy. Exorcismus, Benedictio, Commixtio, Mixtio.
.4ню». propheta. 460. Aqua maris Itubri solidata, 75; — salutaris, 219, cf. 29:
Amplíala.gratia, 100. aquo de fluminibus pro baptismo, 217; — gratic, 163; —
Ampulla, in manu episcopi defunct i deposita, I 11. in uini saporem mutate, 257; per aquas gentes credituro,
Ampurias, Emporia, en Catalogne. 108. 103; aquis populus saluandus, 211; aquis spiritualibus
Anamnese, 209. abluti, 315; aquarum mérita, 3o.
Anastasia, martyr, 229. Aquilée,\e Capitulare Euangeliornm de cette église, 185,451.
Anastasis, église de la Resurrection, à Jérusalem, 517. Ara altaris, 191.
Andreas, apostolus, 2, 235, 320; eins festum, 488, 489; eius Arahel, en Andalousie, 135.
reliquie, 511. Arbor uite, 202; cf. 212, 213.
Angélus: percutions, 20; — sanctus, 20, 116. 119. 130; — Arca, in similitudinem Ecelesie Christi facta, 173; cf. 255.
sanctus el bonus, 21 ; — pads, 22, 1 18. 131 ; paris et patien- Arcangcli, lo, 110, 208, 290, 321. 358; areangolus Rafael,
tie, 131; — salutis et pacis, 22, 130, 310; — cusios, 20, 21, 170; in arcangcli uoce, 108.
80; — custodiens, 107; — lucis amicus, 21; cf. 257; — Arcanum et inelTabilo niysteriuin, 2ti2.
processor, 121; — mitis et misericors, 131; — benedictio- Architliueonatus dignitas, 51. Archidiáconos, 2,40; eins or-
nis, 108; — sanctitatis, 205; — gloriosus, 279. dinalio, 50; ministeria, 52, cf. 50, 51; eleclio, 51.
Angeli. 10. 11. 15, 208, 270, 2!«, 302, 3(6, 321, 317: — salu Archiprcsbiter, 5o, 51, 192: eins ordinatio, 50.
tis et pacis, 22; — Christi, 76; — sancti. 110, 116, 120, Architect»» sapiens episcopus, 289, 290.
r.>:> INDEX GENERAL. 756

Arela Hiñera conseruarc, 07. iste Siloa (id est baptisma), 163; suporni fontis genitalis
Ardeant, non eincrescant lucerne (anime) nostre, 2(0; ar- unda, 395.
dens lidos, 80. Baptismus Christi, illius festum, Cordubc, 451.
Ardor. Ardoris locus (purgationis), 134; ardores geheime, Baptistère, 19, 218: scellé durant tout le Carême, 218.
320; ardor auerni, 132. Baplizatus in heresi, 102.
Aree noue benedictio, 108; cf. area uel circulus, 168. Baragine (Sancti loannis)?, 482. — Peut-être faut-il lire tout
Arclalum, (et Arlalum), Aries, 170, 177; son Pontifical, 433. simplement : • Sancti loannis Baptiste ».
Ariditas fidei, 23. Barathrum eternuin, 401.
Ariens, voy. Arriani. Barba : barbae benedictio, 13; barbam tangere, quid sit,
. I rjona, près de Coi'douc, 88. 43; — rädere, 46; — aliénant biberc, quid sit, 45.
Arlanw, abbaye de Bénédictins, diocese de Burgos, 104. Barbare génies, 220; cf. 315; barbárica bella, 155, 295; bar
Armenia, martyres quadraginla, 4.51. barorum terra (lo pays des Berbères), 185.
Annual, nionasteriuin porpe Cordubam, 487. Barchinona, et Barcinona, Barzinona, Barcelone, 455, 472,
Arómala sanctitatis, 71; aronialum fialc, 178. 473, 495; voy. Eulalia, Cucufatus.
Arrarum (i. e. desponsalium) ordo, 131; — oblalio, 130; — Barnabas, sanctus, 229.
carta, voy. Cid et Chimène. Barlholomeus, apostolus, 472, 473; cf. 324 102; eius reliquie,
Arriani : Arrianorum reconciliatio, 100; — baptismum, 510; — presbiter, Libri Ordinum scriptor, 431; cf. xviu.
100, 101, 103, 511. Basilica : Signum basilice, 159 ; basilica sánete Leocadio, apud
Arles diabólico, 19. Toletuiii, 481, note.
Arliculum Christi, 10. Basilissa, voy. Iulianus.
Ascensio Domini, 36, 107, 238 (in laissa secreta), 205, 20'J, 520 Basilius, voy. Victor.
(annuntiatio). Baudulus, ot Baudilus, martyr, Ximaso, 401, 105; reliquie,
Asmudeus, demon, 80. 452, 512.
Assumplio, voy. Adsumptio. Baylén, en Andalousie, 512.
Aslemus, uates, id est, opiscopus, 512. Beatificatus, 126.
Aslerus, voy. Claudius. Beatiludinis infinito amplexus, 301, 333; — eterno pax et
Astigi, Ecija en Andalousie, 480, 487; cf. 403. letitia. 392; cf. 423; — loca, 397.
A lira, faubourg de Cordoue, 405, 469. Beatas, moine Asturión, 29, 185, 233.
Atria Domini, 07; atrium ecclosie, 192. Béja, en Portugal, 131.
Auerni inetus, 111; — captiui, 122; — supplicia, 197, 30-1: Benedictio olei, 7, 23; — corporalis, 11; — salis, 13, 11: —
auerni ardor, 432; — ergastulum, 440; — ignés, 447. Voy. aquo, 14, 18; — domus noue, 22; — fontis baptismalis, 23,
Infernos. 30; — de albis, 29, 41; — super paruulum qui ad mini-
Auguriorum maleficia, 11. steriuni detondilur, 39; — barbo, 13; — ad ordinandum
Augurius, voy. Fructuosus. subdiaconem, 46; — ad ordinandum archidiaconum, 50;
Augustinus (et Agustinas), episcopus Iliponensis, 477. — ad consecrandum primicleiicum, 53; — uostis Deo uote,
Aula indulgentio, 97; aula misericordie, 310, 327; aula cla- 02; — uirginis, 01; — ad uelandas Doo uotas, 01; — super
ritatis Dei, 409. uiduas, 80; — patène, 157; — calicis, 157; — oblato peni-
Auliali monaslerium, prope Cordubam, 171. tenlibus dando, 91; — super munus ecclosie oblatum,
Aurarum moderator Deas, 221. 158; — noui fontis sou baptisterii, 101, 102; — crucis,
Auretiut, episcopus, 512, 518. 163; — corono, 105; — sominis, 100, 167; — granorum,
.lures. Auriuin unctio in baptismo, 27; aures Dei pulsare, 107; — nouarum falcium uinearum, 107; — primitia-
277; aureui adeommodare, 121, 252, 271, 311. rum, Di8; — aree nouo, 108; — pañis noui, 108; —. ad
Autumni principium, 175, 170. omnia, 109; — uuo, 109; — pomi, 170; — super aliquid
liqiioris pollution, 171: — uasi, 171; — putei noui, 172;
Babilas, episcopus, et tres pueri martyres, 452, 453. 191, — nauis. 173; — retis, 171 ; — inconsi, 170; — lucerne in
495, 511. sacrario, 209: — lucerne, ad altare, 212; — ceroi in sacra-
Ravauda, episcopus, 510. rio, 210; — corei, ad altare, 211; — agni. 221.
Huecas, voy. Sergius. Benedictio leuilica, 49; bonodictionis auctor, 21; — gratia.
Báculos, abbati ab episcopo traditus, 59, 60; — abbatisse 107.
traditus, 08; — episcopi debet esse archidiaconus, 51. Benedictas, abbas, eius festum, 458, 459, 496; eius translatio,
Наем, en Andalousie, 51 ; Bae/a et les saints Iustus et Abun- 470; eius regula, 59 (in Ilispania), 80, 82, fc.'i, 280.
dius, 491. Bergomensis, voy. Codex Sacramentorum.
Halsamon. patriarche d'Antioche, 144. Bernardas, archiopiscopus Tolotanus, 515; cf. xxii.
Handi (militares) a sacerdote dati, 152, 153. Bersabe puteus.
Haños, église et inscription du \w siècle, 5110. Bethléem, 481, 193; Bothlemitici pueri sancti, 136, 520;Beth-
Baptême, rites, 21-37; huit rites principaux, 25, note: — on lemitici infantes, 520.
Espagne, 24, 25; une seule immersion, 32; — des Ariens, Bianchini, éditeur du Libellas Oralionum mozarabe, xvi.
100, 101, 103, 544; — la vigile de Pâques, 217. Bigastrensis occlosia, 509.
Baptismalis sacri emumlatio, 95, cf. 527; baptismi gratia, Bishop, Rev. W. С, son projet de publication, xvi.
98, 107, 130; — mysterium, 100; candor sacri baptisma- Bishop, Mr. Edmond, xxxv.
tis, 138; cf. 103; baptismi profunditas reserati mislerii, Bislo, martyr? 403.
163: baptismatis sacri unda, 358. Il I, 123; cf. 213; bap- Bizinnina, uxor Sanotii (iarzeiz, 131 ; étymologie de ce nom,
tismus salutaris, 219: in baptismum commori, 219; bap xviu, note.
tismale recreati infirmi, 373; sacro rore baptismatis ablu- Blasphemie Spiritus, 257.
tus, 111: baptismi gratia redemptus, 398, 406. Cf. Blame, Clément, son tfymnodia golhiea, 155, 177V, 5ii2, 515.
Vitrons latex benodicti liquoris, 107; fluenta Iordanis, 10.4; Bobalella, monastère de vierges. Bobadilla, 451.
757 LIBER ORDINVM. 7Û8

ВиЬЫи, son Sacrementaire, 12, 08, 171, 184, 1«, 224, 227, 229. Carácter imprcssum nominis Christi, 79.
Bonifacios el corniles, martyres, 470, 471. Career tenebrarum, id est, purgatorium, 117.
Bonitas profunda Dei, 277; bonita! is actio, 240; bonorum Carceralorum, ccclesia dicta, Cordube, 487.
omnium summa, 327. Careilas, propo Cordubam, 4!X), 401.
Botri uinearum, 167; cf. 10'J, humor botri, passionis Christi Caritas, uirgo. voy. Fides. — Caritatis fidèle consortium,
figura. 4 12.
Bourre!, cardinal, son livre Be schola Cordubensi Christiana. Carixa, on Andalousie, 510.
38, 467. Caro et sanguis Christi, 189; caro immaculata Christi. 190;
Braeara, Braga en Portugal, 400, 461; calice de la cathé incarne uenit Christus, 210; carnis huius resurrectio (in
drale, 158; eon évèquc Profuturus, 506; églises suffra- symbolo), 18ti; carnis onera, 405; carnis fragilitas, 396; glo
gantos de Braga, 524. rifícate carnis tropheum 390; carneum uinculum, 130;
Braulion, évêquede Sacagosse, 15, 31, 51. carnea clauUra, 138; carnalia desideria, 209.
Bréviaire mozarabe, ses diverses parties, éditions, xv, ivi; Cari» omnibus indulgentie trihue donum, 302; cf. 374, 390.
cf. 101, 107. Carlago, 170, 379.
Brighlman, son ouvrage : Liturgies easier and western, 8»i. Caspari,C. P., 185, 512.
Brunechilde ou Brunebaut, lille d'Atlianagilde, roi des YVi- Cassas Albas, prope Cordubam, 180; Case Albe, 495.
4 gl H lis. 101. Cassiamts, Capuensis?, 188, 180.
Burriel, Andres, liturgisle espagnol, x, 221. Castañeda, monastère, son église, 513.
Casliello, son église, 513.
Cabra, on Andalousie, 135. Casligatio, id est, admonitio, sacerdotis ad penitentem, 02.
Cabrol, lime Mom, abbé de Farnborough, 515. Caslimonie custodia, 08.
Cadauerum uniuersa multitudo, 408. l'aslitatis uirtus, 230: tenor totius eastitatis, 230; castilatis
Cadis, Cadix, 485. spiritus, 277.
Cagin, Dom Paul, bénédictin de Solesmes, 234, 205. Castra. Militare in castris Domini, У0.
Calagurra, finitas, Calahorra, 450, 157. Casulla iiol planeta sacerdotis, 51, 110, 230; — episcopi, III.
Calamina, in India, 407. Calante ciuitas, 155, 401.
Calcidona, Chaleédoino, 170. Catecltizftlus a Christo Xicodemus, loi.
Caldeorum maleficia, 11. Caleña delictorum, 202: — peccati, 263.
Caleb, scrims Dei, 109. Cathedra sancti Petri apostoli, voy. Petrus.
Calendrier de Cordoue, de l'an 901, notice, xxxiii, xxxiv. Cathédrale de l'église métropolitaine, appelée en Espagne :
Calendriers mozarabes, notice, xxx et suivantes; texte et Ecclesia sánele Jerusalem, 50, note; ecclesia principalis,
notes, 450-197. 191, 190, 204; senior, 140. Cf. Cathedralis ordo, xxix, xxx.
Catigo eterna, 78; caligo mortis, 252. Calholica Ecclesia, 28, 39, 42, 100, 420; — toto orbe diffusa,
Calij; 46, in ordinatione subdiaconi; calicis benedictio, 103,322; — per uniuersum orbem terrarum in tua pace
157; oratio .quando sácenlos ponit calicem super altare. diffusa, 321; — de dispersionc gentium in imitate fidei
231. Cf. 218. collecta, 280: Ecclesia que nunc est catholica, 100; Eccle
Calix preclarus, 90; — pretiosus passionis corda creden- sia sancta catholica, 231, 235. 210, 2ti8, 285, 280, 321 ; per
tium deebrians, 170. intercessionem sánete Ecclesie calholice, 319.
Calices du temps des Mozarabes, 158. Catholica lides, 50, 55, 410; — et uera fides, 103; catholice
Callidus hoslis, 51. fidei candor 103; calholica pascua, 105; calholice ueritatis
Cana Galilee, 522. docunicntum, 39; catholici duces, 220.
СапсеШ, 43, 113, 430. Calinas, nionasterium prope Cordubam, 403.
Candela?, 127, note. Callaira, prope Cordubam, 191, 402.
Candida, uirgo et martyr, 179: candida festa, voy. Lauacri. Cauris, Coria?, 482.
Candis, locus propo Cordubain, 489. Cause Ecclesie ,-mi.ssa pro his qui causas ecclesiarum exsc-
Cangas de Onis, en Asturies, 512. quuntur, 210.
Caniculares dies, 471, 478, 470. Cecilia, martyr, 229; eius feslum, 488, 189; reliquie, 510.
Canon du Sacramentaire romain, 227. Cecilias, martyr, 403.
Canora laudatio Ecclesie, 212; canora uociferatio, 16. Cehegin, dans la province de Murcia, dédicace, 509.
Cantorum princeps, 41; cf. 113, 122, 152; chantre mozarabe, Celebrare missani, voy. Missa; — sacrosancta niisteria, 158;
épitaphe, 512 celebrare sacrilîcia, 270.
Cánula*, 127. Cellaria, 108.
Capax dominice protectionis, 13; capax preceptionis, 29. Cellule fratruni consecrando, 174.
Capellum, super capul episcopi defuncti positum, 141 ¡quid Celum, voy. Paradisus. Cf. : celestium et terrestrium Deus,
sit, 141, note. 223: célica potostas, 180; celicum indumentum, 148; celi-
Ca/iillorum tonsura in sola fronte ; 37, 38. coli, 1 18.
Capilalia percata, 219. Cena Domini, officium huius diei, 187-193; adnuntiatio.
Capitulare lùiangcliorum de l'église d'Aquilée, 185, 151. 527, 520. Cone sacrificium, 189; sacratissima Cena, 192.
Capitulant, formule liturgique d'invocation, 74. Cenni, érudit italien, son livre sur l'Église d'Espagne, 57.
Cappadocia, 101. Cenobium monachorum, 85, 151 ; cenobium uirginum. 08;
Caprasius, episcopus et martyr, 482, 488, 489. cf. cenobio astans cum uirginibus sacris, 135, note.
Capliui, 30, 312; — ante baptisma, 234; preces pro captiuis, Centurim cl comités, martyres, 470.
240; captiuorum gemitus, 203; capliuitas, 231. Centola, sancta, 471, 475.
Captores hominum apostoli, 174. Cera, 45; cuius ortus ex uirgine (ape), 211; cere feslum in
Capul nostrum Christus, :î8. 40; — »iroruni Christus, 14; Egypto, 457.
caput Ecclesie gloriosum Christus, 51. 50. Cereus, in uigilia Pasche, 2<i8. 219; с ero i benedictio in sa
750 INDEX GENKRAL. 71)0

erario, 210,211; — ad altare, 211; cereus foliis eircum- Ciliciam, 88, et note, 89. 91.
datus et eoronis, 21li; corea benedicta, 210; cerei, 07, 191; Cinamomi suauitas, 21 1.
cereus lu^nedictus in benedictionc barbe, 13; barbam et ('inguinal, oratio ad cingulum sacerdotis, 230; — fidei, 230.
ceram capularc, quid sit; 45, et note. Cinis (sacerdos) cinercm Deo conniendans, 125, 133.
Ceruus : populus Dei sicut ceruus sitiens ad fontes aqua- Ciprianus, episcopus Antiochie l'isidie, voy. lustina.
rum, 28; ef. 19. Ciprianus, episcopus Carthaginensis et martyr, 178, 179;
Césnire d'Arles, saint, 02. 94. eccleeia sancti Cipriani in Corduba, 173. 179, 481, 491;
Cesar, voy. Traianus. moiiasteriiim, 189.
Cesaraugustu, S'iragosse, 400, 514. Circumcisio Domini; festino, 150, 151, 491, 195; son anti
Cesárea (et Cesaría), Osarée do Cappaducc, 455, 471; — quité en Espagne, 150, note: annonce solennelle, 519.
de Palestino, 473. Cirilus, episcopus Alexandrinus. 107.
('habas, Don Hoque, 453. Citdawinlhe, roi des Wisigotlis, 159, 511.
Chaos el caligo mortis eterno, 131. dineros, voy. Ximénès.
Charismata celestia, 290; carismatis ofTusio, 30. Cisternarum ague : leur usagé interdit pour le baptême,
Cherubim, xxv, 110. 217; cf. xxn.
Chevalier, M. lo chanoine Ulysse, 195. Cixila, évoque de Tolède. 454.
Chiméne, voy. Cid. Clamor, pro defunctis, 111, 112, 118 et la note; — diacoui,
Chorus, 41, 07, 74, 80, 151, 152, 211, 210; — ecclesie, 1 42; 217; — triplex, id est, Sanctus, 250.
duo cliori clericorum et presbiterum, 73; chorus, id est clangor, (.'шип superni examinis tempore angelicus clan
imitas Ecclesie, 105. gor conçussent mundum, 390.
Chrisma, 1 II, 218: — Christi, 31; — pro inñrmis 09; — in Claritas Dei. 9; clarilas (charitas?) inenarrabilis Christi, 201 :
os episcopi defuneti elTusum, 113; — benedictionis, 218. cum dominico fiilserit claritalis aduentiis. 108; in clari-
Chrismare, in baptismo, :i3, 31; — in reconciliatione he- tale de cclis, 515; cf. 238.
retici, 102. /'¡assis Ecclesie. 215; classes sanctorum, loi; classes eterne
Chrismalio, dans les rites du baptême, son histoire, 31. angelorum, 408.
note. Voy. aussi Vnctio. Claudia, sancta, 158. 459 (Claudius martyr?).
Chrismun, ou monogramme du Christ, sur les pierres tom Claudius, Asterus, Neon, Domnina, Teomila et infans, mar
bales en Espagne, 118. tyres Christi, 177.
Christianitas oinnis. id est, Iota llispania. 332. Claudius et Lupercus, martyres, 100, 101, 497 (et Victor); —
Christeta, voy. Vincentius. et Victoriens, 481, 485.
Christina, uirgo et martyr, 472, 173. Clauis Dauid, 70, 219; claucs regni celestis, 110; cf. annulus
Christoforus et comités, martyres, 170, 171, 173; eorum rc- ad clanes. 42, note 2.
liquic, 510. Claustri dedicalio, 07.
Christus, redemptor miindi, 35. cf. 200; — factor soculi. Clauus. Salutaris claui signum, 153.
78; — dux regni, 78; — princeps lucis, 78; — auctor sa- Clemens, episcopus et martyr, 188, 189; reliquie, 511.
lutis, 78: — Deus angolorum, 193; — omnipotens, 189, Clcrici, 73, 71, Lit, 110, 208; eorum ordinatio, Ю; clerici
193, 207: — salus, gloriatio, uita, regnum, refectio, 198; cantores, ИЗ, 122, 152; clericorum collegium, 210. — Clé-
— gloriosus conditor inundi, 199; — cqualis Patri Sanc- í'icature conférée ¡i des enfants, 41, note.
toque Spiritui, 190; — uictima pro omnibus, 201; — sa- Clerus, 10, 1 11. 142, 11*2, 199, 210, 210; clorus in albis, 151;
pientia et neritas. 201; — uita moritur pro mortuo, 201; primus in clero. 53, 50.
— ante sécula uerus Deus, 203; — homo uerus, 203; — Clientuli Dei, 341.
omnium rerum Dominus, 207; — in paterna oqualitate Cloche, voy. Signum.
ot in Sancti Sj>iritus imitate manens, 207; — cocternus Clung, bénédictins de. xvvu. xxxv, 514.
ex Patre, 213; — Deus noster, 214; — uorbum, sapientia Codex Pauli apostoli, 17: codex Sacramentorum Hergomcn-
et uirtus Dei, 219; — uerus Deus, uerus homo, 254: cf. sis, 20; cf. codex sit uobis uestra memoria, 181. Voy. au
203, 225; — una ct cooqualis essentia cum Patre, 230; cf. mot Manuscrits.
321; — uerus pontifex ct sine peccati macula sácenlos. Cogitalionis praue intentio. 250; cogitationcs malas de corde
237; — natus do Deo, 251: — uerus cum Patre et Sancto abstergas. 209.
Spiritu unus in Trini täte Deus: — omnium seculorum et Cogollo (San Millan de la), Abbaye de Bénédictins, xiv, xxiv,
crcaturarum conditor, 201; — pax mea et ueritas incor xxxv, 09, 1 18, 480.
rupta, 271: — equalis cum Patre et eternus, immensus Collegere orationem, 70, 111, 182, 192.
in eternitate Sancti Spiritus, 272: — Allissimi lilius. na Collegium bealorum, 278; — clericorum, 210: — monacho-
tus per essenliam, cum Patrie omnipotcntia sempiternus, rum, 210; — iniquitatis, 13, 29.
270; — unigenitus l'atris, primogénitas noster, 317; — Colonus paradisi, 368.
Dens onmiumque imperator, 331 : — humane redemptionis Coluber uetus, voy. Diabolus.
mysterium in proprietate persono excrcuit, 355: — pro- Colubris, prope Cordubam, 409.
pugnator fortissimus, 309; — cum Patio et Spiritu Sancto Columba, uirgo Cordubensis, 123: — uirgo Seiionensis, 191.
creator, 11 1; — saluator omnium Deus. 115: — puer pár 495; eius reliquie, 510.
ulis et Dominus magnos, 520. ('ornares, prés de .Malaga, 542.
Chronicim liirlarensc, 57, 103; Chronicon munachi silensis, Comes et Cómicas, voy. Liber coniicus.
89, 501, 5(i5. Comcalibus uite decursis, 108.
Chrijsoijoni martyris feslum, ICO, 101. Commémorai io defuneti, 145, 119, 429; — uiuoruni. 235.
Cibus uile et anime nostre Dens, 224; cf. cibus inalitic, 189. Commendutiu corporis defuneti, 107, 120; — pariiuli. 130;
Cicatrices conscientiarum, 72. — presbiteri, 145, 140; — uirginis, 147. CL conmiendare
Cid Campeador (Le) et Chimène, leur acte de mariage, 515- spiritum, 135.
517; cf. 134: deux chartes authentiques, 517, note. Cnmminulio capitis diaboli per lidem. 7м.
7''. I LIBER ORDINVM. 762
Cummixliu aquj et ol i, 31 ; — corporis et sanguinis Christi, Connotare ad Dei misericordiam, 223.
322. Cordis socordia. 251: — lenebre, 209, 250, 267; — tribula-
Communio, 91, ! 2, 108, 189, 258; — post baptismum, ¡55, tiones, 274; — egritudines, 321: — egritudo, 359; — in-
cum formula: — post penitcntiam, 99, 100; — sancta, 85; columitas. 365; — inluminator Christus, .469: — et rentim
— sacra, 21S; — sacrosancta, 425; — dominici corporis scrutator Deus. 323. Cf. Cordis interioris iiiundatis oculis.
et sanguinis, 87; — sacramentorum, álii, 318. 430; pro 266: cor fractum redintegra, 267. Voy. Deebriare.
communionc sponsi se custocliant, 439; cummunirare, 35, Corduba, Cordoue. son Eglise mozarabe, 124, 1135, 136, 191,
70. 110, 437, 439. Cf. Communio Ecclesic Dei, 102; — di- 451, 453, 151. 157 et suiv., jusqu'à la lin des Calendriers.
lectionis; — clemoninii, 13, 19. Cornelius, centurio, 256.
('/impago fralerne caritatis. 175, 261. Corona, martyr, voy. Victor.
Complet diaconus, 224; voy. Absolutio. Corona sanctorum omnium Christus. 38, 369; — etcrnilatis,
entupida, officium, x.xx. 39, 42; — sexagesimi fruetus, 221. Corone uotiue bene-
Viimpleluria, 3«, 39, 47, 50. 72, 113, 119. etc. dictio, 165; cf. 515; corone quibus ornautur cereus et al
Complutum, Alcalá, 474,475. tare, 216.
Composteur (Saint-Jacques de), sa basilique, 513; codex Corporalis benedictio. 11.
Compostellanus, Gl, (¡03, voy. Manuscrits. Corpus et sanguis Christi, 228, 231, 236, 237, 242, 258, 26»,
Conceptio sánete Marie, id est, Annuntiatio, 458, 496. 272, 322, 329, 314, 420: — corporis et sanguinis Christi
Concilia ad indulgonliam Deus. 98. hostia, 370; — libatio, 371 : corpore Christi ueseimur, 398;
Conelaui eterni, id est. infernus, 116. hoc holocaustum in tui corporis et sanguinis transfor
Concordet uita cum nomine. 175. mation« confirma. 281. 343: corpus sacrum Domini, 100;
Concordias, sanetus, 464. 165. corpus Christi, 311, 312,329,407; — Dei. 11 ; — ctcalixDei,
Concupiscencia oculi, 93; coneupiscentie lutum in plateis 100. Cf. Corpus nosire mortalitatis induit Christus. 111.
liuius seculi collectum, 175. Correplor et corrector (esse debet archidiaconus), 52.
Conditio mortis, 115; condilionis nostre auetor Dens. 262. Cosmn et Damianus, martyres, 69, 70, 71, 182, 483; eoruin
Conffssio peccatorum humilliroa, 161 ; confessionis affectus, reliquie, 510.
161, 52«. [Cf. je que Félix de Tolède dit du diacre Gudila. Cotidiana frigora, 10; cf. Frigora; cotidiana miseratio, 236,
au vu* siècle : « Digna confession«' Dei clausit supremurn 373; eotidianum sacrificium, 218. Voy. Missa.
curriculum ». /'. £., t. XCVI, col. 416.] Créons omnia ex nicilo Deus, 255: creatio noua, in bap-
Confessionis penitentia, 264; — tranquillitas op tata. 300; — tismate, 219.
integre obsequiis placatur Deus, 324; — sacre penitudo, Credo, voy. Simliolus. Credentes, 16; crecientes anime, 148;
359; — gratia absoluat, 407. Confesse anime, 418. Cf. le credentium uita Christus,, 422.
titre de confessor donné à une vierge, 490, 405. Credulitas uera, 28; -■ sincera, 3o7 ; — amabilis et uera,
Confirmation, histoire de ce sacrement eu Espagne, 31. note. 355; cf. 419 : fides qua te agnoucrunt, crediderunt.
Confirmntio (post ordines). 47. 50, 55; — (in conuersionc Cresegoni, voy. Chrysogoni.
Arrianorum), 102; — symboli, 28, note. Cris, uicus Cordubensis territorii, 187.
Confitentes .-preces pro eonlitentibus in uigilia Pasehe, 222; Crisantus et Darin, martyres, 471. 175.
confltcns latro, 255. Crispinas, episcopus et martyr, Asligi (Ecija), 486, 187.
Confractio panis, 191, 269. 306, 315, 322, 313, 355. 358, 390. ('rosse, voy. Bacillus.
Coniugalis gratia, 434, 440; — honestas, 433; — uelatio, 412; Crux sacra ad capul lectuli (pro defuneto), 112; —in pro-
eoniugale fedus, 440; — debitum, 138; — uineulum, 440. cessione funebri, 113, 127; — ante regem ferenda. 151,
Conubia casti coniugii, 431. 153; — aurea cum Iigno beate crucis, 152; — tonsionis.
Conscensorium, mot rare. 208. 83; — simplex et crux cum ornatu, 161: — tropheum
Conscientia maculate uite, 3<0; conscientia prohibente, 262: uictorie Christi, 161; — alma, 198; — Ínclita, 198. Crucis
— testante. 161. aime tropheum, 196: — arbor. 102: — mors indebita, 116:
Conserratio primiclerici, 53; — noui sepulchri, 117; — signi — uexillum, 163; — statera, 201; — uictoria, 153,203, 207,
basilice, 159: — eeclesiarum. 500-515; voy. Églises. 255; — iniuria, 208; — presidium, 254. Cf. sánete crucis
Consepultus Kedemptori. 219. signáculo totus uietor muniatur homo, 16o. Cruceta fa-
Consortium sanctorum angelorum, 120, 138 ; — beatoram, 138. cere, 31.41, 70, 73, 74. Voy. Signum crucis.
258,299;— resurrectionis Christi. 207: consortes diuini- Crucis benedictio, 103. (Croix uotives en Espagne, 163,
tatis. 213. note, Oviedo, Fernán Gonzalez, Ferdinand I"'.) Ecclesia
("(instantia (Constantina?), uirgo, 451, 491. sánete Crucis. .xxii, 194, 199, 511, 512.
Consubstnnlialis, voy. Spiritus Sanetus. Crucis inuentio in monte Caluario, 193; adnnntiatio huius
Continenlia carnis, 65; preces pro continentil us, 221. festi, 520.
Contractiones neruorum. 362; — febrium, 363. Cruorc Domini (Reliquie de). 511 ; cruoris effusio, 35.
Contributor etenie gratie Deus, 174. Сисиfatus, martyr Barcinonensis, 172, 473.
Cnnlrilio peccatoris, 256; contriti cordis hostias iminolare, Culpa praue cogitationis, 162; culpe mortales. 119: culpe
254; contriti cordis sacrifirium, 298: cf. 308. piaculum. 423.
Conueniens in doctrina, 84, et la note. Cultor Dei uerus. 291.
Conaentus fraternitatis, 52. Cuitan religionis, 42, 314.
Coniwrsatio spiritualis; conuersationis sánete Studium. 211. Canela creauit Deus, 206: cuneta regit, eontinet et disponit
Con«er«i et conuerse, 82, coruni uestitio; conuersus ex secu- Deus, 180; cunctarum redemptor animarum, 108; cuuc-
lari uita, 39. torum auctor mirilicus Deus, 428.
Conuersio ludei, Кб: — ad penitentiam, 81; conuersiouis Curricula longions uile felicia, 411.
amor, 251. Carras abundantie, 7.
Conuiaium menso Domini, 270, 273: — celeste. 189: — salu- Custodia saiictoi'um angelorum, 15; cusios ángelus pieta-
tare, 192; — filiorum (eucharistia), 99; —sanctum Dei, Oil. lis. 80.
703 INDEX GENERAL. 7Ü-4

Cusios libi'oi'iiiii. 13, illiusordinatio; custos sacrorum, 43. tenimus, 40, 367; hostis callidus. 51, 59, 119; hostis ma-
Cuterlara, propc Cordubam, eins titulo sánelo Marie eccle- ligmis, 178; hostis subdolus, 78; inimicus insidians, 118,
sia, 192. cf. lemorum insidie, 118, note; callidus inimicus, 202;
hostis superbus, 211; artifox nocendi, 05; zabulus, 74,
Parianut, prefectus Ispaniarum, 185. 70, 199; insanabilis, 75; miser, 75, 70, 78; legio, 70, 370;
Pamianus, voy. Cosma. legio tenebrosa. 369; maledictus, 70; criminum aiietor,
DnmnnlionU siipplirinii), 257. 70: coli refuga, 70: an i maru m infelicium paricida, 70;
Paniel prophota, 75: Danielus, 255. tomptator seculi, 70; iustorum inuidus, 70: castitatis
Papes sacre altaris. 99; dapes spirituals, 224. inimicus. 70; spiritus multiformis. 76; malorum caput,
Paras, ville en Mésopotamie, 476. 77; mentium illusor, 77; llctor omnium criminorum, 77;
Dauid, 37, 97, 132, 170. 237, 2111, 255, 398: clauis Han id, 231 1; temptator audax, 77: uiuens in fetoribus, 77; habitans
(llius Dauid, 230. in sordibus, 77; quondam angélus, 77: tortor. 78; erep-
Pax, martyrs de cette ville, 477. tor improbus, 79; lupus йогах, 79; insidiator infostus,
Pebbora bellatrix, (¡8. 79, cf. 309; fur importunos, 79: pei-secutor fidolium. 80:
Pcbitum mortis soluere. 1 15 ; — ooniugale, 138. tenebrarum princips, 123, cf. 110; tyrannus antiquus,
pendens episcopus, 139. 117; ángelus teterrimus, 121; dims prado, 300, 307, 309;
prrima, Vnderima el Puuderima, officium, xxx. tenebrosa potestas, 307: mendacii princeps, 367; infe-
Pecimarum benedict io. 170. stissimus turbo, 369; truculentissimus. 369; caducus rap
Perullalio, voy. Ioannes Baptista. tor, 369: latro, 309; fratrum accusator, 388: aerie pote
Pediralio claustri, 07: — sepulcliri, 119; — signi, 10o. Voy. st atos, 119, 181.
Micael arehangelus. — Dédicace des églises chez les Wi- Piabolica temptatio, 172, 173; — malignitas, 305; — super-
sigoths, 506-515; cf. 21. bia, 305; — iacula. 214; — uenena. 370; cf. Domonica.
Peebriare corda lldelium, 170. Diaeonntus ministorium, 48.
Defensores rerum Ecclesie, 2 17, procès pro eis. Diaconii oflicium, 19; diaconii honor. 51, noto.
Prfuncti. Ordo de defunctis, 107-140; 399-110, 125; missa in Piaeonus, eius ordinatio, 18. Cf. 43. 45, 66, 68, 69, 71, 73,
die obitus, 391 ; ordo de uno defuncto, 402. Missa pro 74, 77, 83,86, 111. 112. 120. 127. 145. 152. 153, 170. 182.
sacerdote defuncto. 107; — de quinquagenario, 415; — 183, 191, 202, 209, 211, 212, 214, 217, 219, 220, 221, 222,
generalis defunctorum; — alia, 429; — de anniuersario, 430: diaconus minister Doi. 77.
147; cf. Pi'ocos pro defunctorum requie et quiete, 223: Piaeones, 73, 111, 142, 113. 140, 119, 151, 191, 192, 200,
oiunes lldeles defuncti, 231, 235, 237, 253, 254, 275, 298, 201, 208, 210. 115, 210, 218,235.
112, 415. 126; defunctorum nexus prece resoluere, 290; Piehl, M.Charles; son opinion sur le sacre des empereurs do
missa defunctorum inique pro uiuis celebrata, 332. By zanco, 501.
Pelisle, M. Leopold, xvi, xxxiu. Pies hominis, id est, more, 107, 391; momentum hominis
Démunira temptatio, 79: demonice potestatis formido, 120. (lici, finis diei, 393; dies iudicii, 75: dies nostras in tua
Voy. Diabolus. pace disponendo letifica, 231.
Peo uola uirgo. 02. 61, ti5, 60, 07; forme deuola, 05, noto, Dignitatis eminentia saeerdotalis, 220.
147; ilraole benediclio, 62. Dilertionis tue testimonio fulgeamus, 303; dilectionis catena,
Départ d'un roi wisigoth pour la guerre; cérémonial et 319; origo pure dilectionis Christas, 411.
prières 1 19-153, et la note. Ptlmtium inundans, 173.
Pepositionis annuale oflicium, 417; depositio in scpulchro Pionis, profoetus Cordube. 487.
(depositum corpus), 119, 122, 131; deposita mortalitate, Pionisius, episcopus. et comités, 482, 483; reliquie, 510. Cf.
410. 143, note, et 153.
Pesiderius, évéque de Langres, 101. 465. Distributor gratic Deus, 323.
Putonsio eius qui ponitentiam acoipit 87. Diualis iussio, 3(58.
Peuotio supplex, 419; deuotio sancta largiendi, "i-ii-.deuotus PUiersoria sale adspersa, 17.
famulus Christi, 150. Diuinitale propitia, 173; dignitatis consortes fidèles, 213;
Peuola, voy. Deo uota. diuinitatis plenitude. 265.
Pea-tera Per consolalrix, <i8. Piuinorum incantationes, 11.
Piabotus, 15, 16, 17, 18, 22, 26, 32, 74. 75, 70, 86, 118, 119, Pininas liber, id est, eleetorum liber, 1(0.
131. 145, 160, 101, 175, 313, 367, 411, 419, 429, 416; - iiia- Poctor plebium, presbiter, 55; doctores heretici, pastores
ledictus. 18; — fallens, 122. improbi, 163.
Autres nomt : Demon, 11, 12, 13, 15, 21, 29, 63. 76, 80, 119, Poctrina humilitatis, 290: doctrine celestes, 244, cf. 425:
351, 365, 367; demonium, 76, 78, 370, 371, cf. omne gem s paruulus ad doctrinam oblatus. 38.
domoniorum, 176, note; spiritus immundus, 11, 12. 13, Pncumenlum bone actionis, 159; documenta redemptions
11, 19, 22, 23, 24, 25,28, 73, 76, 157, 159, 176, 337, 370. 371; et gratio (Eucharistia), 392.
spiritus nequam, 171, 369; spiritus noquissinius, 17. 156, Pomesticis (Missa pro) ot amiris, 299.
159; ncquissimus. 16: maligni spiritus. Hi, 17, 118, 366. Poiniiialiones. angeli, 209.. 208, 271: cf. xxv.
133; inimicus, 11, 22, 65, 75, 78, 79, 97. 176, 252; inimi- Domínalas eterno mortis, 137.
cus serpens, 18; inimicus animarum, 307; serpens, 30, Dominica dies, 94, 95. Cf. 509 et 513 (dimanche réservé pour
190; serpens horrendus, 70; serpens antiquus, 177; uetus la dédicace des églises).
coluber, 162; draco, 199; aspis, 370; exercitus diabolicus, Pominieus, abbas Silensis. xx, 158, 492, 511; — abbas Sancli
11; exercitus diaboli, 20; inimicus biimani generis, 65, I'rudentii. 131; — scriptor, xxiv, 307.
77, 251: hostis humani generis, 25, 177; inimicus humano Dominus et saluator. 39.
posteritatis, 385; aduersarius, 22; Satan, 21, 20, 68, 71. Domnina, voy. Claudius.
370; Satanás, 74, 70: angeli diaboli, 32: hostis improbus. Pomas almegdis (beit-alinaqdis), la maison sainte, c'est-à-
30; hostis antiquus, 75, 190, 239, 254, 255. 323: hostis te- dire, Jérusalem. 161, 102.
765 LIBER ORDIXVM. 706
Domus nouae bcnedietio, 7. 20, 21; doinus sale adspersa. Hi- Eleemosynas facientibus (Preces pro), 222; eleemosynas
— sanctuarii, 17; oratio in introitu domus, 1 7* >. • aeeepit presbyter ad exorandum. 211.
Donaliste reconciliatio, li(3, 104. — Les Donatistes en Espagne, Elemenlorum omnium conditor Deus, 10.
КГ), note. Elenas abba, Toletanus, codicum scriptor, xiv.
Donum pie remissionis. 161. Eleona, ecclesia montis üliueti. 517.
Durmitlo mortis, 123; — Marie Virginie, xxvn. Eleulerius, episcopus et martyr. 100. 1Ó1, 197; alius, 179.
Dorulee uirginis festum, 451, 455. 191, 105. Elias, propheta, 28. 125, 379.
Dozy, savant hollandais; son édition du calendrier de Cor- Eliopoli, pour Helenopoli, 191.
doue, xxiii, xxiv. Élipand, évéque de Tolède, xir. 233, 122.
Uraco, voy. Diabolus. Elisabeth, uxor Zaccarie, 437: — prior et mater cenobii, 06.
Duchesne, №' Louis, 25. 82, 113. 101, 199, 210, 151. Eliseus, propheta. 12, 379: eins festuin, 176.
Lhdcedi) totins diuinilatis. 173; — gratiosa caritalis, 08, Elodia, voy. Nunilo.
290, cf. 327; — totiusuirtutis et sanitatis, 172 ; —■ gratie et Elvire, son concile, 57, note.
benedictionis, 183; — nostra. 302; — pacis, 391; — pacis Embolisinus, post orationem Dominicam, 239. note.
sincere, 395; — dilectionis Dei, 393; — infinita, 390. Dul- Emercntiana, voy. Agnes.
cedinis caritas, 254; — gratia. 258; — inspirator Christus, Einerita, voy. Mérida.
201 ; — suauitas. 273; — sánete feruor, 300; — benedictio, Emetcrii et Celedonii martyrum festiuilas, 150, 157. 490.
300; — dilectio, 441. Cf. utrosque in tuam conecte dulce- Emila (Emilianus). martyr de Cordoue, 479.
dinem, 2 lt(; duleis ac iugis apud Deum oratio, 175. Emilianas, presbyter et confessor, 172. 180. 187 ; reliquie.
Dvmium, monastère, 143. 510. Voy. Cogolla.
Dux noster lesus, 103; — temporalis sacri agminis episco- Emissio Sancti Spiritus, 158.
pus, 409; — oiiium Christi episcopus, 110. Emmanuel forlissimus, Christus Deus, 100.
Duces ((iothorum) tidi, 151; duces catholici, 220. Éncaurislus, voy. Melanus.
Dysenteria laborantes, 10. Eneco (iarsiani, presbyter et scriptor codicis. 09.
Energumeni : ordo de energúmeno. 364, 305; cf. 72-80, et 412
Ecclesia omnis, 98, 100; — sancta, 39, 99, 100, 257; — pri- (recette pieuse pour guérir les énergumènes).
mitiuorum, 130; — Christo socianda, 102; — nigra dc Engratia, uirgo et martyr Cesaraugusiana, 100, 197.
gentibus, coniux Christi, 103; — Dei uiui, 111; Ecclesie Enubilare menlem, 230, 219.
Dei eommunio, 102; — corporis unitas, 104, cf. 217; — Ephesus, voy. Septem Durmientes.
Dei chorus, 105; — membra, 160; — matris sinus, 217; Epiclèse, exemple remarquable, 265; cf. 130.
— defensores, 217; — sincte pulcritudo, 257: Mater Ec- Epiphania Domini, voy. Apparitio Domini.
clesia, 28, 102; — sancta et uera. 39; — sancta, 98, 102, Episcopus : Note sur l'ordination des évèques, 00-62; titres
180; matris Ecclesie casta libera, 100; — sinus, 247; — divers donnés aux évèques, 61, note.
gremium, 357. Ecclesia calholica, voy. Catholica. Ecclesia Ritus pro ultima egritudine et functione episcopi, 139-
senior, id est, cathedralis, 140; ecclesia principalis, 191, 199, 145; missa pro episcopo, 287. Episcopus pater noster,
201. Voy. Églises. 145, 240, 289, 290, 425; — sapiens architectus et uinee
Ecclesiastica unitas, 217; — dignitas. 49; — functio, 216: dominico cultor, 289, 290: — lux corporis (fidelium) et
— dispensatio, 408; ecclesiastice pacis tranquillitas, 322. pastor gregis, 291 ; — gregis Dei temporalis pastor, 407,
Echevarría, Rodrigo, abbé de Silos, xxix. loi); — temporalis sacri agminis dux. 109, cf. 110: — du-
Ecija, Estiia ciuitas, 463, 480, 187. cator gregis. 291; — ducator populi Dei. 425. Voy aussi :
Écoles cléricales, en Espagne. 38, note. 42, 43, 47, 48. 50, 52, 54. 55, 50, 57, 58, 59, 00, 62, 63, 05,
Ecphonèie, à la fin de l'oraison - Post Sanctus •. 205. note. 00. 07. 08, 09, 70, 74, 152. 153. 179, 182, 183, 191, 192, KG.
Edessa, ciuitas Sirorum, 107. 200.201,202, 208, 21 M, 210, 211, 212. 213, 215, 210, 217,
Effeta, 27: e/J'elalio, id est, aperlio aurium procatechumenis, 218, 213, 5(A), 510, 511, 512. Cf. Amistes, Sacerdos. — Évo
27, note; cf. 73 et la note. que apostat devenu Arien, 541.
Effusio eruoris, 35. Era, ère espagnole, de 38 ans antérieure à l'ère chrétienne;
Egbert, évéque d'York, son Pontifical. 19, 51. 159. cf. xviii, xxviii, xxMi, 41, 42, etc., etc. Era, avec la signi
Egea ciuitas, 483. fication de canon, 139 et la note.
Egicanus, rex Gothorum, 512, 515. Erebi antra, НИ!; Erebi supplicium, 198; cf. 117.
Egidiu» ((¡¡lus, cf. Gil, en castillan), saint, honoré il Silos, 2. Erena uirgo in Scallabi castro, 483.
Églises (Consécrations des) en Espagne du v* au vin* siècle. Erepti a dominio mortis, 102; ereplor Ímprobos diabolus, 79.
509-512: termes pour désigner ce rite, 513: jours de la Ernulphe, évéque de Rochester, II, note.
consécration. 513. Error hominis uniuersus. 95; errantium gressus firmis
Egritudo episcopi ultima : quid agendum. LS; missa pro precipe inherere uestigiis, 203; error tenebrarum, 20:
sacerdote in egritudine pósito. 28(1; egrotans penitentiam errons occasus, 249.
petens. 87: egrorum uisitatio, 115; egrotantium sanator Erulgius, rex Gothorum unctus, SOI.
Deus, 97; egrotantibus medella salutis, 237; egrotus fra- Esca spiritualis, 306; • esca- avec la signification d'amorce,
ter, 108; egritudines cordis et corporis. 321, 359; egritu- 208; cf. le castillan yesca, amadou.
dinum diuersis generibus afflicti, 220. Escalada, au royaume de Léon, 510.
Egyplus, 75, 103, 107, 205, 213, 224; Egyptii, 453, 457, 169, Espernada, martyr?, 104.
491, 495. Espcra.indeo, martyr Cordubensis?, 404, 465, 180.
Elbora, Evora en Portugal, 464, 465; cf. 135. Estatis principium, in calemlariis, 401, 105.
Eleazar, lilius Aaron. 03: — patriarcha, 129: cf. 125. Esther humilis, 08.
Elecliu archidiaconi a subiectis, 51 : — archipresbiteri ab Estiia, ciuitas, voy. Ecija.
episcopo, 50. Etectorum uniuersitas; — societas, 358: — Esturis, ciuitas, Daras en Mésopotamie ?, 170. 477.
numerus, 359; — omnium Pater, 388. Elcrnitas beatitudinis, 102; eternitatis premium, 261: cf.
767 INDEX GENERAL. 708

eternuin premium, 201 ; cierna damnalio, 80; eterna suaui- Fames iniqua, 100; cf. fames, 231; egestas, 253.
tas, 391; eterna consolatio defunctis lidelibus, 251; eternum Famulus hei, 40, 41, 5-1, 88, 134, 135, cf. 512; — Christi, 75,
supplicium, 1 IS: cf. cternam noet-eiu cruenta sécula ti- KU, 135; fámula Dei deuota, 05; — Christi, 07. (Expres
muerunt, ¿Ol. sions : « famulus tuus, fámula tua -, très fréquentes dans les
Elheru (Sedes Dei supon, 180; cf. etheree sedes, 438; etheroe formules du Liber Ordinum.)
arcis sedes, 215. Fantasia, 13; fantasie diaboli, 177.
Éthéria, pèlerine espagnole du iv« siècle, 513; cf. xvni. Fantasma, 13; — cecum, 22, 20; — satané, 21, cf. 30.
Élhérius, évêque d'Osma, 29, 38. 185, 23:}. Fauslus, ¡anuarias el Marlialis, martyres. Cordubenses,
Ethiopia, lG:i; voy. Aglinus. — Elhiopissa Sefora, 103. 182, 183; reliquie domnorum trium, 309, 511.
Etymologies de saint Isidore, manuscrit, xxxiii, 532. Fautrix gratia, 245: — misericordia, 252, 271; — demen
Euangelium, diácono datum, 50 ;euangeliuniplenariiim supra tia, 299; —- píelas, 307; cf. fautor auxilium, 245.
pectus episcopi defuncti positum, 142, 113; euangeliorum Febres, 10, 10, 17, 72, 361, 302, 363, 373, 381. Voy. Frigora.
liber supra pectus diaconi defuncti, 112; euangelium Felicitas (cum Septem filiis), 471. Voy. Perpetua.
legitur, 200; cf. euangolicus gladius, 100. Felicitas perpetua, 149; — eterna. 308, 400, 146; — iucunda,
Eucharistie sacramenta. 05. Voy. Accessus ad altare. Calix, 253; — opiata, 295; — sempiterna, 205; — infinita, 403:
Caro, Cibus, Communio, Conuiuiuin. Corpus et sanguis — uite, 321; — seculi presentís, 411.
Christi, Dapes sacre, Esca spiritualis, Hostia, Libamen, Felix, episcopus et martyr (in Africa), 470, 477.
Mensa celestis, Medicamentum celeste. Mtinus celicum. Felix, (ieiundensis martyr, 172, 173. 515; reliquie, 510, 511.
Pañis. Poculum, Vinum. Felix, Ilispalensis diaconus, 103.
Eufimia, uirgo et martyr, 478, 179. Felix, Xolensis episcopus, 172, 173, 494; cf. 377.
Eufrasias, martyr, 103. Felix, Toletanus episcopus, 331, 474.
Eugenia, uirgo et martyr Cordubensis, 460, 101, 107: Euge Femoralia, 141, 146.
nia et comités, Rome, 102, 103, 105; Eugenia uirgo, uirgi- Fenus gratiarum, 305; — pacis, 3o5.
num mater, Emerite, 07. Feralia ultricium penarum ergastula. 395.
Eugenias, Toletanus episcopus, 100, 407; cf. 51, 142. Ferculum pretiosum Corporis Christi, 157.
Eulalia, uirgo et - confessor - Emeritensis, 400, 101 ; reliquie, Ferdinand 1", roi de Castillo et de Léon, xxxi, xxxn, 89. 158,
509, 511 (cf. 176. noie, et 152); — uirgo Harchinonensis, 101: son ordinalio, 503.
451, 455; eius ecclesia et monasterium in C'orduba, 45 . Feretrum, 112, 1 42.
105: Eulalia el liliiis eins Paulus nionachus. 510. Fernán Gómale:, comte de Caslille, sa croix d'or. 164, note.
Eulogies, distribuées aux pénitents, 05, note. Ferreolus, sanctus; eius reliquie, 511.
Eulogius, martyr Cordubensis, 400, 407, 183, 195; cf. 60, Ferula archidiácono trad i ta, 52; — archipresbiteri, 57; —
123. Voy. Fructuosus. inuestita, 57.
Evora, en Portugal, 135; cf. 461, 405. Fcstiuilalum adnunliationes, 518 et seq.
л
Euprepius, voy. Anlemius. Fiala aromatum, 178; — in benedictione nuptiali, 434;
Eusebius, episcopus, 480, 181. quid sit, 435, 436.
Eutieius et Iuliunus, illorum fest uni, 182. Fidel candor in margaritis significata, 101; — sacre stig
Examina suprenius dies, 149; examinis dies tremendus, 140: mate, 181 ; — ordo. 245; — tenerrime noces, 181 ; — ope-
examinations dies, 1:58, 440; cf. 119. ribus decorati, 181: — sánele plenitudo, 257;— sánete
Exaudibilis Dominus, 125. notilia, 401 ; cf. quorum tibi fides cognita est et nota
Excussorium, pièce de métal pour tirer le feu du silex, 208. deuotio. 328: fidelis deuotio, 219; fidelissinia uota, 305;
Exercilalio spiritualis, 175. fidelisiimus seruus Dei. 300; — rex, 205; — famulus Dei,
Exercitus Gothorum ad prelium egrediens, 110. 155, 290. 308, 301, 370.
Exiliensis, de Silos, voy. le mot Silos. Fides, Spes, Caritas, uirginos et martyres, 176, 477.
Eximias, Aucconsis episcopus, xi.\. Figuli miserantis affect us, scilicet Dei, 212.
Exilialis interims, 97. Filióla, palle du calice, en castillan hijuela, 135.
Exorcismus aque, 13. 18, 30; — olei, 7, 22, 23, 21; — salis Filius Dei, equalis Pat ri, 101.
11, 12; — immundi Spiritus, 73 80; — uasoiuin altaris, etc., Finito et infinito constat homo, 120.
157; — de bis que in sanctuario offeruntur, 150; — ad Firmamenlum Ecclesie Deus, 247.
consecraiidum Signum basilice, 159; — in baptismo, 25, Fissuris (In) petrarum demones, 15.
26, 2«, 29, 30. Fila, H. P. Fidel, 45, 05, 170, 452, 405, 482, 509-512.
Exorcismi quid sint, secundum sanctum lldeplionsum, ¿5. Flagella peccatorum. 17, 161.
Exorcismi formula seculi xiii, 522. Flagrando, spirituali peruigilem deuotionem succendere,
Exoreisla, secundum Isidorum, 40, noie. 211.
Expoliatio altaris, in Cena Domini, 190. Flamma edax, 305; flamma penarum, 120; cf. flanmiiuonia
Expurgatio diaboli, 18. nubes, 68.
Exsufflatio, 29; cf. 28, note. Flebitis confessio, 91.
Extorres de micis mense Christi, in regno Dei, 311. Florci ruris ingressus, 30; llórenles triumphorum tituli,
Ezechias, rex luda, 381, 445. 153.
Florenlia, uirgo Christi; eius epitaphium, 135.
Fabius, episcopus Eliberitanus? 150; — martyr, 172, 173. Florenlina, sóror santi Isidori, eius epitaphium, 05.
Fabrica ¡Mi est homo, 70; cf. factura Dei, homo, 252, 300. Floresindi episcopi depositio, 100.
Faciale, quid sit, 135, note. Focas, episcopus martyr, 482; cf. Vocatus.
Facundas et l'rimitiuus, martyres, eorum festuni, 488,489; ¡•'omentum salutis, 178.
eoruin reliquie, 511. Fons baplismalis; eins benedictio, 23, 30; cf. 29, 31, 217,
Fafcila, famulus Dei, 512. 218; fons sacer, 107: Ions uenerabilis salutis eterne, 218;
Falces uinearuni, earum benedictio, 167. l'ontis superni genitalis mida. 305. Fiaitis noui, id est, bap-
LIBEH ORDINVM,
709 LIBER ORDINVM. 770
tieterii, benedictio, 161, 162. Forties ai/u/irum (ceruus Geruasim et Prolasius, martyres, 108, 160; reliquie, 511.
sitiens ad). 28. Pons regenerationis, 122, 138. 4M. Gelnrum linea, 135, note.
Funs pietatis et bonilalis, 24, 29?; cf. 37: — luminis, 111, Gilus, voy. Egidius.
209; — luminis perpetui, 11?; — miscricordie, 120, 215, Gtadius, id csl, bellum, 231 : — acutus, 10; — euangelieus, lot!.
123; — et origo omni il m bonorum, 323; — benignilatis Gloria et honor Palri, etc., 124, 2 12 ; cf. 44, 46, 70, 83, 86,
Cbristus, 410; — pacis et origo sincere dilcctionis, 115; 137, 141, 110, 152, 153, 100, 102, 211.
— sanctus uita etorne, 110, cf. 214. Gölte (Goliath) audacia, 255.
Fures eeclesie, 112. Gomes y Salasar, archevêque de Burgos, 101, note.
Fortunius, Alabensis episcopus, xix; — abbas Silensis, 511. Gosuinde, reine des Wisigoths, 103, note.
Fournie/; M. Paul, 139, note. Grafium, cum quo episcopus cruc#ni facit, 70.
Fraya, in monte Cordube, 471,475. Gránala, voy. Grenade.
Fragellas, uicus Cordubensis, 155. tirando, 108: gramliiiis percussione fiagellata uinea, 167.
Fragores uite, 113; suaui perstrcpentes fragore angcli, 256. Granorum benedictio, 167.
Francia (Sepultura sancli Martini in), 487. Gratia secunde originis, 100; — saeramenti, 145; — spiri
Fraternilas uniuersa, 235; fraternitatis conucntus, 52. tual^, 215; — salutaris, 210; — multiplex ас multimoda,
Fratres (religionis). 43, 50, 60, 80, 107 ¡—cellule fratrum, 174. 215; — consolatrix, 252; — bonitatis et pacis, 275; —
Frictosus, pictor codicis Compostellani, xxxu. uerbi Dei, 20O ; — episcopalis, 200; gratie pleniludo co
Frigura quartana, tertiana, cotidiana, nocturna uel diurna. piosa in Uiesii Deo, 171; — donum, 190; cf. gratia Dei
10; frigora perpetua tartarí, 422. Cf. Frigorcs, 17. repaiamur, 321; multiplex fenus gratiarum, 305.
Froiliuba, uxor Fafeile, 512. Gratis corda dirigit Detis, 101.
Frunitino, locus in monte Cordube, 474. tirauedines, 13.
Frunlo, voy. üptatus. Grauilatis necessarie pondus, 300.
Fructi (Ecclesia Sancti), eius dedicatio, 514. Grecia, 453, 401; terra Grecorum, 180; Greci, 156: Grcci sale
Fructuoms, episcopus Bracarensis. 82, 85. non utuntur in baptismo. 25.
Fructuosus, Augurius el Eulogios, martyres, 452, 453. lili, Gregorius, papa I, eius festum, 457; cf. 497 et 101; —
495; rcliquie, ülO, 512. papa VII, 511; — Cordubensis episcopus, xxxiv; — Gra-
Frugum (Preces pro abundantia), 221. natensis episcopus, 102, 103; — famulus Dei, episcopus
Frumenlalionis uictas, 108. Hispanas, 131, 112. Cf. üacramentaire grégorien, 160, 171,
Fulgentius monaclius, eius cpitaphium, 135. 227, 329, 421.
Fulgor uirtutis Dei, 303. Gremium uirginitatis Christi, 03; — sánete Eeclesie, ИХ).
Funalibus crcbris ecclesia resplendens, 215. Grenade, Granata, 463, 500, 510.
Functio, id est, obitus episcopi, 140; funetionis dies, 402; cf. Grex Dei, 105; grex donatista, Ю5; gregi redempto ducator
functus fidclis, 402; luneta caro, 119, 131. Funetionis eccle- episcopus, 291.
siastica ofticia, 210. Guadix, en Andalousie, 511.
Fundamenta domorum sale adsparsa, 16. Guarrasár, couronnes votives de, 165, note.
Furor mali desiderii. 110, 123; furor ire Dei, 231. Gttduliu inlustris, ecclesiam edificat, 510.
Futuril examinaliu, 1111. Gttéjiin, Rine Dom Alphonse, abbé de Silos, xxi, xxiv.
Guéranger, Dom, abbé de Solesmes, 81.
Gabriel, arcangelus, xxv. Gurinda, Gerunda, Gerona, 473.
(¡alea boni operis, 244.
Galilea, 107. Habitus layealis, 82; — religiosus, 80.
dullicons (Les rites) du baptême, 25, 32; voy. Missale gal- Hebrei, liHi; Ebreorum populi, 20; Ebreorum pueri, 182;
licanum. Ebraici pueri, 181.
Gatsuinthe, fille du roi arien Athanagilde et sieur de Bru- Helenopolis, 494.
neliaut, 101, note. Hélinard ou Halinard, évoque de Lyon, son Pontifical, 12.
Ganéis, voy. Santius. ¡¡créditas eterne uite, 2G<j ; — perpetua, 118.
Gaudium infinitum, 12; — senipiternum, 442; gaudia eterna, Hereses diaboli, 178. Ileresis, voy. Arriani, Donatiste.
200, 130; gaudia sempiterna, 437. Herelici, fornica tores, adulteri, parricide uoeati, 102: — pa
Gehenna, voy. Infernus; cf. géhenne ignitis caminis depu- stores improbi, 163; hereticorum prauitas, 247, 345; —
tati spiritus, 422. damnatio, 101; herético prauitatis fomenta, 257: heretic i
Gélasien, le Sacramental«1, 103, 110, 184, 273, 286, 411, 121, reconciliatio, 100-105.
517. Hernandez, Gregorio, bénédictin de Silos, xxix.
Generatio terrena, id est, genus humanuni, 201. Herodex, rex, lî«.
Genesius, martyr Arelatensis, 170, 477. ¡liliiria Pasche (Missa in), 221; cf. hilares uigilie Paschalis
Genilrix Christi, (16, 08, 230. Voy. Maria. festiuitatis 2IÖ.
Gentes barbaiv, 220; — creditiire, 163; gentium perditarum Hilarias, Moguntinensis episcopus, 455; — Pictauiensis
bella, КЮ; cf. gentiliimi error abdicanda, 510; gcntilita- episcopus, 455; cf. 151.
tis inipia nécessitas, 172. Hilda, sancta, 1 11.
Genua Пеха, 40, 160; — fixa, 54, 56, 65, 83, 80, 07, 114, 108. Himerins, Tarraeonensis episcopus, 513.
Genuiiium uulnus, id est, originale peccatuni, 37. Hipona, с i u ¡tas, 177.
Georgitis, martyr Christi, 402, 403. Hippolylus, voy. Ippolitus.
Gerisset, monasterium prope Cordubam, 10:!. Hispalis, Spalis, lspalis, Seville, 160, 463, 105.
Germanus, voy. Seruandus; — Autissiodorensis episcopus. Holuphernes, Olofernes, 68.
172, 173: — presbyter. 162, 407. Homo Ileus, ■ mors perdidit liominem reum propter honii-
Germen prauum presumptionis, 101. neni Deum •, 162.
Geronlius (el Ierontiiis), à Itálica, 170, 177; il. lherontius. Honestas et munditia coiiiugalis, 433.
771 INDEX GENERAL. 772
Honolulus, episcopus, 182. I/iertmlius, Cordubensis episcopus?, 108, 409; cf. (ieroutius.
Honorius, atibas, 58. lldefonsi, episcojti Tolelani, obitus, 453, 453, 491, 495.
Horeb, mous, 157. ¡lluminalio corporis (lidelium), lux, capul, episcopus, 291;
Horologiiim mozarabe, sa signification, 530-533. illuminans Deus, 68, 209.
lluruHliiis, uates, id est, episcopus, 07. lutngn et similitudo corporis et sanguinis Ihesu Christi est
Horror oterni supplicii, 298: ef. horrenda тоге, 87. oblatio lidelium, 322.
llorína mirabilis, рго|м> Cordubam, I/O, 471. Immaculata uirgo, 61, 05: — hostia, 228; — aqua, 18:
Hospilalilalc preeipuus abbas esse dol>et, 59. immaculatum sacri (ici um, 213. Cf. Agnus.
/Iti.-iin panis et uini, 209; — immaculati et sacrifico sin- ¡mmarcessibilis corona, 06.
gularis, 391; — singularis uictime, 335, 311; — oblatio- Immensiis Deus, 215; inmensa dementia, 221; — bonitas,
nis, 295; — pacilicoruiii, 300; — iubilatiouis, 370: — pla- 213, 120, 11 1; — piolas, 210; immensum criminum pondus,
catiouis, 337, 321, :{97: — contrita cordis, 351; — salutaris 253.
291, 303; — spiritalis, 430; hostie hiiius interuentu, 301; Immersio baptism i, triplex et simplex, 32, 33.
hostie I'atrum, 205. — Fraction de l'hostie, 239, note. •Im mistiones inimici, 17.
Iloslibus (Missa de), 413. ¡mmulatica (et immolaticià) caro, 172; cf. ¡inmolado libarni-
Hühner, • Inscriptiones Hispaniae Christianae, ■ 10, 41, 54, num, 419.
58,61, 64, 65, 67, 88, 108, 118, 131, 131, 1:15, 142, WO, 170, ¡mmorlalilas promissa, 421; immortalitatis decus, lili: cf.
194, 453, 454, 483. 509-512, 513, 543. Immortale gaudium et perenne triumphum, 181 : immor-
Htimaniter morions Christus, 122; cf. humana moite uniuer- talium munerum Deus, 219; immortaliter in anima simul
sum mundum redemit Christus, 200. et corpore permansurus paruulus, 137.
llamare corpus, 1 13. 1minutabais Deus, 17.
IlumiUlas spil'itus, 330; humilitatis gloria, 303; humilitatis Imperator omnium Christus, 331; — regum terre, 290.
forma, 344; — doctrina, 3!Ю. ¡mpietatis duritia, 25-1.
llyacinthini lapides, 104. Imposilio mimas (uel maiiuinn), 27 et note, 28,31, 33, 30, 37 ;
Hyemis principium, in calendario, 188. — in ordinatione presbiteri, 54, 542; — in ordinatione
Ilymnaire mozarabe, xv. abbatis, 59, note : — in ordinatione abbatisse, 08; — pro
Ilymni : • Crux (¡delis ■, 191; ■ Ab ore Verbum prolalum -, conuersis Arrianis, 102; — pro baptizatis in heresi, 103.
195; ■ Crux benedicta nilet -, 195; • Hic functionis dies », Imposilio antipbone, l'.KI, 191, 192, 200; — uersus, 200; -
402. Cf. 377, 378, 381. psalmi, 201; — benedictionis, 212: imponero clara noce,
212. Cf. Imposilio orarii, 48; — Hominis, 20, 32.
lacere in oratione, !)7. /mprouide mentis timidus ausus, 367.
lacob, patriarcha, 17, 30, 163, 305, 435; voy. Abraham. Impúdica, id est, superba, presumptio, 307.
lacobus, frater Domini, apostolus, 320, 192, 493; — frator In claritale de celis, 238.
Ioannis, apostolus, 3, 235, 330, 473, 473, 491, 116. (Erreurs Incuntanlium ucrba pessima, 174.
sur le jour de sa fête, 194, note.) Inccnsum, 142, 113, 110, 149; — trilum, 70; incensi conse-
lanilor adituum, sacrista, 13. cratio, 170; incensi benedictio, 170: cf. incensare, 112,
lamia misericordie, 97; — uite, 114; — uite eterne, 210: — 122, 137, 131, 110.
regni Dei, 397. Incentiua caro, 01.
lanuarius, Cordubensis martyr, voy. Faustus. Incursiones maligni spil'itus, 17.
lasjiidini lapides, 101. Iiidalecias, martyr, 403.
¡bárrela, bénédictin de Silos, x. India, 407, 473, 493.
Iblilibr.i, prope Cordubam, 489. Indignus et peccator, 234.
Idalius, Barcinonensis episcopus, 151. ¡ndissecabilix, voy. Spiritus Sanctus.
ldula derelicta, 77; idoloruin spurcitie, 107. Indulgentia, supplicatio pro mortuis, 111, 111, 117, 128; in
leiunium .-jeune du 1" janvier, 533, puis des jours suivants, dulgence clauibus fons signatus, 218; — donuin plenissi-
450,451,491,495, 519: jeune mensuel, 450, 100, 401,460; — mum, 302; — saturitas, 98; indulgentia remissionis,
de l'Assomption, 175; — de saint Cyprien, 478, 479; — de 419; indulgentiarum preces (in Parasceue), 202: largiflua
la Pentecôte, 521; cf. ieiuniorum dies sacri, 234. indulgentiarum muñera, 108. Cf. Indulgenlialis adilus,
Minas, seu monasterium Album, Cordube, 451. 357; — medicina, 382; — fauor, 388; — propitiatiouis
¡missen, ecclesia in monte Cordube, 473. affeetus, 408. Indultor omnium peccatorum Deus, 139.
lerico, urbis ruina, 80. Ine/fabilis Filius Dei, 119; cf. 350: ¡neffabilis bonitas, 400:
¡erontius, voy. I.ierontius. ineffabilis, potestas. 420.
lerimda, (iirone, 473; cf. Ourinda. Inesliniabilis maiestas, Deus, 97.
Jerusalem, 74, 138, 183, 188, 481, 491. 193, 495; — celestis, Infantes, in baptismo, 21, 29, 31, 32, 35, 218; noui infantes,
111, 290, 409; Iherosolima, 180, 181, 183. Ecclesia sánete 219: infans ecclesie oblatus, 38. Innocentes infantes, 235,
Ierusalem (cathedralis), 50, 520. 320. Infantum allisio, voy. Allisio.
lesus, Ihesus, omnipotens Dominus et Christus Dens, KW, ¡nfantiam nostre mortalitatis non horruit Christus, 11 1.
281; Ihesu Deus, 174; Diesu omnipotens, 253, 357: Ihesu Infernas, 11,78, 140: inferni career, 90; — tormentum, 125:
Nazareno, 367; Ihesus imperator regum terre, 290; cf. — manus. 130; — porte, 202; — pene non habent linem,
331 ; Ihesus dux noster, 103. Ihesus(Iosue), 49; Ihesu Naue, 420: in iiiTornuiii descensus, :î95: inferni claustra, 199.
109; cf. Ihesu duce nostra, 163. Inferí, 78, 122, ¿57, 427; inferorum tonebre, 70, 412: —
Ignatius, martyr, 339. porto, 124, 131; — ergastula, 113; — carecres, 402; —
Ignis de petra, in uigilia Pasche, 308, 210; — géhenne, 75; tormenta, 124: — dolores, 138; — pene, 2:50; — loca, 39t¡;
— etornus, 70; — ardor, 437; — caritatis et pacis, 278: — cruciatus, 397, 407: — career horrificus, 129. Cf. in
cf. igniti solis radius, 167. fernales tonebre, loi; infernaba tartárea ergastula, 418.
¡heronimi presbiteri obitus, 480, 481, Autres noms : Gehenna, 11, 257; geheime ardores, 320, 323,
773 LIIiER ORDINVM. 771
357, 422; — truce incendium, 125; — calamitas, 129; Tar Irena, voy. Erena.
lara, 77, 78, 196, 198; tartárea claustra, 78; — imma, 78; Isaac, 17, 20, 222, 435; voy. Abraham.
— iiltio, 120, 403; — tormenta, 279; uincula, 423, ote. ; voy. Isicius, martyr, 403.
Tártara. Auernus, 111, 122, 197, llíi, voy. lo mot Auernus. Isidori, Hispalensis episcopi', obitus, 100. 101, 197; — trans
Erebus, 117; orebi supplicium, 198; erebi antra, 190; eon- late, 192, 193. Collégiale de San Isidoro, à Léon, 158.
claui eterni, IK!; locus ardoris, 140; barathrum eternum, Isidorus, martyr Alexandrinus, 104, 165.
401; supplicium etornum, 298; supplicia eterna, 413; Ismael, figure du néophyte, 102.
ergastulum omnium penarum, 125. Ispalis, voy. Hispalis.
Infeslali« diabólica, 305. Ispaniarum prefectus, 185.
Infidelilatis turbo, 214; cf. 217; infidelibus cor adcumules Israliel, 27, 79, 128-, 152, 100, 107, 205, 213; Israheliticus po-
rectum, 311.. pulus, 68, 160, 255; cf. Israhelitica plebs, 181.
Infirmorum uisitatio et unctio, 71; cf. 511; uiatica super Itálica (et Talica), près de Seville, 476, 177.
infirmum iuuenem, 80; completuria ad inlirmam midie Iter agente (Oratio pro), 93, 151 ; — missa, 310; cf. Iterantes,
rem, 7;!; ordo uotiuus de uno infirmo, 359; orí lo de in— 5, 231, 345, 348, 319, 514; itineris ductor Deus, 152.
ílrmis, 371, 377; missa generalis de inürmis, 371. Cf. 231, lucunditas mansionis (celestis), 119; — sempiterna, 181 ; cf.
231, 235, 210. iucunda felicitas. 253.
Infusio Sancti Spiritus. 05. ludas apostolus, voy. Simon; — episcopus et martyr, Iero-
Ingenitus Pater, 03. solymis, 102, 103; — apostolus traditor Domini, 189.
Inguinarum morbus, 10. ludeus .-oratio pro Iudeo eonuortente, 105; terror sit ludeis
Jngonde, reine des Wisigoths, 33. Signum basifico, 100.
Innocens pro irapiis passus, 202; Innocentes pueri, 111; ludicii eterni Deus, 223.
voy. AJlisio Infantum. Judith, uidua, 08.
Innoceulia Christus pro reo danmalur, 201. luyale nuptiarum, 130; quid sit. 435.
Innovator fortissimus creature Dens, 279. lugia uota, 3C0.
Innox etas, 138. lugulnt noctis cecitatem cereus (paschalis), 210.
Innucericie feslum?, 189. lugum iniquitatis, 257.
Inscriptions : Io Épitaphes : d'un lecteur, 40; d'un maître de lidia, voy. Verissimns.
chœur, 41 ; d'un prêtre, 51, 131; d'un abbé, 28; d'une Deo luliana, uirgo et martyr, 468, 109, 191.
uota, 04, 05; d'une vierge, 135; d'une vierge cénobite, 135; Iuliani et Basilisse fostum, 450, 151, 491, 495; cf. 509, 510.
d'une abbesse (mater uirginum), 07; d'un pénitent, 88; Iulianus, Toletanus episcopus, 154,512,511; oratio post
d'une pénitente, 88; d'un évoque, 131: d'un diacre, 135; Nomina Offercntium ab ipso ordinata, 331: eius obitus,
d'un moine, 135; d'un simple fidèle, 135; d'un enfant 457; cf. 452, 453. — Voy. Euticius.
baptisé, 135; d'une vierge mozarabe deCordoue, 135. — 2° lulila, voy. Quiricus.
Inscriptions : d'un baptistère, 19; en l'honneur de la croix, ¡uramenta quiescunt; vacance des tribunaux, 404, 165, note.
117, 194; avec citation biblique, 121; avec allusions lussio fortissiuia Dei, 308.
liturgiques. 135, n° 10; des reliques déposées dans un lusta et Itufina, martyres Christi, 470, 171 ; reliquie, 511.
autel, 452, 181; de Saint-Thyrse, à Tolède, 45-4; des trois Insta, fámula Dei; eius epitaphium, 121.
frères martyrs de Cordoue, 482; de San Juan de Baños, lustina uirgo ot Viprianus episcopus, martyres, 178, 179;
506; de San Frutos, 514; de diverses consécrations d'é reliquie, 511.
glises (vingt-quatre, du v au vur siècle), 5Ш-512. Iustilie libertas, 257; iustitia Christus pro iniquo dam na
Inspector hominum Deus, 39. tu r, 201.
Inspirauien Christi nia salutis, 113. lusliis, episcopus sanctissimus, 511; — el Abundas, marty
Insufflatio in baptismo, 21. res, 190. 191 ; — et Pastor, martyres, 171, 475; eoruui re
Integritatem uouent uirgines, 221. liquie, 510, 511, Ы2.
Inlelligibiles omnes, id est, onirics Spiritus celestes, 21 Ht. ¡unen ilis etas, II.
Inten-og alione* : in baptismo, 31, 32; in reconciliatione luuenis infirin us, 80; ponilentiam accipiens, 87; cf. iuuenum
Arriani, 100, ltd. suspiria, 263.
Inueterata diaboli malitia, 177.
lob inexpugnabilis patientia, 193; — obit us, 101. Jerit de los Caballeros, en Est re mad uro, 509.
lohannis Baptiste natiuitas, 168, 109; decollatio, 180, 181 ; —
sacratio, -182; reliquie, 511; — ecolesia apud baños, 506; Kiittenbush, • Das apostolische Symbol -, 185, 187.
— apud Natiuolam, 50Л Inuentio capitis sancti Ioannis, Keburiene, uicus Cordubensis, 103.
150. Adnuntiatio natiuitatis illius, 521. Sanctus Iohannes, Kerillas, uilla in monte Cordube, 189. 495.
id est, baptisterium, 218. Iohannes nobilissimus uates, Kuypers, Dom A. H., éditeur du • Hook of Cerne », xxxv.
225; cf. 2,28, 162, 163, 320. Kyrie,*), 38, 39, 80, 111, 111, 115, ПО, 129, 133, 182.
lohannis Aposloli adsumptio, 192. 193; cf. 522.
Iohannes, presbyter, scriptor codicis, cui titulus : « Kitus La ¡liguera, en Andalousie, 511.
et Missae -, xxvin. Labia sordentia emundet Deus, 230. 219.
lonas, orans de uentro coti, 255. Lac et mel (liions terra, 28.
lonalhas, filins Saul, 115. Laeryme interne, 277; lae.rymarum riuuli, 252; parturi in
lordanis filíenlo, id est, aquo baptismi, 10}, 527. corde meo iiinuinerabiles lacrymas, 277; lacrymarum
loseph, patriarcha, a fraternis muscipulis Hberatus, 255, nostrarum pius consolator Dens, 312: cf. 231, 289. I.acry-
319. îuose preces, 335; lacrymatione gemebunda exorare, 330.
losue, lîlii Nun, prophète, assumptio, 177. Laiiieiitabileii) precem nostram acoe])tando, 358: cf. 425, 129
Ippolilus dux et miles, martyr Christi, 471, 175. Lanitas, Cordubense mohasterium, 107.
¡raze monastenum, Hirache, eu Navarre, xix. Lanthechitde, sœur de Clovis. 101.
775 INDEX GENERAL. 776
Lapsi. Ali:i gratia lapsis post baptismum, 98; lapsis repara- Liber cómicas, quid sit, codices, хш. xiv, 515; — a Doiiino G.
tio, 2.31, 319; preces pro lapsis, 210. Morin editus, xiu, xxxv, 27. 50, 61, 142, 181, 201, 216, 151,
Lasciuia lingue, 93. 502, 515, 518-519, 532, 515.
Latex uitrcus benedicti liquoris, id pst, baptismus, lli?. Liber manualis, 55, 112; quid sit, 55, note.
Laiini, id est, Christiani catholici, 151-195. Liber orationum, xv, xvi, 50, 202, 201, 208, 210, 211. 213,
Lalro, moriens et confitens, 201; — paradisi ciuos, 203; — 215, 216, 217, 150, -151, 473, 490, 493, 495; — arehipresbi-
ahsolutus. 208. tei'o ab ppiscopo traditus, 57.
Lauabra. Fedas por lauabra ructaro spumas (encrgumoni), Liber urdinum, xvi et suiv.; cf. 1, 7, 431 ; appelé simplement
368. Ordo ou Ordinuiit, 5, 27, 431, win.
Lauacrum, 1 1, 31, 95; — uite, 31 ; — aque, 76; — rpgenera- Liber regularuni, abbati ab episcopo traditus. 59. 60.
tionis, 101; — uitalp. 219; lauaciï fpsta candida, 36; cf. Libri, bibliophile, et le calendrier de Cordoue, xxxiv.
16:3; lauacri salutaris flupntum, 213; in lauacro conse- Librorum cusios, eius ordinatio ab episcopo, 43. — Cf. li
pulti Rpdpmptori, 219. bri uiuentis pagina, 129; liber iustorum, 430; liber uite
Laualum corpus defunctl, 112; — ppiscopi, 141. eterno, 230, etc.
Laudalionis officia, 181; laudationis uota, 231; — debite Libertas eterno glorie. 339.
bymnus, 296. Lignum sánete crucis, in cruce áurea inclusum, 152; — a
Laudis concentus, 180; laudis sacriflcium, 219; laudes sein- fidelibus osculatum, 191, 199; — a diácono leuatum. 200;
pi terne, 11. — in altari reconditum, 511. Lignum crucis adorandum,
Laurenlius, arcliidiaconus, 471, 475, 509. xxv ; — nauicule comparatum, 191. Cf. 317.
Layci omnes ab ecclesia eiecti. quum episcopus podes lauat, Lilia sacri altaris uernantia, 49; cf. odor uite uestre candi-
in feria v, 192. dum redolescat ut liliurn, 436.
Lazarus, frater Marthe, 70. 255. 373, 378. Lilliolus, ACcitanus episcopus, 510.
Leandri, Hispalensis ppiscopi. depositio, 158, 159, 190. Limpha lidei, 39; lympharum secura niiracula. 214.
Le Hlant, Edmond, 105. Linlea men, id est, corporalis, 11; linteum, cum quo succin-
Lecloris cpitapliiuni, 40. git se episcopus, 192.
Leclulus defuncti, 112; ordo ante lectuluin, officium pro Liquoris polluti benedictio, 171.
monacliis, xxx. Lisbonne, Vlixibona, 181.
Lectures du samedi saint dans le rite wisigothiquo, 215, Lisias, preses a Cesare, 183.
note. Litanie canonice, mensuales : monsis februarii, 150. 157; —
Legiu, Léon en Espagne, voy. Léon. mensis septembris, 478, 179; — mensis nouembris, 481,
Legio, diabolus, 70; legio diabólica, 79. 185. 180, 187; — mensis decernbris, 490, 191 ; - ante Pen-
Legis in lapide scripte du ritia, 163; — ueteris obscuritas, tecosten, 522, 525. Dies letaniarum, 155.
254. Litalio sacrificii, 343; cf. sacrificia ueneranda litare, 396.
Lenitas gratissima Dei, 125; — sanctitatis, 443. Litière, id est, psalmus cxviii alphabeticus, 192.
Leo de tribu luda. Christus, 74. Locttber abba, 512.
Lea, 1)', éditeur de Venancp Fortunat, 194. Locus luciflue pascue, 129; — lucidus refrigerii et quietis,
Leocadio uirginis festum, 490, 491 ; reliquie, 511 ; Sánete Leo 121, 237; cf. 131, 137, 228; — refrigerii et lucís, 134, 137,
cadio basilica. Toleto, 142. 143, 151 ; — sacratio, 181. 185. 237, 397, 407, 409, 125. 127, 429 ; — lucis eterne, 129, 428; -=
Leocrilia, uirgo et martyr Cordubensis, 100, 107. ■ refrigerii, lucis et pacis, 228. 211, 251, 275; — perpetuus
Léofric, évêque d'Exeter, son .Missel, 8, 533. lucis, 428; — patriareharum et sanctorum uirorum, 116:
Léon (Legio et Leyo), 189, 5IJ3; calice de Léon, 158; églises, — beatitudinis, 1 18, 111. 410; cf. loca beatitudinis, 105.
513. Voy. Liber Antiphonariiis. Loja, en Andalousie, son église. 509.
Léon XIII, pape, 101. Longinus, miles et martyr, 18S, 189; cf. 402.
Léonien (Sacramentaire), 273, 329. Lorenzana (Le cardinal) et le rite mozarabe, xiv, xv, xvi.
Leonlius, presbiter, 482; cf. 478; voy. aussi Antemius. Lueas, euangelista, 238,522; eius festum, 480. 181, 182. 187.
Léoviyilde, roi des Wisigoths. 103,513. Lucerne benedictio, ab episcopo in sacrario, 209; — a diá
Lesley, Jésuite, auteur d'une édition annotée du Missel cono in ecclesia, 212. Cf. 208, 211. Lucerne Dei sunt anime
mozarabe, xiv, 151. nostre, 209.
Leíale uirus, 23. Lucia, uirgo et martyr, 229; eius festum, 490, 191.
Letanie, voy. Litanie. Lucianus, presbiter et martyr, 491.
Letilia infinita, 201; — sempiterna, 310, 311, 126. Lucidia uirgo et Aueela rex Barbarorum (Lucia et Auceia),
Lelas, sanctus, 180 ; voy. Vincentius. 468, 409.
Leui, eius electio, 19. Cf. leuitarum ordo, 49; leuitarum Lucrelia, uirgo et martyr; eius reliquie, 152, 510; sánete Lu-
ministeria, 23?. cretie basilica apud Emeritam. 153.
Lia, uxor Iacol), 111. Lues indigesta mortalium, diuino soluta antidoto, 30.
Libamen sacrum, 260, 397; — pacificum, 314; — sacrideii, Luiljirani, évèque de Crémone, хххш.
42l;libaminasancta, 109; — sacrificii,264; — oblata sacri- Lumen indefleiens Deus, auctor luminum, lumen angelorum,
ficii, 201; — pie oblationis, 423: libaminum uota, 281; — 209; — cum pace, 211; — diuinitatis, 252; — oculorum
immolatio, 119. meorum Deus, 277; luniinis laudes, : 08. Cf. clara contor-
Libani incensus siue thus, 178. quere lumina, id est oculos, solet energumenus, 308.
Libellant officiate, quid sit, xvit. Sine lumine matutinum célébrât ur feria vi" et sabbato ante
Libellus orationum, de Véronp, xv, xvi; voy. aussi Liber Pascha, 201.
orationum. Luminaria, in sepultura episcopi, 1 12; — in Cena Domini
Libellas testament!, voy. Pactio. extinguuntur, 204.
Liber Antiphonarius, quid sit, xv; — dp Léon, xin, xxxu, 01. Lupercus, voy. Claudius.
502. 510, 518-522; ИЬрг antiphonarum, 193. Lupus, Trecensis episcopus, 472, 173.
777 LIBER ORDINVM. 77s

Lutecia (Parisiorum), Paris. 183. 7. Su. os. Sur les manuscrits do l'abbaye do Silos, voy.
Lux angolorura Christus, 1 IS: cf. 2'M; — (Christus) ail lu- Г Introduction, passim. Cf. xvn, xx, note, xxvii, xix.
cernam (Ioliannoin) proporans, 103; — salutis de ligno 8. Tiu.ki>e, Missae et officia, 107. 108, 519; Missao, ¡d est,
genita. ¿13: — sempiterne rtdei. 210; — noua Euangclii, sacramentarium, xiv, 227, 229; Missao et officia, 23S:
254; — iustitie, 303; — colostis, 118. Lucis amicus ¡uigi'lus. Liber comicus, xiii: Missao, 221.
21; Iuris auctor Dous, 117; lucis auctor Christus, 307. Marcellinus, sanctus, 229.
Voy. Locus, Mansiones. Marcellas, conturio et martyr, 181, 185.
Lyon, voy. Hélinard. Marccllus, sanctus; oius obit us, 452. 405.
Marcellas, romanus preses in Armenia, 451.
Maccabei, martyres Christi, 472, 173. Afarc/uma, en Andalousie, 121.
Machinamenla demonum, 15. Marciana, uirgo, 471.
Macona, deuota, fámula Dei; eius epitaphiiim, 05. Marcus, euangelista, 238, 522; oius festum, 491, 497.
Maculosa corda, 101. Mare Rubrum, 75: missa pro mare transmoantibus, 314.
Madianite pastólos. 103. Maria, uirgo, 15, GO, 320;seniper uirgo, 239, 213. 430; uirgo
Mafors, sou uelum uiduarum, 80, 81. alma, 105; uirgo perpetua, 2 35 ; uirgo et mater, 103, 414;
Mar/i, a solis ortu uenientos, 527. uirgo et gonotrix, 518: genitrix Christi. 06. 68. 518 ; ge-
Magnifican grates Doo referre, 200. nitrix Dei. 239: Virginis sugit uhera Christus, 251: cf.
Magniludo suauitatis, 250. Cf. .Magnus ille dies, voy. Ro- sugit libera cui seruiunt sillera, 520. Marie uirginis fesli-
surrectio, Agniüo. uitos (.win dec), 190, 491, 492, 518; — reliquie, 509. Voy.
Maiestalis aduentus, id est, incarnatio, 20; — imperium, 30. Purificatio. Conceptio (Annuntiatio), Assumptio, Natiuitas,
Mala pretérita, presentía et futura, 231, 322. 137. Apparitio. Ecclesia beato Marie, apud Legionem, 501;
Maledictio perpetua, 116. aliao, 509, 510.
Maleficia Caldeorum ot auguriorum, 11. Maria Magdalena, 2, 523; eius festum apud Cordubenses,
Maligne cogitationis aíoessus, 219. 473, cf. 472. — Cf. in Maria Magdalene opera potentialiter
Malinota шепл. 2 10. ostondil Christus, 70.
Malnory, M. l'abbé, 03. Maria, fiilolis Christi, ponitons: eius opitaphium, 88.
Mames, martyr, 170, 171, 474, 475. Maria, ancilla, voy. Mayra.
Manassae regis luda oratio. :15I. Marina, sancta, 468; eius roliiiuio. 510.
Manda, Deus, benedietionem, 40. Mariais lluctibus nauigantes. 17; mari ni gurgites, 174.
Mandatittn, ou lavement des pieds, le jeudi saint. 101-103. Maris/talla, Doo uota; oius epitaphium, 64.
Manipulorum noue messis benedictio, 108. Martialis, opiscopus (Lcmouicensis), 408, 109; — Cordubon-
Mansio eterno uite. 117; — in celo, 175; — eterna, 303; — sis, voy. Faustus.
patriarcharum, 117; mansionis eterno receptacula, 391, Martini, episcopi Turonensis, translatio, 170. 171 : sacratio.
105 ; mansiones lucitle. 129; — celestes, 201; — sanctorum, 174; 175; — obitus, 480, 487: — reliquie, 509, 510. Cf. 2,
125; — sidoi'oo angoloniin, 17 1, 103; mansionum celestium 523. — Martinus. Bracarensis opiscopus, 33. 113.
habitaculum, 411. Martinianus, martyr. 450.
Manilas, martyr Euorensis, 101, 105. Mártires, 10, 30: missa pluralis pro ois qui in sanctorum
Manuale, sou manuale Ordinum, xvi, xvn; cf. manualis, martyrum natalicia uota sua Domino offerunt, 319.
l.ibor manualis. Marios, on Andalousie, 19.
Manualis, voy. Liber manualis. Masuna, évêque do Mórida, 170.
Manas uol manuum impositio. Voy. Impositio. Cf. ministe- Maisiliu, Marseille, 472. 473.
rium ad manus lauandas subdiacono ab archidiácono Maler uirginum, abbatissa, G7: materna piolas, 08. Mater
datum, 40; manus loto, 152: manus episcopi osculate, 193. Ecclesia, voy. Ecclesia.
Manuscrits (cités dans lo Liber Ordinum). Matrimonium, voy. Nuptie. — Matrimonia secunda. 111 ; ma
1. Escuriai., Codex Aomilianusoonc.iliorum. \x; ms. de Ho- trimonii dignuin fodus, 442: matrimonii uirginalis conu-
batella, 151 (au lieu de la cote j. a. I.'l, il faut lire : я biuin, 517; an matrimonii usus penitentibus permittitur,
/ 13) : ms. arabe. 475. 87.
2. Leon, Liber Antiphonarius, xxxi; cf. xni, (il. 502, 510, Mattheus, euangelista. 2:î8, 320, 522; publicanus, euangelii
515,518-520; Liber Comicus, xiu, xiv. ;il5. promulgator elarus, 250; eins festum, 180, 481.
3. Londres, Psaltorium et Orationes, xv, 155; Liber Ora- Matthias, apostolus. 229; Matthias opiscopus (Jerusalem?),
tiontim, xv, xvi. 203. 204, 208, 211,213,215, 210,217,222: 477; cf. 470.
lîrouiariuin, 152; Homiliae, 510, 528; Officia Toletana, Maturila* plenissiina, 107.
521. 525: ms. anglo-saxon du x" siècle, 533. Mnlutinum, in feria vr Paracouos, 193; in sabbato sancto,
1. Madrid, LiberOrdinum, xxiv-xxvn, 30. 31. 35. 37. 39. 15. 201; cf. xxix, xxx.
69, 80. 87. 89, 92. 93, 107, 110, 112, 113, 115. 110. 117, 118, Mauritius et comités, martyres. 481.
121, 121, 130. 147, 171, ot passim, jusqu'à 364. Cf. la con Mourus, voy. Timothous.
cordance avec le manuscrit do Silos, xxv-xxvii; Regula Maxima, voy. Vorissimus.
saneti Bonedicti, 00; Psaltorium cum canticis, 01; Maximus, ehristianus, oius opitaphium. 108.
Liber Comicus, xiv: Missalo; x\xv; cf. xxiv, 490; Liber Magra, uirgo et martyr, 472, 173.
Canticorum, 61, 515. Meantiuin et iterantium salus indofessa Christus, 318.
5. Paiiis, Liber Comicus. voy. ci-dessus, au mot Liber Medella uniuersis ualitudinihus baptisma, 219; — salutis.
comicus; Etymologiarum liber, xxxiu; Vitae Sanctorum, 237; sanitatis. 71: — gratie, 72; — cordis et corporis,
151 : Aliao uitae Sanctorum, 151, 145: Brouiariuui Hispa 91, etc.; cf. moilontom maiuiiu Domini. 373; medicamen-
lense, 188. tum celeste (Eucharistia), 245.
0. Saxtiaco de Compostela. Psaltorium cum canticis, xxxi, Mediatoris Dei et hominis gratia, 420.
xxxii. 01, '*(■',. Medicina Dous. 72, 279. 381 ; — gratie. 37: — colostis Chri
779 LVDEX GENERAL. 780

suis, 372, 37 1 ; — Patris Christus, 300, 37Г : ~ languentium, Mons Albas, voy. Albelda.
70; — sanitatis, 71; — salutis, 05; — uirtulis Dei, 10; — Munslra, omnia inonstrorum genera, 13; cf. monstruosorum
emendationis plcnissima, 172. Art medicina, ¿07. Voy. dolor, 10.
Medella. Munianus, Toletanus episcopus, 1 11.
.l/<?rfi'cu*peritissimusDeus, 10;cf.279, 358,378; — aninioruni Montes (San Pedro de), abbaye bénédictine, 512, 513.
378; — lidelium. 375: — pins lapsorum, 07; — <'t refectio Montoro, en Andalousie, 135.
aniiiiarutn, 272; — celestas. 3011; — urn- salutis, 306; — Monamentum, id est. sepulcrum, 112, 110, 118, 130.
iiiMriiiiirmii. 360; — ucrus, 372; — salutaris, 371. Cf. Deo Murera, en Andalousie, 510.
medicante, 230. Mores mutua caritate deuincti, 438; moruiii similis bonitas,
Metlina Sidonia, en Andalousie, 130, 510, 511. 438; morum emendatio, 230.
Mediolanum, Milan, 469. Voy. Ambrosien. Morin, Dom G., voy. Liber Comicus.
Medilatoria pads, 7. Mort eterna, 220; — perpetua, 207; — secunda, 117, 125,
Mel diuini eloquii, 175. 131, 110; mortis uastissimum pondus, 308; morte sua
Melanin (iunior), confessor Christi, 101, 105. Christus liiundum reseruauit ad uilam, 255.
Meinn иa el Enta uristus, Cauris?, 482. Morsus antiqui serpentis. 177; — bestiarum, 177.
Melrhisedce, sácenlos, 158,228. Mortalitatis erumna, 111; cf. ubi nos conletari os noslre
MelHon, évoque de Sardes, x.wii. niorlalitatis exobtat, 261.
Membra Christi îiiunduiii rcdinientia, 101; membra mort ua Mortales culpe. 419; mortaliuni restituía libertas. 101.
Ecclcsie, 105. Morticinum cometientes (Oratio super), 172; uas ubi niorti-
Menéndes y Petayo, D. .Marcelino, 1U5. cinum fuit, 173.
Mense celeslis cibus, 98; cf. 221.311; mense Dei conuiuium, Mortificatio uitiorum omnium, 221.
270, 273, 318. Mortuurum spes et resurrectio Christus, 126.
Menlium scrutator Deus, 10. Moyses, 10, 125, 157, 163. 167, 168, 169, 181, 222, 225, 443,
Mention, 13. 467; — fulelissimus famulus Dei, 221.
Metida, Emérita, 88, 135, 151, 175, 453, 483, 481, 185, 101 ; МогагаЬе, signification de ce mot. xii.
son baptistère, 218. Mullimodus imber, 21 ; multimoda miseratio, 289; multimode
Mertvla, en Portugal, 40, 41. occupationes, 210.
Metallum signi basilice, cui Deus condens indidit sonum et Manda oratio nostre humilitalis, 162.
fortitudinern, 159; uas concretum generibus metallorum, Mundi machinam uariis creaturis perarmauit Deus uirtutc
160; metallum crucis, 105. Spiritus Sancti, 170; cf. mundiale uitium, 117; mundia-
Melopiut, abbas, eius obitus, 178. lia delicta, 103.
Michael, archangelus. xxv ; dedicatio eius, 1X0, 481 ; adnun- Munio, Calagurritanus episcopus, xix.
tiatio dedicationis, 522. Munus celicum, id est, Eucharistia, 256.
Michael, ecclcsie sancti Fructi fabricator, 515. Musci/mla diaboli, 313: cf. 271,282; a muscipulis fraternis
Micrologie, sur l'agneau pascal, 224. loseph liberatus 255, 310.
Migrare a seculo, 110; — de hac luce, 211. Musique mozarabe, xxvu ; voy. Neuntes.
Millan (San), voy. Cogolla. Mutabilitas Ínfima nature diaboli, 24.
Minatus, sanctus, 486. 487. Mulalur uita, non tollitur (per mortem), 421, et note; cf.
Ministerium sacrum, 47; — diaconatus, 48; — subdiaconii. sentential» mutât Deus per misericordiam, 222.
47;— altaris, 177, 207. Mulorum ora resoluat, 10.
Ministri Dei suinus (diaconi), 77; ministri diaboli, IN. Mutias, sanctus, 471; cf. 465,
Miscralio gratuita Dei, 255. Mysterium baptisnii, 106, 103; — arcanum (misse), 262;
Misericordie Studium. 222: — muñera. 241; — multe Dens, mysteria, 209; — sacra, 207, 200; mysterii Dei secreta,
261. 322; reuelalo mystcrío ad nos in carne uenisti, 5:10, 210:
Mista, 29, 43, 45, 65, 68, 70, 71, 85, 140, 178, 182, 186. 187, mysterium (ministeriuni?) orandi, 230.
100, 101, 204, 224, 213, etc.; missam celebrare, 111, 142, Myslica sacramenta, hostia altaris. 201.
110.
Missa ramenais, 227: — omnímoda, 229; — uotiua, 250, Xarbonne, Pontifical de son église, 21.
277, 302, 312, 311; — uotiua omnímoda, 230; — secreta, Xarium tactus, in baptismo, eius significatio, 27.
238; — singulare, 302, 300, 309; — pluralis, 312, 316, Xasïule, id est, linteola, 141.
319. 323, 325, 327, 330, 339; — cotidiana, 227; cf. hoc Natalia, voy. Adrianus.
cotidie pietatis commercio, 286, et : quotidianum sacri- Xatanahel, 105.
fieium, 248. Messes votives mozarabes, leur perfection Xaliuilas Domini, 192, 403; eius adnuntiatio, 510; Natiuitas
d'après saint Eugène de 'Polède, xxiu. Marie Virginis, 178, 170.
Missate : Francorum, 49; — gallicanum, 53, 181, 185. 210. Xatiuola, eius ecclesia consécrala, 500.
210; — gothicum, 185, 227, 121: — niozarabicum, eius Xauis benedictio, 173: cf. Arca; procès pro nauiganlihus
partes et editiones, xiu, xiv, xv. Missel de Stowe, 74, 227. et peregrinantibus, 223.
Mitra religiosa (uirginum), 07. Xazarius, sanctus. 101 : eius reliquie, 152.
Mijctio salis et aque, 11; permixtio, 14; voy. Commixtio. Xeon, voy. Claudius.
Moderamen Dei : tuo me moderamine coutine, 858. Xeumes, ou notation musicale. 19. 27. 33, 11, II, 46, 70, HO,
Monaeus in ecclesia catholica iugiter deseruiens, 42; si ню- 110. 112, 110. 117. 118, 120, 120, 127. 129, 132, 130, 188,
ii.ii-ns radet barbam; — in cenobio uitiens, 85; monaci 101, 191. 105. 201, 200, 210, 232. 211, 213. 211, 248, 250, 251,
epitaphium, 135; monachorum collegium. 230. Voy. lle- 205, 273, 288, 203. 201, 200, 303. 301, 300. 313, 314, 315, 325,
ligiosi :»t. 335, 338, 339, 343, 318. 351, 351. 3y8. 359, 361, 363, 365,
Monastères en Espagne, sous les Wisigoths, 57; cf. xxt; leur 370, 382, 383, 385, 380, 387, 388, 393, 391, 396, 390. 100. 101.
liturgie, xxix; leur règle, 59; — de vierges, (¡2. 116. 513. 1(12. 103, 4(t4, 405. 115. 425, 426, 428, 145. Cf. xxvu.
781 LIBER ORDIXVM. 782
Xiccphorus, martyr. 156, 4Ö7, -106. Official i» liber, 55, note. — Office monastique mozarabe,
¡Xicelas, ou Nieras, sain!, 168. XXIX, xxx.
Nicodemus, titiibans doctor. 106. Olearum fasces, eorum mystica significatio, 183.
Nicolau», episeopus, 408, 490, 191. Oleum letitie, 2N: oleum peccatoris, 37.
Nicomedia, ciuitas, 166, 407. Olei benedictio, 7, 23; — exorcismí, 7-24; commixüo aque
Sili accolo. id est, Acgyptii, 29. et olei, 31; olei sacra perunctio, 73. Oleum benedictum,
Nimastis, Nîmes, 461; in ciuitato Neníesete, 465. in baptismo, 27, 31 ; — pro infirmis, 71-73. Cf. huile ré
.Vin íue popiilus, 255; Niniuite, 97. pandue sur les défunts, 141. note.
Nixis precibus exorare. 158. Oliua pacifiai m uenisse germen fecandis frugibus denun-
Nocturnis (Ordo in), ofticium, xxx. tiat, 170, note.
Xodi peccatorura,366; nodositates culparum expurgare, 363. Oliva, bourgade en Andalousie. 88.
.Voto, in Campania, 472, 473, 494. Omnímoda missa, 229, 230; — discretio, 53; — intentio. 237:
Numen inuictum Christi, 74. Nomina recitata, 189, 283; — — sanctitas. 301, 333; — salus, 71; omnimode fraterni-
sacerdoti data, 210; — ailnotata et super altare pusita, latis auctor Deus. 320.
241; — memorata sanctorum, 253, 271; — defunctorum. Omnium Sanctorum festiuitas, 481. 185, note.
345. Voy. üfferentium nomina. Omnium bonorum creator Deus, 221; — conditor, 200; —
Nominis impositio, in baptismo, 26, 32. creator creaturarum, 166; — munerum bonorum conlator,
Хина, officium, 199, 200; cf. xxx. 163, 279; — rerum creator et conditor, 136. 179. 180; —
Nutation musicale des manuscrits mozarabes, xxvil; voy. saluator et sanctilicator, 172, 173, 374; cf. pro omnium
Neumes; —d'Aquitaine, 110, 136; cf. xxvu. salute moritur Christus, 216; pro omnibus in ligno pe-
Nouitalis nionumentum, id est, monumentum nouuni, 118. pendit, 117.
130, 131. Omnium peccalorum remissio. voy. I'eccata.
Noua creatio, in baptismo, 219. Onesimus, saneti Pauli discipulus, 451, 455.
Xox ueneranda (uigilia Pasche), 211; — dominicis sanetili- Opitulante dementia, 108.
cata uictoriis, 212, 213; — criminis de arbore paradisi Optati et /■'runtun is fest um, 461.
creata, 213; noctis horrende static, 116; noctis horrende Orarium, id est, stola. in ordinatione diaconi, 18; — in or-
pondus, 213: resurrectionis arcanum uotiiie noctis. 215; dinatione presbyteri, 51; — supra pectus episcopi defun-
noctis iugulat cecitatem cereus, 210. cti, 141 ; — supra pectus presbyteri defunct i. 1 40. Cf. Stola.
Nubentes, voy. Nuptiae. Oratio, de domo noua, 7, 20, 21; — de foule baptismi, 30;
Xubiras. Anubraris, Cordubensis uicus, 169, 475. — nianus impositionis, 30; — super cum qui capillos
Xunilo et Alodia, uirgines, 69, 482 (Elodia). tondere unit. :¡7: — super paruulum ad doctrinam obla-
Xupliae, benedictio, 433; secunde nuptie. 441 ; nubentium tum, ;!8: — de ueste religiosa sanetificanda. 80; — uiatica
ordo, 434 et seq.; cf. nubentium sanctorum mater Sarra, super infirmum, 80; — super cum qui in itinere progre-
439; nuptialis celebritas, 433; solius honestatis nuptui ditur, 93: — super penitentes, 94, 95; — super reuerlcn-
preparatum habitaculum, 433. tem ad communionem, 100; — ad Arrianum reconci-
Nuptialeindumentum(baptismi), 98; nuptialis uestis amissa, liandum, 100; — super conuertente Iudeo, 105; — ad
324; nuptialis uestis peiiilentie, 35, note. commendandum corpus deuote uirginis, 117; — de re-
gressu regis; — de suseeptione regis. 155: — ad uasa
Obitus, niissa in die obitus, 391. altaris uel uestimenta sacranda, 157; — de manipulis,
Oblate benedictio, 94; oblate portio, 95. 108; -- de deeimis; — super uas pollutum, 171; — super
Oblatorum sanetificatio, 189; 306. niorticinutü uel suffocatum comedenles, 172; — de puteo
Oblatio uotiua, 531. 219,289, 301 ; cf. 235 (oblationis uerba) ; — nouo, 172: — ad consecrandas cellulas fratruin, 171, 175;
pro uiuis ac mortuis, 419; — sánete Ecclesie, 237;- " — in introitu domus, 170; — ad consecrandum incensum,
sanctilicatorum, 248; — saerilicii, 299, 305; — sacrilicio- 170. —Oratio dominica, 70, 85, 87, 91, 93. 99, 1:«, 17 I, 187,
riim, 261; — diuini sacramenti, 299; — benedicta, rata, 2.Ï9. Cf. Orationem colligere uel collegere, 70, 111, I8;>.
rationabilis, 322; oblationis hostia, 295. 192.
Oblulioncs in ecclesia fact«', 156, 158; — fidelium, 158; — Ordinatio clerici, 10; — sacriste, 42; — librorum custodis,
Offerent ¡um. 236. 237, etc. Voy. Ofl'erentiiim 43; — subdiaconi, 10; — diaconi. 48; — archidiaoni, 50;
Ublalorem simul cum oblatis preuenit Dcus, 306. — presbiteri. 51 (missa. 213; cf. 512); — archipresbiteri,
Ubsequelle suseipe uotuiu. 50; — abbatis, 57; — abbatisse, 66; — regis, 498-505.
Obsessa a diabolo corpora, 75, 78. Ordines ecclesiastic!, 7, 131, 132; Ordinum liber, voy. Liber
Occidens. Ad oeeidentem, uel contra oeeidentem exarchat Ordinum.
sacerdos, 12, 13, 15, 18, 26, 28. 30, 73. 71. Voy. Oriens. Ordo, quando salante altare ponitur, Il ; — babtismi, 24-27;
Oceanian man1. 481. — ad ordinandum clericum, 40; — in ordinatione sacriste,
Oculi fidei : sinagoga uideat lidei oculis aquas gratie, 163; 12; — in ordinatione custodis librorum, 43; — super
ad oculos (idei trepidi de peccatis nostris, 345. puni qui barbam tangere cupit, 43; — de archipresbitero
Offerent ium uotum, 156, 157; — uota, 247; — fides, 164; — ordinando, 50; — in ordinatione abbatis, 57; — ad bene-
anime deuotissiine. 161; — Ígnita sinceritas, 161, 165; — rlicendum uirginem, 03; — ad uelandas Deo uotas, 04;
salus, 105: — nomina, 186, 203, 280. 308, 310, 124;— nomina — ad ordinandam abbat issani. 00; — ad unguent urn con-"
recítala, 336; — nomina audita, 320; — nomina recursa, ficiendum, Orí); — ad uisitandum uel perungendum infir
373; — muñera, 251, 277, 327; — olilationes, voy. Obla- mum, 71; — super eum qui ab spiritu inmundo uexatur,
tiones; — oblationes et uota. 353. Oratio post nomina 73; — conuersorum conuersarumque, 82; — penitenlie,
offerentium dicenda in quacumque missa, 331. O/fertur 87-90; — in linem hominis diei, 107; — ail comendandum
sacrificiorum, 307; ef. Oblator, 300. corpora defunctorum, 107; — ad consecran<lum nouum
Officium in cena Domini dicendum, 187; cf. ofliciis sacris sepulchrum, 117; — ad commendandum corpus defuncti,
«leseruire. 1 1 1 ; officium pontilieatus, 290. 126; — a<l corpus paruuli commendandum, 130, 138; —
783 INDEX GENERAL. 784
quum cpiscopus in ultima cgritudinc positus fuorit, 139; ■ Panlaleo, martyr, 451, 455, 181, 491, 495; eius reliquie, 512.
— obseruandus in functione opiscopi, HO;— in conmen- Papa romensis, 235.
dationc presbiteri, ll(¡; — super sepulcrum, quando cla- Papyrus, res nutrita gurgitibus, eius elogium, 214.
more proclamatur, 148; — quando rex ad prelium ogrc- Paraclili dona, 37; — caritatis donum, 225; voy. Spiritus.
ditur, 119; — in Ramos palmarum, 178; — do vi* feria Paradisus, 30, 110, 118, 193, 194, 201, 264, 358, 308, 400; pa
in parasccue, 193; — dio sabbato celebrandus, 201; — in rodist amenitas, 121, 131, 138, 145, 147, 397, 403, 407, 410.
uigilia Pasche, 208; — babtizandi, 217; — ad thalamum 411, 415; — amona, 409; — ianua, 123, 121, 133, 148, 102,
benediccndum, 43:}; — nubentium, 431; — arrarum de 202, 213, 440; — rutili lapides, 110; — letitia, 115, 126,
nubontibus, 313; — ad bonedicendum eos qui nouiter 131; — letitia perennis, 119; — sinus, 116; — requies,
nubunt (id est, pro prima uice), 430; — ad benedictionem 240, 297; — suauitas, 395; — gaudia, 180, 197; — rura
solius persone que priiaum nubit cum persona que iam uernantia, 119; — habitatores, 241; — uirentis quies et
nubsit, 410; — de secundis nuptiis, 441; — de patribus letitia, 408.
et fratribus defunctis, 445. — Cf. Ordo Patrom, 1; — Autres noms : Locus lucifluus pascuo; — lucidus rofrigeri i
peculiaris monasticus, xxx; — rogiminis (rogalie), 294. et quietis; — lucís eterno; — refrigera et lucis; — su
Ordines minores in Hispania, 40. perno beatitudínis. Voy. Locus. — Mansio etorne uite, voy.
OrdoftoII, roi de Léon, 501. Mansio. — Ilcijnum celeste, 116, 125, 145, 149, etc.; infini
Orient. Ad orientera conuersus benedicit sacerdos, 13, 14; — tum, 122; — porpetuuiii, 159; — etornum, 244; — sino
rex benedictionem accipit, 503. fine mansurum, 149, 411; — supernum, 125, 359; — Dei,
On'í/iíwíepeccatum 102; — uinculum, 423; originalis culpa, 136, 250; — infinitum celeste, 243, 295; — futurum, 359.
370; originalis noxa, 14; cf. genuinum uulnus, 37. Kogna celestía, 441, 410; — celorum, 175; — sidérea, 244.
Omtactus in baptismo, 27; chrismatis infusio in os opi — Patria, 390, 401; — celestis, 124, 149, 324, 302; —
scopi defuncti, 113; cf. ora crudelia inimici (diaboli), perennis, 125; — eterna, 389, 417. — Sedes celestis, 122; —
Я67. eterno, 122; — beatorum, 120; — beatitudínis, 413. — Regio
Osanna, 180, 181, 182, 183; cf. Osyanna, 182, 398; — in ex- uiuorum, 149, 411 ; — pacis, 307;— polorum, 397.-- Terra
celsis, 237. uiuorum, 198. — Congregatio c\eclovum, 113. — Habitáculo
Ovulum paris, quod uerum est in nuptiis testamentum, celestía, 113. — Consortium sanctorum angoloruiii, 120. —
435; pro ósculo pads oratio, 230; cf. 189; — archipresby- Senalus superne curie, 181. — lerusalem celestis, 111, 290,
tero ab episcopo datum, 57; — episcopo et fratribus ab 409. — Receptáculo, eterna, 408. — Hereditas eterna, 322.
abbate datum, 60; — abbat ¡sse ab episcopo, 08; — fratri — Bcalitudo eterna, 260.
bus ab abbate, 86 ; — morienti fratri, 108. Parasceucs (Officii ordo in die vi« ferie), 193-201.
Osculum episcopo datum a diaconibus, 50, 215 ; — presbítero Parentales Iudeorum ténèbre, 107.
ab episcopo, 55; — capitis opiscopi ab illis, quorum pedes Parieies salo asparsa, 16.
ipse lauit, 193; — pedum eoruni, ab episcopo, 193; — Paris, voy. Lutecía.
pedis opiscopi ab ordinatis sacrista et custode librorum, Parsini lapides, 105.
43; — auolatisDoo uotls, 00; — manuum opiscopi ab omni Partkipium etornum, 241.
bus, 193. Paruulus ad doctrinara oblatus, 38; — in occlesia detonsus,
Osculum ligni saneto crucis, 194, 199. 39; paruuli defuncti conmondatio, 136; ordo misse de
Ossa reuireseenlia, 149. paruulo defuneto. 413.
Ostiarius, 40; cf. Ianitor, '13. Pascha, 1, 4; manus impositio in uigilia pasche, 30; uigilia
Oviedo, los doux croix de los Angeles ot de la Victoria du pasche, officium, 201-225; cf. adnuntiatio solemnis pasche,
trésor de la cathédrale, 101. 52*52!»; paschalis solemnitas, 168, 220; pascalis fosti gau
Ouis amissa, 79; ouicula Dei, 105; oues domus Domini, 80; dia, 529; annua festiuitatis huius gaudia, 95; pasche sol-
oues conditionis Doi insidia inimici persequitur, 843. lemne initium, 189, 192; paschatis sacri solemnia, 215,527;
Ouilia Dei, 102; voy. tírex. hilaría pascho, 221. Voy. Resurrectio.
Pascha (id est refectiv), pascha serótina, 200.
Pacianus, episcopus Barchinonensis, 31. Pascua catholica, 105; cf. 200; pascue locus lucifluus, 121.
Pacificum germen, voy. Oliua. Passionis stola candida, 109; — Signum, id est, crucis, 107; —
Paclionis sou testamenta libellus, 85. et resurrectionis uirtus adrairabilis, 203; — gloriosissimc
Palleus, voile, 435, 436, -139; voy. Agnabus. memores. Passionis adnuntiatio, 527, 528, 529.
Pallium, cum quo abbatissam episcopus cooperit, 67 ; cf. Pastor, martyr, voy. Iustus.
sacro pallidums uelaminis tegumento, 05. Pastor bonus Dominus. 20, 105, 278; — pius, 79; — gregis
Palma :ordo in Ramos palmarum, 178; huius dici antiqui episcopus, 424; cf. 291, 292;— temporalis, episcopus, 407,
tas, 179; dios palmarum, 73. —Cf. palma glorie, 248; palme 409. Pastores irnprobi, id est heretici doctores, Ни; pa-
uictoriarum, 180; spatule palmarum, 181; palmarum storalis eure officium, 409; pastoralis prouisio, 425.
dactili, quid sit, 183. Patena, in ordinatione subdiaconi, 40; pateno benedictio,
Palmitas extendons in botros, 107. 157. Vas, 216.
Palomero, Don Francisco, et le manuscrit wisigothique du Pater animarum, Dous, 110; beatus pater, episcopus, 409.
Liber ordinum, xx, note. Patrum recensita uocabula, 388. Pater noster, voy. Oratio
Pampliega, monastère, 151. dominica.
Pancralius, martyr, 404, 405. Palras, in regione Achagie, id est, Achaiao, 488, 189,
Pants, uinum (Eucharistia), 99, 248; — celestis, 189; — ot Patria celestis, 121, 119, 324, 362; cf. 392, 404; — eterna,
calix, 205, 370; — perceptio, 190; — confractio, 191; — 389, 147, 488 ; — superno regionis, 393. Patrie defensio,
et uini hostia, 209; — ui nique substantia, 205; — quem 155,297.
coxit lignum crucis, 318; oratio adpanem, 231; panes pri- Palrocinium celeste, 7; — sanctorum Dei; — niiserationis
mitiarum, 109. Panis noui benedictio, 169; reliquie de indisruptum, 296; patrocininia sanctorum, 22.
pane Domini, 511. Pauimenta sale adsparsa, 17.
ыиеп onniNVM. 53
785 LIBER ORDINVM. 786

Paula, uirtua, illius festum, 452, 453; — reliquie? 511. Voy. tcntibus inuoeatio, 115; penitendi locus, 131; penitentie
Siriaeus. locus et fructus, 299: — lamenta, 353: — lamentatio, 350;
Paxdinus, opiscopus Nolensls, 408. — sacramentum, 189; — iugum, 87, 95; — remedium,
Paulus, apostolus. 2, 177, 205, 235, 238, 257. 32(1; illius con- 89, 95, 341, 385: — donura, 90: — fructus. 222.
uortionis festum, 453; montana Sancti Pauli, prope Cor- Penitudo sacre confessionis, 359; penitudinis satisfadio,
dubam, 4C7. — Accitarius pontifox, 509; — eremita, 490, 298; — solaria, 353: cf. 302: — gemitus, ,351; — lamenta,
491; — monachus, Eulalie Illius. 510: — golhus comes, 154, 355; — fructus, 355.
545; — famulus Dei, eius epitapliium, 135. Pauli confes Pentecostés, festiuitatis adnuntiatio, 520.
sons reliquie, 452. PefUtmelaria, ou Pinamellar, Pinamalarionso cenobium.
Pauperes, preces pro eis, 240; pauperum substantia Ecclesie monastère mozarabe de Cordoue, 66, 451, 463.
bona, 247. Percussura unguento sanata, 24.
Pausanlium Spiritus, 223: cf. pausationis bone locus, 131. Peregrina lio, Etherie uirginis, xvin, 513; — erumnosa huius
Pax, 20, 21 ; — uera, 50: — angelorum Deus, 123; — iugiter seculi. 295, 411, 413; peregrinationis longiquitas, 397.
quieta, 175; — nostra Christus, 189; — in celo, pax in Peregrini; preces pro peregrinantibus, 223, 240; peregrino-
terra. 215; — ecclesiarum, 217; — ecclesiastica, 322; — rum necessitates, 203.
dominica, 220: — pura et perpetua. 251; — uera perpetua. Perennis uita, 64; — benedictio, 371; — Dominus, 115; —
271; — ipse Deus, 320; — eterna Deus, 389, 426; cf. 423. iubilatio, 291; — letitia paradisi, 119: — patria, 125: —■
Pads discipuli, 189: — solatium. 170; — somnus. 228, 241. memoria, 215; — incola, 402; — interims, 390; — pax
— bonum, 231 ; — osculum, 189. 230 : — pure et dilectionis Deus. 391: — gloria, 392; — regni premia,- 40. Perenne
amator Deus, 23»; ; — auctor Deus, 230, 278. 320: — di triumphant, 181; — munimen sospitatis, 391 ; — sidus
sciplina, 237; — supereminens caritas, 205; — eterne splendens, 402. Cf. Perenniter, 120, 296.
commoda, 301; cf. 308; — uinculum, 305; — institutor Perfectus, Cordubensis presbyter, 462, 463.'
Christus, 323; — auctor et ¡nstaurator, 331 ; — dona Sim Perfidis terrilicatio ualida signorum sonus, id est, hereticis,
plicia, 357; — regio, 307; — concordia, 400,427; — inuio- 100; cf. 159. Cf. perfidie nigror infidelium, 163.
late concordia, 420; — Dei gaudium, 427. Cf. Deus pacis, Perfurens insania diaboli, 75.
¡rumo pax ipse, 320. In pare obdormiuit lesus, 135; dies Permixtio, voy. Mixtio.
nostros in tua pace disponendo letifica, 231 ; cf. 240; preces Perpetua el Felicitas, martyres, 229. 450, 457, 490; cf. Per
pro his qui in pace unica precesserunt, 320. Cf. jiaeem petua, dio 27 februarii, 456.
propinare, 317. Persic Ierra, 471.
Peccaminum rcmissio, 245, 300; cf. 260; — funesta atrochas, Persone unitas in Christo, 207; — propietas, 355.
324,- — nexus, 412; — nexu absoluti, 357 ; — labe detersi. Peruigil elornus Deus, 381.
390; — sordes diluere,411. Cf. In peccatoribus pius Domi Perunclio, voy. Vnctio.
nus, 25(J; peceatoris oleum, 37. Pestis et interims, 253; pesies et ualotudinos 372; pest i fo
Perratum actúale, 95; peccati labes, 33; peccali tetra, 303. rum, 13; pestilentiam a nobis olonga, 231.
Perrata capitalia, 249; — propria non habens Christus Petra, pro igno nouo, in uigilia Pascho, 208, 210.
tulit aliena, 201. Petrus, apostolus, 2, 110, 173, 235. 250, 291,320; missa sancti
Peccatorum omnium remissio, 23, 26, 28. 92, 99, 102, 104, 177, Petri romensis, 227 ; cátedra Petri apostoli, 456, 457, 494,
185 (in symbolo, uide notam), 207, 208, 231, 243, 253, 290, 495, 520, 525; sanctus Petrus ad Vincula, 473, 474. Petri el
291, 298, 316, 317, 318, 321, 327, 328. 332. 350, 427, 429, Pauli apostolorum festiuitas, 408, 409, 521 ; — occlosia,
446; cf. 113, 114, 116, 180, 223, 200, 273, 271, 278. Perrato- 509. Voy. Pretoriensis occlosia. — Petrus (exorcista), in
rum sordes, 78, 292. 297; — uincular 182, 278, 292, 297, Missa romensi, 229. — Petrus, scriptor codicisCompostel-
320; — spinas et tribuios euellit Christus, 203; — nostro- lani, xxxn.
rum cccitas, 210; — ueterum sub umbráculo dormientes, Pharaonis contumaciam (Inclus rodions inmersit, 80.
212; — sarcina diuinitus exurenda, 253; — crassa nubes, Philippus, apostolus, 401, 402, 463; cf. 320.
279; — uulnera, 290; — tetro calígines, 297 : — nexus, Pliysica et typica pericula, 72.
398. Piamina uulnerum nostrorum, 202.
Pechis proprio tundere pugno, 253; — conscium manibus Piatus homo erroribus, 302.
inlidere, 420: pectora Christo dicata, 75. Píelas paterna Dei, 172; — inexpugnabilis, 307; — eterna
Pedes episcopi defuncti ligati ; 141 ; ritus ad pedes lauandos, et iustissima, 170;— Christus, 201: — Dei larga, 213; —
feria quinta, 190-193, Voy. Osculum. glorie Dei, 231; — summa, 127; — immensa, 429; —
Pedules, 58; quid sint, 60, 141, 146. placabilis, 270, 318; — uera et neritas pia Deus, 395; —
Pelagia, Antiochensis, 182. aduentus Christi, 354; — materna Ecclesie, 374; — prin
Pelagian! in Hispan ia, 186. cipalis (regis), 290. — Pietatis 'origo Deus, 297, 424: —
Pelagiiti, Legionensis opiscopus, 510 ; donatio libri Comici. profuso beneficia, 323; — et clomentic Deus, 400; — summe
xiv; — martyr Cordubensis, 408, 469. indultor, 174: — immense pater et dominus, 145. 146;
Pene eterne, 289, 305, 381, 397. 406, 420, 126; penarum atro- — remedium, 207, 221; — solatium, 378; — muñera. 221 :
citas inferni, 113; cf. 120; penalis locus, 422. — indulgontia, 236; — gloria, 237: — gremium, 240: —
Penilentia. Ordo penitentie, 87-93: oratio super penitentes Dei munimina, 255. Pietale inoffabili plontis Christus,
in dominicis, 91. 95; benedictio oblate penitcntibus dando, 180; de pietatc Dei sperantes anime, 223; de pietato fidus,
91: ordo ad reconciliandum penitentem, 90-100; oratio 272. — Pius medicus lapsorum, 97: — miserator Deus, 95;
super penitentes, in parasceue, 201; alia oratio in uigilia — opifox, 211; — consolator lacrymarum 231; cf. 289,
Pasche, 222; missa unius ponitontis, 351 : — de penitcnti 343; — Deus omnipotens, 210; — et misericors, 241;
bus, 355: penitens iuuenis, 87. piissimus Pater, 289, 408; piissimus princeps noster, 294.
Cf. Penitentium tonsura, 83; penitentia in extremis, 87, Cf. incomparabiliter pius Christus, 237, 291. Pia fides.
88 (j'ajoute ici l'exemple du roi Ervige en 087, P. L., 71;— bonitas Dei, 125; — disciplina, 245; — dignatio,
t.XCVI, col. 812): accepta penitentia, 88: cf. 92, 93: pro peni 270; — miseratio, 288; — nota, 306; pie deuotionis intlu
7*7 INDEX GENERAL. 7H8

monta, 80; píe uoluntatis rotributor Dous, 222: pius recor Primoplaslorum delictum, 414.
dation's affectus, 117. Principólas, angeli, 209, xxv.
Pierre, archevêque d'Aix, 51 1. — Voy. Petrus, Principum (Preces pro prosperitate), 220.
Pigmenta suauia, 71. Priuatus, opiscopus et martyr, 174, 175.
Pilatus, litö; Pontius Pilatus, 202. Probado carnis, sal, 11.
Pimenus, opiscopus, 511. Proccllere diabólicas artes, 19.
Pinamelarietue cenobium, voy. Peñamelaria. Proclamatio clamons, quid sit, 118; cf. nunc proclamantes
Pingitedo eclestis, 109. e terris, 119.
Pisa, Francisco dp Pisa, xxxiv. Procreauit cuneta ex nicilo Deus por Filium, 179.
Piscines baptismales, 101. Professio fldei in unctione regis, 500; — Arriani conuersi.
Pisinnus, signification de ce mot, xvni. 101; professio monástica, 85. Cf. professio sontiatur in
Placabilis Deus, 310, 341, etc.; — mens, 40; — pietas, 311: opero, 175.
— uultus, 345; — miseratio, 220; cf. 27 1. Profulurus, Bracarensis opiscopus, 500.
I'lacida amonitas, 408; cf. placide ot benigne suscipias, 2:H. Promissor indulgentic Deus, 96.
/'¿rtOiiwHepiscopoabordinandoabbatetraditun^quid sit,5N. Promplio bellica, quid sit, 153.
Plasma, 26; — Dei 24, 177. Cf. Plasmatus homo, 7'J. Propagatur uictoriarum Deus, 151.
Plebiculas sanat Christus sacri oris imperio, 306. Propinare pacem, 328.
Plural el iudical Christus natus, 526. Propugnalor fortissimus Christus, 309.
Poruhnn salutaro, 306; póculo amaro potatus Christus, 221). Proslratio regis in ecclesia, 150.
Policarpus, opiscopus, 450, 494. Protasius, voy. Geruasius.
Polliccs opiscopi dofuncti uistitis ligatí, 111. Prudentius, évoque de Tarrazona, 402, 163, 497; sancti Pru
Pulorum regio, 397 ; — ciuos, 402. dent» cenobium, xix, 431.
¡'omi bonedictio, 170; cf. 167, 168: pomorum acorbitate Psalterium cum canticis, (il; cf. xv; psalmi alphabetici,
male saturati homines, 30: pomorum antiquorum suaui- 114; psalmi subsalmati, 201.
tas amara, 212. Pudicitia carnis, 65; — corporis, 66; — cordis, 66.
Pontifex. Sur ce titre, voy. 61, 513. Pontifex uerus Christus. Puelle sapientes, 221; — Doi, id est uirgines sacre, 62: —
237; pontifox uorus summusquo Christus, 299. Cf. Ponti benedictio nuptialis, 4:59.
ficale culmen, 288; pontificalis gratio apex, 2!Ю; pontifi- Pugna aduersus diabolum gesta, 145.
catus regimen, 292 ;pontilicatus sacri officium subiré, 290. Pulpilus, pro episcopo, 200, 202.
Pontifical romain, 29, 49, 286; voy. aussi : Hélinard, Nar- Puluis humanus : cf. de hoc puluere humano reuertenti
bonne, Egbert, Arlos. succurre Deus, 122; puluerem potentialiter reformauit
Partus tranquillissimus, 174; — uictorie, 218. Deus, 388.
Post pridie, absence de la formule ■ qui pridie quam patc- Puniel, Dom P. de, bénédictin de Solosmes, 25, 74.
retur • dans le rite mozarabe, 227. l'unitor diaboli, Christus, 75.
Potestales, angelí, 209, 271, xxv; — angelice, 115. Purgatio locorum per aquam benedictam, 18.
Prata diuersis coloribus pinguntur, 170. Purificatio sánete Marie uirginis, 454.
Precamina orationis fundore, 264. Puriflue diloctionis plenitudo, 323.
Preces, uol supplicatió, 113, 111, 115, 116. Purilas gurgitis, id est baptismus, 30.
Precoma dominico passionis, 215; preconium uite eterno, Puras homo purum uideat Deum, 362.
220, 219; preconiis tuis exultet uox nostra, 243. Putei noui benedictio, 172; — ubi aliquid inmundum coci-
Prefatio, ad ordinandum diaconcm, 48; — arl ordinandum der.it benedictio, 173. Cf. puteus místico (iguratus, 162,
presbyterem, 51; — in nuptiis dicenda, 437, 440. 163; puteus federis, 173.
Prelium, voy. Rex.
Preparatorium, id est sacristía, 12, 43, 56, 191, 221. Quadraginla marlyrum fostiuitas, 150, 494, 495.
Prepositus ostiariorum, 13. Quadragesime initium, 527, 529.
J'resbyleri ordinatio, 51; missa in ordinatione, 243; cf. 512; Quarta et Quinta, office monastique, xxx. •
— conmendatio, 146; missa pro presbytero, 410. Cf. 62, Quarlus, una ex uillis Cordubo, 485; cf. 453.
&9, 86, 109, 112, 127, 134, 141, 142, 190, 192, 1ÍM, 200, 212, Quies secu ritalis, 175; quietis somnus, 10; — eterno placabi-
216, 218, 237, 243, 431 ; presbyter senior, 202. (In codicibus litas, 126; — eterne amonitas, 423; — intime dulcedo, 327.
logitur : presbíteros, 73, 140, 208, 210, 235; presbiterem, Quiescentes in túmulo, 119; cf. 135, 10;— in Christo, 211
xxvi, 51; presbíterum, 55, 112, ote.) 254, 275; — animo, 400; quioscentium 'anime, 367,401.
Presbylerium, id est dignitas sacerdotalis : prosbiterii honor, Quinigia, fámula Doi, eius epitaphium, 135.
51; — castitas, 55; — grex commissus, 56. Quincuagenario defuncli (Missa de), 415.
Prescianlia Doi omnipotentes, 307. Quinqué, ecclesia ot uicus prope Cordubam, 453.
Presentanea felicitas, 323. Quiricus, opiscopus Toletanus, 452, 495; regem Wambanum
Prestigia inimici, 13. ungit, 499; — et Iulita, martyres, 406, 407; reliquie, 510.
Présales ecclesiarum, 219. Quolidianum sacrificium misse, 248, voy. Missa; cf. quoli-
Pretoriensis ecclesia, apud Toletum, 53, 151, 199, xxn; quid diana miseratio Doi, 373.
sit, 150, xxi. — Le pretorium des rois wisigoths, à To
lède, 53, 150. llaab, alienígena, 94.
Priesen, son église, 513. Rabanera, consécration do son église, 514.
Prima el Secunda, oflice monastique, xxx. ' Rabi ben Zaid, ou Rocomundus, évoque d'Elvire, xxxin; '
Primalus dignitatis : primiclerici, 53; — archipresbiteri, 56. Rabies canuni, 10, exorcismus.
Primiclericus, eius bonedictio, 53; cf. 50, 51. ЛаоЛе/; sponse Christi figura, 163; cf. 432, 437, 411, 442. .
PrimUiarum bonedictio, 168; cf. 169. Rami palmarum, voy. Palma. Cf. Rami palmarum, salicum,
Primitiuus, voy. Facundas. oliuarum, 180. 182; — oloarum, 183.
789 LIBER ORDINVM. 790

Raphael, arcangelus, xxv, 176; angélus, 349. Relis benedictio ■ coram sacro Doi altano •, 174.
Rebecca spirituals, id pst Ecclosia, 162: cf. 435, 437, 439, 412. Regis ad prelium egressus, 149; — regressus, 154; — sus-
Réearède, roi dos Wisigoths, 57, 154, 510, 545. ceptio, 155 i — clectio et ordinatio, 498-505; missa pro
Recciuintus, rex Gothorum, 88, 151, 165, 500; « Reccisuin- rege, 293; cf. regum et protestatum contiuo corda, 240;
thus diacunus », eius epilapliium, 135. regum et principum salus, 269.
Recompensare, id est reddere, magna pro paruis, 158-159. Rex Gothorum : fidelissimus rex, 295; princeps religiosus,
Reconciliatio penitentis, 69, 350; — Arriani, 100; — Dona- 151; — sacer, 153; — noster, 155; — gloriosus, 155, 156,
tiste, 103. Cf. — in gremio sánete Ecclesie, 100; reconci- 295, 296; — piissimus, 294; fidelissimus famulus Dei, 155,
liationis sae.ramentum, 104. 296, 306.
Rector primus in clero, 53, 5(5; rector subiectorum, 55; rec Riaño, Don Juan Facundo, xxvir.
tor eternus, 327. Richard, cardinal, légat de Grégoire vu, 514.
Redempli, id est baptizati, 162. Rituel mozarabe (Étude sur le), xvii-xxx; Rituel d'Aniane,
Jtedetnptor mundi, Christus, 35. 83, 84; — romain, 11.
Refrigera locus, voy. Locus et Paradisus. Cf. Refrigerium Robert, évêque de Londres, 533.
cterne uite, 423; — beato quiotis, 129; — miserationis Rodericiis Didaz, le Cid Campeador, voy. Cid.
Dci, 430. Refrigera conflictum mei cordis, 254, 257; fldolium Rodríguez, Don Alejandro, chanoine-archiviste de la ca
mortuorum Spiritus refrigera, 300; celostis roris perfusione thédrale de Léon, xxxn.
animam famuli tul refrigera, 393, 404; defunctos fidèles Rogations ou Litanies, 522.
in paco refrigeres, 305, 331; cf. 334, 340, 345; refrigetur Rohaul de Fleury, archéologue, 158.
cor meum in te, 278. Roma, 453, 457, 468, 469, 474, 475, 477, 488, 489, 492, 494, 495;
Regalis solii habitator altissimus, 215. romana religio, id est catholica, 103; Romanorum rex,
Regeneration is lauacrum, 104; — stola, 136; — fonte purgati, 451.
422. Cf. Regenerandi montos, 23; regenerandi hominis Roman de la Higuera, célèbre inventeur de fausses chroni
sacramentum, 33; cf. 101. ques, 491.
/te^ímenanimarum, 68, 300; — sanctum, 59; — pontificatus, Romanus, martyr Antiochonus, 486, 487; reliquie 510.
291; regiminis cura, 410; regiminis rogalis ordo, 29-1. Rore celesti animata uitis, 167; celostis roris perfusione
Regnum, voy. Paradisus. refrigerata anima, 393, 401.
Regula Christi, 39; — sancta ecclosiastici oi'dinis, 57; — Roulin, D. Eugène, 158.
sanctorum Patrum, 58; Regularum liber, quid sit, 59; Rubucus, id est Senonia, 495; voy. Senonas.
regulo liber, 68. Voy. Benedict us. Cf. Placitum de honé Rudericus et Salomon, Cordubenses, 457.
state uite regularle, 58. Rufina, voy. lusta.
Religio romana, id est, catholica, 103; — sacramenti, 29; Rugitus cordis, 107; — interni, 341; cf. rugitum nostrum
religionis ordo, 82; religiosi, 143, 200, 301, 333, voy. Mo- pius intende, 114.
nachus. — Religiositas, 419. Kcligiosus habitus, 80. Rura paradisi uernantia, 149.
Reliquie sanctorum in altaribus deposite, 452, 509, 510, 511 ; Ruth, Moabitida, 441.
— in crue« áurea, 194. Rutibanlis cerei spocios, 210.
Remcdium anime est corpus Christi, 242.
Renasci per baptismum, 26, 162; renascentium numerus, Sabaoth, 30; cf. gloria Trinitatis Sabaoth, 106; uinea Sa-
162- — cotus, 162; renatus, 30, 37, 223, 420; cf. gurgite baoth, 169.
renati christiani, 163; renatus sacri baptismatis unda, Sabastianm, voy. Sebastianus.
414. Sabbatum, in uigilia Pascho, 201, 208.
Renolata uocabula mortalium, 362. ■S'aie (Reliquie sancti), 510.
Reparatur animarum, Christus, 447; cf. roparatio salutis, Sabeica nemora, 214.
103, 256; — humani generis, 427. Sabina, uirgo, voy. Vincentius.
Reçûtes omnium electorum Deus, 123, 427, 428; — beata, Sacerdos, id est, episcopus, 24, 26, 31, 32, 33, 35, 36, 40, 41,
125; — gloriosa, 406; — paradis!, 240; sempiterna, 111, 42,63, 82,86,87,89, 92, 98, 139, 110. 141, 114, 145, 146, 147,
117, 235, 245, 263, 275, 295, 375, 309; — perpetua, 236; — 216,219, 220, 289, 409; sacerdos christianus, 416; sacer
eterna, 111, 112, 124, 133, 137, 148, 149, 320, 397, 398, 406, dotes Dei nostri, 235. Missa pro sacerdote defuncto, 407;
426, 447; — oternitatis, 114. missa pro sacerdotibus defunctis, 415, 423. Sacerdotii, id
Resquiescat in pace, 111, 134; cf. 241. est episcopatus, nomen et ordo, 289.
Rexpectio Dei : • quemcumque tetigerit respect io tua, tnox Sacerdos, id est, presbyter, 55, 108, 128, 152, 153, 100, 179.
humilom facit contritio sua ■, 256. 830, 219, 410, 412, 434. Sacerdotii, id est presbyteratus,
Responsiones, in baptismo, 32; responsiones in roconcilia- ordo, 243.
tione Arriani, 101. Sacerdos, episcopus uel presbvt«r, 10, 71, 117, 170,231,268.
Restaurator omnium eleraentorum Deus, 330; cf. potenter 270, 248, 259, 273, 277, 280, 282, 286, 297, 300, 301, 423, 436.
iiiucnta restaurât Dons, 353. 139.
Resurrerlio Domini, 265, 269, 271, 311, 318; adnuntiatio Sacerdotes, id est episcopi et presbyteri, 219, 237. Cf. Sacer
illius, 529. Cf. Resurrectionis festiuitas, 181 ; — dies sacra, dotalis ordo, 112, 245; — cultus, 245; — id est episcopalis
183; — sánete letitia, 183, 208; — dios magnus, 116, 131, benedictio, 290. Sacerdotes fidèles, 10; presules ecclesia
407; — primo locus (que in hac uita consistit, 358), 117, rum, 219.
207, 416, 446; — primo sors, 430; — gaudia, 203; — clari- Sucramentaire mozarabe, xiv; voy. Bobbio, Codsx Gélasien
tas, 203; — gloria, 207 ; — sacre arcanum, 215; — sancta Grégorien, Léonien.
sollemnitas, 224; — spes beata, 392; — future sporn ex- Sacramentum corporis et sanguinis Christi, 236, 258; cf.
pectot defunctus, 395; — formidolosas dies, 408. Resurre- 280; sacramentorum communio, 213, 430; sacramenta
dio felicissima in fine mundi, 113; — omnium christia- coleslium misteriorum, 202; cf. 306; — mystica, 291; —
norum Deus, 115, 131; cf. 121. pura et sancta, 430; — celestia, 213, 430; — sacra et pura,
791 INDEX GENKRAL. 792
318; sacranionti libatio, 299; — diuini oblado, 299; — Sapienlia interminabilis Christus, 200; — Christus pro stulto
gratia, 145, 147; — confirmado, 237. illuditur, 201.
Sacramontum sánete Dei dispensadonis, 268; — reconci- Sara, uxor Tobio, obsessa, 79.
liationis, 92, 104; — benediedonis, 229; — fidei, 106; — Saragosse, concile de 380, 62.
graue, 371; — piotads, 144; — redemptionis, 206, 391; — Sarra, Abrahc coniux, 435, 442; mater nubenduin sancto
regenerationis, 33, 104. Sacramenta spiritualia, 165; — rum, 439.
prisce logis, 180; sacramentorum colesdum agnitio, 204; Saturnini, episcopi Tolosani, festum, 488,489; — translatio,
sacramentis Dei perfieimur, 321; sacramenti eultorem 484, 485; - reliquio, 452, 511.
diligit Deus, 308; sacramenti causa sit et salutis donum Saturninas, penitens, eius epitaphium, 88; — opifex et
celeste, 312. presbyter, 512.
Saerarixim, sacristie, 43, 58, 66, 94, 208, 209, 210. L'église Saul, rex, 445.
elle-même : cf. in Dei sacrario die noctuque persistiré, Scallabis, Santarein en Portugal, 483.
47; altaribus et sacrariis restitutus infirmus, 91. Schismatum prauitas, 37; schismatici adulter!, 102; schis-
Sacratio sedis episcopi, 452, 495; — baselice, voy. Consecra madeorum conuendcula, 105.
tion; — uasorum altaris, 157. Sacrationis adnunciatio, Scillitani martyres, voy. Speratus.
522. Cf. Martinus, Leocatlia, Iohannes Baptista. Scurpionuni dolor, 10.
Sacre des Hois de Tolède, au vu* siècle; ce que nous savons Scril/arum senior, eius ab opiscopo ordinatio, 43.
de ce rite, 498-505. Scutum fidei, 211; — ueritads et fidei, 250, 267.
Saerificium (misse) offerre, 142; — immaculatum, 243; — Seàastianus, martyr, eius festum, 452, 453, 491, 495; reliquio,
quotidianum,218; — laudis, 249, etc.; — diuinum, 311; — 452, 510; apud Silos honoratus, 2.
Cene, 189; — pacifici libaminis, 31 1; cf. 408; — penitentic Secreta saneta dospiciunt gentos, 315.
soluere, 189; — mundi Christus. Sacrificia celebrare spi Secta abominabilis Arianorum, 102.
ritualia, 278, 310, 317, 328; cf. 276, 427; — munda, 229; — Sécula eterna (uocati ad), 416; cf. secularis macula, 417.
del i bata, 306; — inlibata, 321; — ueneranda litare, 396; Seculina, uirgo, confessor Christi, 472.
sacrificiorum oblatio, 261. Voy. Hostia. Sacrificium pio Secunda uita, baptismus, 107.
tatis, 7; — contri ti cordis, 298. Serundimu, martyr Cordubensis, 461.
Sacrista, eius ordinatio, 42. Secundas, martyr, unus ex • Septem uiris apostolicia •, 463;
Sahagun, abbaye bénédictine, 489. — et Martinianus, martyres, 459.
Sal benedictum, voy. Bcnedictio, Exorcismus, Mixtío. Sedes, angelí, 209. Sedes episcopi, 208, 212; cf. sedilia, 192.
Sal non usitatum in baptismo apud Hispanos, 25; — super Sefora, Ethiopissa, 103.
uestem uirginisiactatur, 63;— lupertumalum adsparsum, Sehelati, la Vega, ou plaino de Cordoue, 455; voy. Eulalia.
119; — in domo et thalaino, 433. Cf. sal celeste, 254; salsa Seixas, près de Latnego, 135.
soliditas, 14. Seleucia, 458.
Salazar (D. Manuel et D. Francisco Gomez y), 164. Seminis benodictio, 106, 167.
Salicum rami, 180; mystica significado, 183. Semipes, monendum Signum ad sex semipedesî 190.
Salive, dans le rite du baptême, 27. Senacherib, 445.
Salomon, rex, seruus Christi, 170; cf. 178; Salomon Cordu- Séniores uiginti et quatuor, 111 ; — populi, in uigilia Pasche,
bensis, 457. 211; seniorum ordo, 54; seniorum testimonium, 47; cf.
Salsa, uirgo ot martyr Christi, 462, 403, 497. scribarum senior, 43.
Salualoris (Sancti) dedicado? 488, 489; cf. Dominus noster .V nonas, Senonia, Rubucus, Sons en France, 494, 495.
Ihcsus Christus et Saluator, 26. Seposilu carnis onerc, 108.
Satustius, infans, eius epitaphium, 135. Septem Dormienles, in Ephoso,'51 1 ; Septem Nuncii uel Missi,
Salutalio, id est : Dominus sit semper uobiscum. 41, 66, 68, 463; septenarius numerus, 49; soptiformis Spiritus, 39,
83, 112, 117, 127, 128, 138, 140, 215; non dicitur in feria 162,245; —gratia, 39,40.
sexta et sabbato ante Pascha, 201. Séptima et Octaua, office monastique, xxx.
Salutis origo Dous, 21 ; — pretium Christus, 200. Sepulchri iioo ¡ consecrado, 117; oratio post sepulchrum
Saluus, Albeldensis abbas, xn, xix. clausum, 135; ordo super sepulchrum, 148; cf. 118, 119,
Samuel, propheta, 37, 49, 255. 120, 122, 125, 128, 131, 138, 112, 145, 148, 149. Sepulchra
Sanria, rogina (Sanche de Castillo, femme de Ferdinand 1"), side adsparsa, 16, 17; sepulchrum marmorare, quid sit,
xxxi, xxxii, 164. 145; sepulchri sanedficatio, 136; fetentem de sepulchro
Sanclus (trisagion), 20, 191, 261, etc. Cf.agie, 186, 191; agios, suscitât Deus, 277; sepulchrorum conclusione consuiupta
63, carmen pretiosissimum, 271; carmen celeste, 324. corpora, 378. Reliquie de sepulcro Domini, 511.
Sanctorum omnium com memorado. 243; 314; sanctorum Sepulture ritus, 108-118; sepultura in ccclosiis, 142; sepul
lumen creauit Deus, 209; — suffragia, 254, 289; cf. 406, etc.; tura religiosa, 147; cf. sepultorum Spiritus, 422.
— nomina luemorata, 274; — classibus adunad, 401. Cf. Seraphin, ПО, 230, 249; cf. xxv.
sancti anions affectum, 159; sanedficator animaruiu, Serene uirginis festum, 150, 451, 494.
44; sanctificatorum oblatio, 248; sanctuarium Dei, 156. Serenas uultiis, voy. Vultus.
Sanctorum Trium basilica, à Cordoue, 183. Sergius el tíaceus, martyres, 482, 483.
Sanguis Christi, 35, 228, 231 ; — pecunia pro nobis data, Sermo de symbolo, 184; — in parasceue, 200, 201; — in Epi-
201 ; — quern torcular passionis exprossit, 318; — pretio- phania, 526.
sus, 327; produm sanguinis pro debitoribus, 20l;redem- Serpens, voy. Diabolus; cf. serpenti um dolor, 10; serpentium
pti sanguine sacro, 138; redempd sanguine prodoso, 177; uenena, 36.
406, 417; sanguinem innoxium dedit Christus, 200; san Serttanda, uirgo, eius epitaphium, 135.
guinis sui póculo nos propinat Christus, 203. Seruandus et (lermanus, ш o nach i et martyres, 484, 485; re
Santillana, église collégiale, 469. liquio connu, 511. Seruandus, Legioncnsis episcopus, 504
Santius Garzeh de Monte Albo, xviti, 431. Seruilanum monasterium, prope Valentiam, 57, 59.
m LIBER ORDINVM. 7114

Seruitus; cf. por manus soruitutis nostro, 183. Spirilalia certamina, 67; — bella, 68; spiritalis exercitatio,
Seuerus, presbiter famulus Christi, oius epitaphium, 131. 175. Voy. Tintinnabulum. .
Sexta, office monastiquo, xxx ; sexta feria in l'arasceue, 193. Spirilualis esca, 300; spirituales lilii, 22; — (lapes, 224.
Sidérée mansiones angelorum, 174. Spiritus Sanctus, consubstantialis Patris et Filii, 24; —
Sidonensis mulieris filius, 370. equalis Patri et Filio, 101 ; — consocius cum Patre, 248;
Sirjnaculum crucis, 79, 80, 160, 370; — gloriose crucis, 177; — omnipotens Dcus, Patri et Filio indissecabilis substan-
— aime crucis, 512; — imaginis Dei, 98; — Trinitatis, tie maiestato unitus, 36; — septiformis, 39, 162, 245;
400; signacula sacra crucis, 79. Voy. Signum. Spiritus Sancti incomprehensibilis maiestas, 205; — suc-
Signare, 70? — nomine Christi, 35; — signo salutis, 17; — censione arderé, 281; Spiritus Dei adipe uegetatus, 23;
signo sacratissimo, 76; — ore proprio, 221. Signan signo Spiritus Sancti uelocitas, 10; — uigor, 23.
Saluatoris, 26; signatum uas Christianus, 27; signatus Spiritus mortuorum apud Deum uiuunt, 108. Spiritus
fons, 218. immundus, voy. Diabolus.
Signum crucis, 13, 20, 33, 71, 74, 117, 370; — sacratissime Splendor Christi, 229; splendoris Dei radium, 250, 267.
crucis, 80; — sacratissimum 76; — salutiferum, 78: Squalores facinorum, 297; — uitiorum, 299. . .
— insuperabile, 163; — Iliesu Christi, 8; — Christi, 78; Slabililas professionis monastice, 85.
— in fronte infantis, 26, 33; — in fronte et pectore, 118; Slaminia, in abbatis ordinatione, 59; quid sit, 60. • ...
— et potentia Christi, 7; — uite eterne, 33; — fldei, 228, Slationes : sal benedictum in stationibus adsparsum, 17.
241; — salutis, 17, 18, 20, 194; — dominice passionis, 18» Statuta Ecclesie antigua, quid sint, 50.
107; — salularis claui et ligni, 153; — unctionis sacre, 78. Statuier et conditor omnium elementorum Dens, 14.
Signum, id est campana, 190, 193; —sonare, 140, 199,208; Stephanus, leuita, diaconorum exemplar, 50; corona in
cf. 112, 111, 160; — basilice, eius consecratio, 159; signa eius honore dicata, 166; eius festiuitas, 492, 493. Cf. 229,
sonantia, 112, 140; tinnienlibus signis, 160. Voy. Metallum. 235, 320, 522; eius reliquie, 152, 5Ш, 510, 511.
Siha, fons, baptismi figura, 163. Slerquilvüa sale benedicto adsparsa, 17. :i , ;i
Silot, abbaye bénédictine : ses manuscrits de liturgie mo Stigmata ¡sacre fidei, 181. ':>1.'.. .'■
zarabe, xvii et suiv. ; ses patrons, 2; son calice ministériel, Stipendium uite, 87.
158; dédicace de son église, 514. Cf. xxxvii. Stola sacerdotis, 230; voy. Orarium. Cf. Stola repromissio-
Simeon, 125; — id est Simon Macchabeus, 444; — Antio- nis, 39; — regenerationis, 136; — prima- post perditam
chensis confessor, 472, 473; Burgensis episcopus, xx. uestem baptismi recupérala, 98; stole albe 271.
Simon el ludas, apostoli, eorum festum, 470, 471; Simon, Subdiaconus, eius ordinatio, 46 ; officium, 47. Les sous-diacres
320, 483; Simon Cananeus et Tadeus, 485. en Espagne, 46, note.
Simone!, Don Francisco, arabisant, espagnol, xxxiv; cf. Subexpurgere, 23.
xxxiii. ' • Subiugata peccatis oratio sacerdotis, 263.
Sinagoge populus, 100; cf. 162; sinagoge amplexus, 106; — Sublimitas culminis gloriosi, id est regie potestatis, 296.
fetor, 107. Subsalmalus psalmus, 201.
Sindon, in nuptiali ritu, 434; quid sit, 435. Sudarium, pro ilefuncto, 141.
Singulare missa; voy. Missa. Su/focalum comedentes, 172; cf. suffocatica caro, 172.
Sinticio, famulus Dei, eius epitaphium, 135. Sùintilanus, rex Gothorum, 145.
Sippa, in nuptiali ritu, quid sit, 435, 436. Sulpitius, episcopus, eius festum, 452, 453, 195.
Siriacas el /'aula, 4ti0, 407. Súmenles, id est, communicantes, 189. .
.SinViypape, sa lettre à Himérius de Tarragone, 543. Sunamitis mulieris filius, 379.
Sisare hostilis cuneus, 68. Sujiplicii eterni horror, 298.
Sitenandus, rox, et Patres Toletani concilii, 500. Supreme salutationis ualefactio, 108. '
Sitientes uenite ad aquas, 19, 218, 219; cf. populus sltiens ¿fur, voy. Tiro.
tiilriii, 219; sitienti populo demonstrate l'ontem, 301; si- Susanne gratia et castitas, 442. ■. ' ■-
tientibus dulcissimum aque poculum impertías, 219; si- Symboli traditio et confirmatio, 28; de symbolo interroga-
tientibus calicem porrigit diaconus, 50. tiones, 32; de symboli apostolici traditione et redditione,
Sirius, episcopus, id est papa, 471, 475. 184, 185; symbol um in missa, 191 ; textus symboli, 185.
Socelli abbat is, quid sit, 58. Symphorianus, martyr; formule liturgique de ses actes, 421.
Suffia, mater trium uirginum, 470, 477. Syriens maronites, 51.
Soleantes, abbaye, 19, 2(1, 8<>; ef. xxxvu.
Solstitium estiuale, 408. Tacite orare, id est, submissa uoee, 83, 219.
Soluendus a penitential 90. Tactux : benedictio uestimentorum per manus tactum, 80.
Somnium est recessio aniniarum, non interitus, 421; cf. Tailhan, docte jésuite, 38, 151.-
somnus pacis, 228, 241. Talica, voy. Itálica.
Sonus in signum lidelibus, 160; cf. sonare Signum, 112, 1 Ю, Tangí, Tanger en Afrique, 481.
141, 160, 199, 208. Tarracoiui, Tarragone, 153, 494, 543. ■
Sorbares, ecclesia Sancte Marie) 165. Tarsil Aleampanie, ou île la Vega, hameau de Cordoue, 469,
Spagnuh), Don Antonio, xvi. 487, 489.
Spalis, voy. llispalis. Tártara, 77, 78, 196, 198. —Cf.1 tartarí perpetuis' frigoribus
Speciosa, mater Tranquille uirginis, eius epitaphium, 130. deputati, 122; tartarei cruciatus, 119; tartáreo peno, 401;
Spei boue uiror uel uigor in lapidibus iaspklinis signifleata, tartárea claustra, 78; — imma, 77; — tormenta, 279; —
104, 165; — adminuculo fultus, 253; — spectutio, 327; in uincula, 423; — ultio, 120, 403.
spem eterne glorie, 369. Taxia, et Tascia, quid sit, 478, 479. •
Speramdeo, voy. Esperaindeo. Tassia, martyr, mater Eleuterii episcopi, 461.
Speralus et Marina, martyres, 470, 471. Tecla, uirgo et martyr, 458, 476, 480, 481, 493, 496.
Spiramiria sacra, 81. Tediorum ténèbre, 1 18.
793 INDEX GENERAL. 7%
Telemacio, presbiter, eius epitaphium, 54. Tranquilla, sacra uirgo, eius epitaphium, 130.
Temida diaboli deserta, 77. Transfigvratio corporis et sanguinis Christi, in sacrificio
Teihptaliones diabólico, 253; tentationum malaruni impro- misse, 3-12; ef. Transformado.
bitas, 256; fallacia nocturne temtationis, 370. Transformalio corporis et sanguinis Christi, 281, 343.
Tenebre cordis nostri, 209, 250, 267; tenebre eterno, 267; Transitas, 148, 149, 151,240; transitus anniuersarium. 447.
uie tenebiarum, 131. Translatio, voy. Benedictus, Isidorus, Martinus, Saturninus,
Tentamenta malorum, 22. Zoilus. Adnuntiatio translation is, 522.
Teodolus, sanctus Theodorus? 171. Transmigratio anime e corpore, 114.
Teodomirus, penitens, eius epitaphiuni. 88. Tremebundas inimicus diabolus, 18.
Teodosia, uirgo, eius festum, 460, 461, 197. Tre/ielis (et Treptecix), pour Torpetis, voy. Torpes.
Teodorus, sanctus, efus festum, 171, 196. Trex pueii, Antiochie, 491: — in camino ignis, 75.
Teumila, voy. Claudius. Tres saneti, voy. Faustus, etc.: cf. 482; eorum reliquie, 50!f.
Tercios, uicus Cordubensis, 476, 177. Tribulali : procès pro tribulatis, 240; missa unius tribulati,
Terentianus, episcopus et martyr, 477. 331; missa de pluralibus tribulatis, 339; missa omnium
Terra uiuorum, id est, celum, 198. tribulantium, 341.
Terrificalio ualida ludeis signonim sonitus, ItiO. Trinilas diuina, 186; - unius essentie, 101; — unius dig
Terlia, office monastique, xxx. nitatis, 430; — sanctissima, 186; — inseparabilis, 11: —
Terlullien, 156. sempiterna, 252; — Deus, 208. Trinitatis sacramentum.
Testament! libellus, 85. 180; gloria Trinitatis Sabaoth, 100; Deus in Trinitate, 1 10;
Telerrimus hostis, id est, diabolus, 40. Deus unus in Trinitate, 119, 428; fide Trinitatis iplantata
Teuderedux, episcopus, eius obitus, 478, 179. uinea, id est Ecclesia, 10Г ; indiuisa parilisque diuinitas
Thaddens, Tadeus, Tatheus, apostolus, 320, 485. in Trinitate, 102.
Thalamus monumenti, id Christi sepulcbrum, ¿09. Ordo Cf. Deus Pater cum Verbo et Spiritu Sancto in imitate
ad thalamum benedicendum, 433; cf. talamorum festina essentie et substantie, 181; indiscreta, equalis et unita
conuiuia, in Cana, 527. Maiestas, 255; trina Maiestassimplexque Deitas, 411; Deus
Theodorax, episcopus, 512. unus, non solitarius, trinus, non triplex, 255; cf. 398.
Théodore de Cantorbéry, 144, 172; son I'énitentiel, 60. 107; trine confessionis (Ides, 328; trine sanctificationis
Theodosiux, abba, eoronam offert, HÎ6; — iniperator, xxxiv. inuoeatio, 18. •
Thesaurus ecclesie, i«l est sacristía, 199, 208. Cf. Thexaura- Triumphaleres exeatis de mundo, 327.
rius, 208. Tuba: tubarum ductiliumopus, 160; perstrepentibus tubis,
Thomas, apostolus, eius festum, 492, 492; eius translatio ex 100; uos tubarum terribili clangore celitus sonans, 198.
India, 407; eius reliquie, 510. Cf. 2, 320. Tumulus, 51, 135; ;nl lu nullum corpus ducitur, 117, 128;
Thronum regis iustitia lirmet, 155. Cf. Thruni, angeli, xxv, cf. tumulis ruptis perpetuam surgant ad uitam, 110; tu
267. muli benedictio, 119; in túmulo quiescens, 129; depon i-
Thuribula Ecclesie, 178. tur terra in túmulo, 132; in túmulo corpus contentum,
Thymiama boni odoris, 178. 149; corpora in tumulis sepulta, 410; rudi túmulo iacens,
Timotheus, sanctus, eius festum, 462, 403, 197; Timotheus 135.
episcopus, 475; Timotheus et Maurus, martyres, 455. Tunica clericus a secerdote indutus, 40; tunica episcopus
Tinci, pour Tingi, Tanger, 481. defunclus induitur, 141 ; tunica presbyter indutus, 140.
Tinctio : fluminis undas corporis sui tinctione sacrauit Turme angelorum celestium, 116; türme uictricie, 396; —
Christus, 527 ; cf. ¡inclus, id est baptizatus, 33. lidelium, 420; — sanctorum, 138. Cf. Toge.
Tintinnabulum spiritale est episcopi lingua, 291. Turonis, Tumis, Tornis, Tours en France, 475, 480, 187.
Tipasius, martyr, eius festum, 151. Turrit, uicus Cordubensis, 183; cf. Ecclesia ut turris ileco-
Tiraceorum uicus, prope Cordubam, 161, 409, 187. rata, 177.
Tiro, Tirano, près du lac de Bolsena, 473. Typiea et physica pericula, 72; typica prefiguratio legis,
Tisefons, id est Ctesiphon, martyr, 463. 180; typice legis umbra, 225; cf. 324.
Tiluli, uel longe posite ecclesie, 187; tituli infra ecclesiam Tyrsus et comités, martyres, eorum festum, 452, 453, 491,
principalem constituti, 201. 495; ecclesia sancti Tyrsi apud Toletum, 454.
Tobias, 93, 170, 319; Tobie imitabilis misericordia, 193.
Togis angelorum adscitus, 369; electorum omnium togis Vacance des tribunaux sous le roi Récarède, 465.
adscitus, 418. Quid sit, 369, nota. Cf. Turme. Valdedios, son église, 513.
Toletum, Tolède, 452, 153, 157, 485, 491, 494, 510, 514; sa li l'alefaclio supreme salutationis, 108; cf. rex episcopnm
turgie, xxii. Voy. l'rotoriensis ecclesia. uale facit, 153.
Tolelana sedes, voy. Felix, Iulianus. Valentía; in Hispania, 139, 452, 453, 494.
Tobosa, Toulouse, 185, 488. Valentinus, martyr? 151, 155.
Tonsionis crux in capite, 83; egrotantem, penitentiam acci }ralei4us, abbas, 512.
père cupientem, detondit sacerdos, 87 ; cf. 88. Vasconcellos, Leite de, archéologue portugais, 41.
Tonsura capillorum, 37, 38, 39; pro conuersis, 85. Vasis benedictio, 171; cf. uasa altaris sacranda, 157; uasa
Tonsurie, 41, 82; quid sit, 82, nota. celestia, 158; uas uitiorum ruina confractum (sacerdos
Tormenta eterna, 41t. peccator), 253; uas placabile (episcopus, rex), 293, 297; ce-
Tornis, voy. Turonis. cidi de manu tua uitio meo, potens es artifex tibi herum
Torpes, martyr, eius festum, 462, 463, 461. uas placitum figurare in melius, 279.
Torquatus et comités eius, 402, 163. Vates, id est episcopus, 512; — beatissimus. Dauid? 106.
Traditio beau baptismatis, 33-31; traditio symboü, voy: Vbertas benedictionis, 155; ubertas diuini muneris, 156.
Symbolum. Vejer de la Miel, en Andalousie, 511.
Traianus, Cesar, 489. Velamen capiti uirginis ab episcopo imposito, 65; uelamen
797 LIBER ORDINVM. 798

abbatisso, on. Cf. uolamina sacri altaris, 25Ï; uelamen spi- Viperarum dolor, oleo lenitus, 10.
ritalis scientie rosoratum, ¿01. Virga indiseiplinatis debet esse archidiaconus, 51.
Yelatio capitis : uirginis, 05; cf. 63; — abbatisso. 67; — Virgo : benedictio uirginum, 02-01; earum sepultura, 147;
puellc nubentis, -136; — infantis in baptismale, 35. uirginum monastcria in Hispania, 02, 135, 543.
l 'elle et poste mihi concede, 254. Cf. Virgo dicata Deo, 147; —Deo uota, 02-67; deuota, 05,
Velocilas Spiritus Sancti, 10. 147; — et mater, 193, 411; corpore uirgo, 135; uirginum
Velum ostii in sacrario, 210; uela altaris exorcizanda et sa- gi-ex sacrosanctus, 68; — chori, 117; — cetus, 118; —
cranda, 157. sanctarum agmina, 147; — uota, 07, 203; — pudicitia,
Venenóse res, 10. 117; uirgines sacre, 135, 221; — stulte, 221; preces pro
Vêpres peccatorum, 278. uirginibus sacris, 221.
Vcremundus, rex (iothorum, 61. Virginilatis auctor Christus, 65; — et castitatis amator
Verbera iusti furoris Dei concitare, 161. Christus, 1 17 ; — (locus, 06.
Vergegio, Berceo, 480, 487. Virginalis partus Marie, 26; uirginalis matrimonii connu-
Veressimus, Maxima el /alia, martyres Christi, 480, 481 ; bium,517; ex uirginali utero homo nasci uoluit Christus,
eoi'uiu reliquie, 152. 183; uirgineo ortus ox aluo Christus. 117.
Vermis perjjeluits, 305. Virtus inenarrabilis Dei, 11; uiriditas et líos uirtutum, 18:3.
Vera* Dei cultor, 294. Visionis gratia in regione uiuorum, 149.
Véspero, oflicium, xxx. Visitalionum Sancti Spiritus benedictio, 30; infirmorum ui-
Veslibuhtm caritatis ingredi, 7. sitatio, 71.
Vestimenta Uni et lane, pro uirginc, 03 ; — altaris sacranda, Vila secunda, id est, baptismus, 107; — Christus moritur
157; — religiosa benedicta, 80; — sacerdos accipiens quid pro mortuo,201 ; — beata, 229,253;— eterna, 230, 231, etc.
faceré debet, 231. (cf. eterno uitc liber, 230; hereditas, 238; hères, 258; pre
Vestís religiosa, 62, 153, 80 (benodictio), 97; — religionis, 63, mium, 327; procoriium, 230); — maculata peocatoris, 203;
66,82, 85; — celestis, 110; — defuncti, 112 ; —altaris, 192; — etsalus fidelium Dous, 270, 272, 318, 313; — uiuentium
— sacerdotis, 230. Vestes albo, 137; oratio ad sacerdotis Dous, 428; — ot rosurrectio mortuorum Christus, 401;
uestes, 230. Reliquie de ueste Domini, 511. uile socularis tentatio, 59; — perpetuo gaudium, 149; —
Veslitio altaris, in uigilia Pasche, 201, 216. celestis ianua, 149; — remedium, 158; cf. uitam bonus
Vexati ab inmundo gpiritu, 73; uexati a demonio, 76; cf. iuuenit post mortem, mortem malus inuenit post uitam,
uexatici, 3(>8. 419.
Vexillum celestis regni, 145; uexillo Christi ad tutelam sa- Vitalis, episcopus, 509.
lutis notari, 76; potestatis Christi uexillum insigne, 77. Vitiorum scpulchra, 119; — fomes, 261; — bella, 353; —
Viatica oratio super infirmum, 80; cf. uiatica professio, 87. sordos, 351.
Viator, iudex, 485. Vilis germon, 167; uitis propago, 178; uitis nouelle germina
Victima pro omnibus solus cecidit Christus, 201; u ¡eti ma fecunda, 212.
salutaris Christus, 392. Viuificalor animarum Dous, 97.
I 'iclor, Bracai'onsis martyr, 4t¡0, 461 , 197 ; cf. 51 1 ; Victor mar Vlixibona, Lisbonne, 481.
tyr Mediolanensis, 4(H. 105; Victor de Cerezo ou de Ce Vltrices pone inferni, 131.
sáreo? 170, 477; Victor de Marseille, 172, 473. Vnctio regum, 498-505; — crismatis in baptismo, 34; — in
Victor et Hasilius, Hispalenses, 105. Arrianorum reconciliatione, 101, 102; — infirmorum, 71.
\ictor et Corona, 402, 176, 477, 197. — Voy. l'expression : Cf. unctionis Signum, 78; unctionis crísmate delibuti, 37;
uictor muniatur homo, 160. porunctio, perunguere, peruncti, 71, 73, 107.
Victorianus, fondateur du monastère de San Victorian, 151, Vnda celestis (fontis sacri), 29; — sacri baplisniatis, 423;
495. superni fontis genitalis unda, 350.
Victorieux, voy. Claudius. Vnguentum in die sanctorum Cosme et Damiani benedictina,
Victricia arma aduersus liostem improbum, 30; uictricium 09-71; cf. 10, 40, II. Vnguentum sanitatis et suauitatis,
turmarum triumphales caterue, 390. 23; — remediabile, 21; celestis unguonli odor, 55.
Viens Vrraceorum, prope Cordubam, 101, 169. Vnigenilus Saluator, 20.
Vidiiarum benedictio, 80; — lamenta, 203; uidue seculares Vnitat corporis Ecclosie, 92.
et uidue sanctimoniales, earum uestes. 81, note. \'niuersitas fidelium, 316; — electorum, 300; uniuersitalis
Vigilia Pasche, ritus diuerai, 208-223; impositio manuum auctor Deus, 49; uniuorse conditor creature Trinitas sem
in uigilia Pasche, 36; ef. uigilie sollcmnitas, 201; uigilia« piterna, 102; cf. 200, 203; uniuersi mundi redemptor
celebrare, 518. Christus, 200.
Vigilius, papa, epístola ad Profuturum, 500. Vocalio fidelium, 21.
Villanueva, son projet de publication liturgique, x. Vocatus, sanctus, 511. Cf. Focas, episcopus.
Vineentius, leuita, eius festum, 452, 153, 194, 495; reliquie, Vorago huius mundi, 125; uóragines huius seculi, 121, 131:
509, 511; ecclesia, 509, ;>lö; Vineentius Cesaraugustanus cf. turbines seculi, 134.
episcopus, apostata, 541. Votum missa, voy. Missa; — nox, uigilia Pasche, 215; —
Vineentius et Letus, martyres, 470, 477; Vineentius, Sabina et inspiralio, 305; — oblatio, 317, etc.; — hostia, 321; — ho-
Christeta, martyres Abulenses, 484, 185. locausta, 309; libamina, 324; uotiue preces, 305, 309, 315;
Vinculum caritatis, 202; uineula malorum, 231; uineula rea- uotiue oblationos, 307, 310; uotiuum munus, 305; — sacrili-
tus, 262; preces pro uineulatie, 240. cium, 305, 300, 314. Cf. uotiue deposcere, 351.
\indemie maluritas, 167. Vox diuinitatis intonans, 219.
Vinea : fide Trinitatis plantata uinea, id est Ecclesia, 167; l 'rraca, l'infante, 158.
uinee dominice cultor episcopus, 289. Cf. Vinearum falces Vulnus, voy. Originale.
benedicto, 167. Vullrn sorenus Dei, 295, 290, 311, 217, 319, 328; — serenissi-
Vinum,\à est sanguis Christi, 99; — quod pútrida purget,51. mus, 252, 274; — placidus, 277 ; — placabilis, 279; serena
799 INDEX GENERAL. 800
uultus Dei inspectio, 307 ; cf. sereno ac pio intuitu, 309. Ximènès, cardinal Ximénès de Cisneros, son édition du
Vue benedictio, 169. Missel et du Bréviaire mozarabes, xiv, xvi.
York, pontifical de cette église, voy. Egbert.
Wamba, rexGothorum, xxi, xxxu, 53, 151, 151, 499,515; eins
electio et sacratio, 499. Zabullís, voy. Diabolus.
Wandalbertus de Prüm, son • liorologium •, 530. Zacearlas et Elisabeth, 437; Zacarías sacerdos, 178, 235, 320,
Warren, F. E., son édition du Missel de Leofric, 8; édition 481.
de la liturgie celtique, 74, 227, 533. Zallara, en Andalousie, 512.
Wilson, II. A., son édition du Sacramentaire gélasien, 104: Zambra, en Andalousie, son église, 510.
index des Sacramentaires, 579. Zelus : subditas sibi spiritali zelo cocrccat abbalissa, 68.
Wisigolhs ariens, voy. Ariens. Zuilus, martyr Cordubensis; eius festum, 468, 469; trans
Witericus, rex Gothorum, 50!*. late, 487; reliquie, 510.

FINIT

DEO GRATIAS.

1ЛВБП ОПШХТМ. :.'.


MONVMENTA ECCLESIAE LITVRGICA

Томк I (1902) Relliquiae liturgicae vetustissimae ab aevo apostólico


ad pacem Ecclesiae Grand in-40 pp. ccxv — 480.

Tome V (1904) Liturgia mo\arabica vêtus : Liber ordimim .... Grand in-40 pp. xlvi — 800.

TOUR TARAITRE EN i9o5


Tumi: I, pars posterior : Relliquiae liturgicae vetustissimae; comprenant les liturgies des sectes hé
rétiques anténicécnnes; la littérature apocryphe, les pseudépigraphes,
les judaïsants, monuments figurés et Y index général du tome I.

Яг//

Vous aimerez peut-être aussi