6 chuong 24 ta da bie'u dien moi quan M giva di$n tfch va di$n trucng i;.

:
nhu sau :
di$n tfch +--+ E +--+ di$n tich . (30 .1)
The n ghia la cac di$n ti ch sinh ra di$n trucng, va di$n truang den luc;:it no i?i
tac dung m(lt Jue (di$n) Jen m(lt di$n tich khac neu no duc;:ic di;tt trong truang nay
Phep doi xung - m(lt cong C\.l dac li,tc da duc;:ic dung nhieu Ian truoc day - gc;:ii
y cho ta thiet lfJ.p m(lt quan M tuong tu nhu tren doi voi hi$n tuc;:ing tu :
tu tich - B - tu tich , (30-2)
trong do B la tu trucng . Y tuong tren chi bi vuong m(lt dieu la hlnh nhu kh6ng
cci cac tu tich • . Dieu do co nghia la khong cci cac chat diem co lfJ.p nao phat ra
dvc;:ic cac duang sue tu. M¢t so thuyet di,t doan co the ton t?i cac don cl(.c tit nhu
vay, va cling co nhieu nha vfJ.t Ii ling hQ cac thuyet ay, nhung cho den nay nguai
ta van chua khling dinh duc;:ic si,t ton t?i cua cac don ci,tc tU do .
VfJ.y thl tU truang do dau sinh ra ? Thi nghi~m chung to rang no do di$n tich
chuyifo dong sinh ra. Di$n tlch sinh ra di~n truang bat ke no dung yen hay chuyen
d(lng ; tuy nhien chi khi chuyen dong di$n tlch moi sinh ra duc;:ic tit truang. Dau
la cac di$n tfch chuyen d(lng ay ? Trong nam cham vlnh cl.tu ve tr e n hinh 30-3,
chung la CaC electron CUa CaC nguyen tu sat t?O,
nen nam cham ay. Trong cac nam cham di$n ve
tren hlnh 30-1 va 30-2, chung la cac electron ch?y
trong cac cu(ln day dan ma ta da cuon quanh cac
nam cham ay.
i Nhu vay trong tu hQC, chung ta nghI ve kieu
tvong quan sau day ·:
dien tf ch dien tich
· -B - · (30-3)
chuyen d(lng chuyen d(lng.
Vi dong di~n trong day dan la m(lt luong cac
di$n tich chuye'n d(lng nen ta cling co the viet
phvong trinh (30-3) nhu sau :
dong di$n +--+ B - dong di$n . (30-4)
Cac phuong trinh (30-3) va (30-4) noi len rang :
1) M(lt di$n tich chuyen d(lng hay m(lt dong di~n
sinh ra m(lt tu truang.
2) Neu ta di,u m(lt di$n tich chuyen d(lng hoi;tc
mot sQi day dan CO dong di$n Ch?y qua vao trong
tv truang thi no se bi li,tc tu tac d\.lng. Chinh nha
vat Ii Dan M?ch Hans Christian Oersted la nguai
dau tien (vao nam 1820) da lien ket duc;:ic hai khoa HiNi-1 :rn-3. Mi;ll si'it J a lam hiCn ra lU
hoc rieng bi$t ve dong di~n va ve hi$n tuc;:ing tu tn.Jdng lrong khong gian ba chieu chung
quanh m(ll "nam cham b6" mi1 ng1.Jc°li la dl)
voi nhau, khi ong ta chung to rang dong di$n trong dinh se lu!in VilO Ujn lrong U<;I Ji1y co cua
day dan co the lam !$ch kim nam cham cua la ban . b6. c') d liy. nam chi1m cc'> t<'1c tlt,mg ngiln cite
'I'rong chuong nay ta chi ban toi m(lt nua so m<inh stll v1,m, mi1 vo linh khi iln b(J da nueil
phai , kh6ng chu chung ln"ll uen iu c)l non mi1
van de duc;:ic tom tat trong cac phuong trlnh (30-3) c'l d<i chling gay ra c;ic lOn thu o ng

Tu khCii - ND .

5
 va \30-4) . Cu the la ta cha rang da co san tu tn.tong - chang han a trong khoang
kh6ng gian gilia hai m::;tt ci,tc cua m(lt nam cham di~n - va tv hOi tn.tong ay tac
d11ng l~n di¢n tich chuyen d<)ng m<)t lvc nhu the nao ? Trang chuong tiep theo ta
se ban not nua so van de con lc;i.i tUc la tu truong da du9c gia djnh la co san ay
do dau ma co ?

30-2. DJNH NGHiA CUA B

De djnh nghia di¢n truong a m(lt diem, ta da d::;tt m(>t dien tfch thu q dung yen
t c;i. i diem do va do luc di¢n F E tac dung !en di¢n Heh ay. Tu day ta dinh nghi a E
d U'a vao h$ th UC
(30-5 )
Neu co du9c mot don cue tu, ta cung se dinh nghia B bang each tuong tv . Bai
vi trong thien nhien khong co nhling hc;i.t nhu v~y, nen ta phai dinh nghia B m(lt
each khac, dua tren Ive tu tac d11ng len m(lt di¢n tich chuyen d(lng nhu da neu ra
. trong phuong trinh 30 - 3 .
De lam vi$c do, ve nguyen tac, ta phai ban m(lt di$n tich thu vao diem ma ta
can xac djnh B, bang each cha di¢n tich thu cac toe de? va huong bay khac nhau,
ta xac dinh lvc (neu co) tac d11ng len di¢n tich a diem do . Sau khi thu di thu lc;i.i
nhieu Ian , ta thay rang Ive F 13 tac d11ng len m(>t di$n tich thu co v?n toe v va
dien tich q co the viet bang tich vecto cua v va m(lt dc;i.i lu9ng vecto B ma ta gQi
la tl! truong
F 13 = qv x B, (30-6)
trong do q co the duong ho::;tc am. Phuong trlnh dung de djnh nghia B - nay cha
biet ca huong (phuong, chieu) lan cuong do cua truong. Sau nay ta se thay, huong
cua B ma ta tlm dUQC bang each phan tich Ive tac dl,lng len di$n tich chuyen d(>ng
cung chinh la huong chi bai kim nam cham cua la ban d::;tt trong tu truong ay.
Duai day la m(>t s6 dieu ma cac bc;i.n co the nghi$m lc;i.i tu phuong trlnh l30-6)
va ttr hlnh 30-4 ve minh h9a no.
1 - Lvc tu F 8 Juan tac d 11ng vuong goc voi vecto v~n toe. The nghia la m(lt tu
truong deu va khong bien doi thi khong the tang toe ho::;tc ham m(>t hc;i.t di$n tich
chuyen d(>ng, ma chi co the lam 1¢ch huong chuyen d(>ng cua no . Nhu v?y Ive tu
chi thay doi dUQC httong cua vectO va n toe V ma khOng Jam thay doi dUQC d(> !On
cua no . (Ket qua nay hlnh nhu co ve vi phc;i.m djnh lu~t 2 Newton ; nhung can luu
y la djnh luat Newton F = ma, co quan h$ voi cac dc;i.i lttQng vecto ; khi vecto v~n
toe v thay doi du chi la ve huong thl van co gia toe). Vi d(l lon cua v khong thay
doi, nen Ive tu khOng lam thay d6i d(>ng nang cua hc;i.t. Hinh 30-5 cho thay m(>t
r. hum tia electron trong ong phat tia am cue co the bj tu tnrong lam 1$ch huang.
2 - Tu truong khong tac dung Ive nao Jen m(>t hc;i.t tich clien chuye'n d(>ng song
song cling chieu (ho::;tc ngu9c chieu voi truong). Tu phi.tong trlnh 30-6, ta thay do
Ion cua lvc tu cha boi h$ thuc
F 13 = quB sin ¢, (30-7)
trong do q bay gio la gia tr\ tuy¢t doi cua di$n tich. Phuong trinh 30-7 cha bi et
khi v song song cling chieu ho::;tc ngV<;JC chieu voi B thi ¢ = 0° hoac 180°, va hien
nhien la Ive tu bang khong.

6
 3 - Li.Jc t\.t se d?t duqc gia tri clfc dq,i (bang qvB) khi di$n tlch thu chuyen d(mg
vu6ng g6c voi tu truong (khi ay ¢ = 90°).
4 - Do Ion cua 'Ii.Jc t\.t ti 1$ thu?n voi q va u . Di$n luqng cua h?t cang !On, va
hat chuyen d¢ng cang nhanh thl Ii.Jc t\.t cang m?nh. Va neu h?t do dung yen ha~c
trung hoa di$n, thl kh6ng co h,tc naa tac di,mg !en no .
. 5 - Chie,u cua li,tc t\.t tuy thu¢c vaa dau cua q . Hai di$n tich thu duong va am,
chuy(fo d¢ng voi cac v?n toe co cung m9t huong, se bi !$ch ve hai phia nguqc nhau.
Hinh 30-4a cha biet chieu cua Ii.Jc tac di,mg !en m¢t h?t tlch di$n duang khi no
chuyen dc)ng trang t\.t truong. Hinh 30-4b cha biet each xac dinh chieu CU.a Ii.Jc ay
bang quy tac ban tay phai cha cac tich vecto . Hinh 30-4c cha biet chieu cua Ii.Jc
t\.t tac di,mg !en mc)t di$n tfch am. Can het sue chu y la li,tc tac di,mg !en h?t tich
di$n am lu6n nguac chieu voi ngon tay cai khi ta ap di,mg quy tac ban tay phai .
Fs

(a) (b) (c)

HiNH :10-4
U•) MC)t h<:Jl tich Ji(:n Juc1ng q chuy0n J(>ng vc'li v~n tfic v trong Ill truc'ing B chju ti1c J1,1ng c(1a Ive tu Fl\'
Xcm phU<lng trinh 30-1>. ( b) Quy tac ban tay phai : chieu quay cho v trung vc'ii B
cho bil't chieu cua Ive F 11 tac d1,mg ICn m<'>t h<:1t tich di~n ducing .
(c) Nl'u h;ll tich Jil;n rim . chi~u cua F 11 rv:"!'" voi ngon lay cai".
i.

HINH :10-5 . "DUclng di cua mc)t chum electron c6 the nhin c.lUc)c tr~n m¢t 6ng tia ii~ cv~ . . ..
'' · Tren ;inh IX:n trai. c.Juc'lng di do th~ng. con tren anh tien phai n6 bj cong di khi de me)! nam cham vmh cuu 1<;11 g!ln -

7
 HiN H 30- 6. Vi!t cu a ha i e li.:ctrlln (c ) vii m(H pOditrOn (e •) trong hu 6 ng he.it.
Bu6 ng nay d ~ t trong tu truong hu6ng tl! bl! m ~ t hinh ·;i:· ra ngoili .

M9t dieu co the gay cho ta an tu<;:1ng mi,m h la tat ca cac thOng tin ma ta da
neu tren day du<;:1c goi gQn trong m(>t phuong trlnh rtlt khiem t6n duc'.Ji dc_i.ng phuong
trinh 30-6 ; trong v~t 11 nguoi ta thich dung vecto chfnh vl no giup ta tiet ki~m
du<;:1c nhU'.ng di~n giai dai dong nhu v~y.
De co du<;:1c m(>t cam nghI ve phuong trinh 30-6, ta hay xem hinh 30-6, tren do
co in lc_i.i vet cua cac hc_i.t tfch di~n chuyen d(>ng nhanh qua mOt buong b9t cua Phong
th! nghi~m Lawrence, Berkeley . Bu6ng b9t chua day hidro lo~g, d$.t trong m(>t tu
truong deu mc_i.nh huc'.Jng tu be m$.t hinh ve ra ngoai. Tu hen trai hinh ve 30-6 co
m(>t tia y di tc'.Ji. No khong M lc_i.i vet vl no khOng tfch di~n . Tia y bien thanh m(>t
electron (vet xolin 6c danh dau e-) va m(>t poditron (vet danh dau e+) khi no d~p ·
vao m(>t nguyen tu hidro va lam b~t ra m¢t electron (vet dai danh dau e - ) Dung
phi.tong trinh 30-6 de kiem tra lc_i.i ba vet do hai di~n tfch am va m(>t di~n tfch
duong de lc_i.i, ta thay chung da bi cong ve phfa dung nhu tfnh toan .
Trong M don vi SI, don vi cua B suy tu phuong trlnh 30-6 va 30-7 la niuton
tren culOng-met tren giay ; De cho ti~n, ta d$.t ten no la tesla (T) thanh ra :
· niuton
1 tesla = 1T = 1 (culong) (met/giay)
Nho r:lng m(>t culong tren giay la m(>t ampe, ta co

lT = 1
niuton =
1
Ji_ . (30-8 )
(culong'giay) (met) Am
Don vi cu cua B (khOng trong M SI) ma den nay vAn con nguoi dung, la gauss
(G) va
1 tesla = 10 4 gauss . (30-9)
Bang 30-1 cho biet tu truong trong m¢t so truong hc;ip. Nen nhc'.J la tu truong
cua Trai Dat a gan m$.t da t vao co 10- 4 T = lOOµT hay 1 gauss .

8
BANCi :io-1 M(rr VAi TU' TRU'c'YNG(•)

bC m~t sao n0trOn (tinh toan)

8
- C} 10 T
- Mot nam chilm ctien 1sr
- c) gan mot nam cham nho 10· 2T .

-0 bC m~t Trai Dat 10· ' T

1

- Trong kho<lng khOng vG trv giua cac sa_o

- Gia trj nho nh1h o trong mOt phong co man ch!in tlJ

(a) Cac gia tri gfo dung

Cac duong sue h't

Chung ta co the bieu di~n tu truong bang cac duong sue tu. D6i voi di~n tntong
chung ta cung da lam dung nhu v~y , Di~u
do co nghia la :
1 - Phuong cua tiep tuyen voi duong
sue tu a moi diem trung voi phu'.c:Jng eua
B t?i diem do.
2 - De? mau thua cua cae duong sue
tu la s6 do de? !On cua B ; ChO nao eae
duong sue tu sat l?i nhau thi tu truong
m?nh va nguqc l?i.
Hinh 30-7 cho biet tu tr~ong i'1 gan
mc?t thanh nam eham duc;ie bieu di~n nhu
the nao qua duong sue tu. Chu y rang
duong sue tu di vao nam eham theo
phUc:Jng vu6ng goc va t?O nen nhung vong HiNH 30-7 . Cac dUdng sue tu
kin. Hi~u ung tu C1 ben ngoai thanh nam cua mot thanh nam cham.
Ci1c dUclng sue: lil cf:tc vong kin,
cham m?nh nhat 0 gan hai dau eua DO.
di ra !U Cl,lc bac , va di vi'.1<1 Cl,lc n;im.

M<;!l sat dU<:JC slip xep dQC thco

t li truc'lng due.le t(lo ra boi hai
nam chilm vinh cltu .
a - Tren hinh a : St,1 s!ip xep
gic"ing nhu diCn truc'lng cua hai
diCn tich c ung d au (hinh 24-4,
tap 4).

9
 Li,rc ay co ve nho, nhung vi no tac di,mg !en m(_)t h~t kh6i luc;1ng nho rien gay
ra m(_)t gia toe !On :

6,1 x 10- 15 N _
a = m
- 3,7.10 12 m/s 2 .
1,67.10- 27 kg
Bay gia con phai xac dinh chieu cua Fn . Chung ta biet rang v huong theo phuang
na m ngang tu nam den Mc va B co chieu th~ng dung tu duoi !en tren . Quy tac '
ban tay phai (xem hinh 30-4b) cho biet lt,tc tu F H phai theo phuang nam _ ngang,
tu tay sang dong nhu ve tren hinh 30-8.
Neu di $n tfch cua h?t la am, lt,tc tU co chieu nguc;1c l?i, nghia la phuang riam
n ga ng va huong tu dong sang tay . Dieu nay suy ra tri,rc tiep tu phuang trinh 30-6,
n eu ta th ay q bang -e'
Tron g s i,r tlnh toan nay chung ta da su dung bieu thuc co dien (gan dung)
1
(K =
2 m v2) cho d¢ng nang cua proton ma khong _dung bie'u thuc tuang doi tinh
(chinh xac ) (xem p .t . 7-34 ).
Tieu chuan de khi bieu thuc co dien co the duc;1c su dt,mg m¢t each an toan la
K « mc 2, trong do mc 2 la nang luc;1ng nghi cua h?t. Trong truong hc;1p nay K =
5,3MeV va nang luc;1ng nghi ctia m(_)t proton la 938MeV. Proton nay th<'>a man tieu
chuan do va chung ta da chung minh duc;1c bang each coi no nhu la "ch~m" . Do la
' 1
khi su di,mg cong thuc K =
2 mv2 co d ien cho d¢ng nang. Khi xet tai cac h?t nang
luc;1ng cao chung ta phai luon luon canh giac dieu nay.

30-3. SlJ PHAT HI~N RA ELECTRON

Chum electron co the bi tu truong lam 1$ch . B?n co the rat quen thu¢c voi ket
luan nay, nhung it khi lam thu. Si,r !$ch nay da t?o ra hinh anh tren hau het cac
loai man hinh cua tivi, viet chli' tren m a n may vi tinh . Nhung truoc day khong phai
ai cling biet nhu v~y .
Vao cuoi the kl truoc , ong tia am cue la lo?i thiet bi toi tan nhat trong so cac ·
trang thiet bi nghien cuu a cac phOn g thi nghi $m chu a ca c nha dan lam sao ma
co duc;1c . Nam 1897 J .J . Th omson a D?i h9c Cambridge, da chung to rang "tia" gay
phat sang cac thanh thuy tinh ctia cac ong do la m¢t chum cac h? t tich di$n am ,
ma ong gQi la cac "corpuscle". Ngay n ay, ta g9i chung la cac electron .
Thomson da tien hanh do thuang so cua khoi luc;1ng m va di$n tich q cua h? t
trong tia am cl,ic . Hinh 30-9 gioi thi$u m(_)t d?ng hi$n d?i ctia thiet bi ctia Thomson .
Trong m¢t 6ng chan khong, cac electron phat ra tu m<?t catot dot nong va duc;1c gia
toe bang hi$u di$n the V. Sau khi di qua khe tren man chan C, electron bay vao
m 1).~ vung t?i day chung chuyen d¢ng vuong goc voi m¢t di$n truong E va m(_)t tu
tn1 tihg B . Hai truong nay vuong goc vai nhau, va gQi la ctic truang bat cheo. Khi
chum tia d~p vao man huynh quang s, no gay nen m¢t cham sang.

11
 N ghien cuu hinh 30-9, ta thay rang bat lu~n h?t mang di¢n tich dau gi, thi di¢n
tnrong va tu trubng ding lam no !¢ch theo hai chieu nguc;ic nhau. Noi rieng, neu
hl').t tich di¢n am, thi di¢n truong lam no 1¢ch ve phfa mep tren trang giay con tu
truong lam no 1¢ch ve phia mep duoi.
Cach thi nghi¢m ctia Thomson ciing tuang duang nhu each lam sau day
1 - Cho E = 0 va B = 0 va ghi l?i vt td khOng ht 1¢ch cua vet sang.
2 - Cho di¢n truong E tac d1,mg, do d9 !¢ch cua chum h?t do no gay ra tren
man huynh quang.
3 - Gitt nguyen di¢n truong E cho tac dl,lng tiep tu tn.tong B, va . chinh no cho
toi khi vet sang tro l?i vt td ban dau.
D9 !¢ch cua m(>t electrCm khi ch! co di¢n truong (buoc 2) do t?i mep xa cua cac
ban lai tia da duc;ic t!nh trong bai toan mciu 24-8 . Trong bai toan ay, de? !¢ch do bang
qEL 2
y =- -2, (30-10)
2mu
trong do u la v~n t6c electron, L la chieu dai cua Mn lai .tia . D¢ !¢ch y kh6ng the
do duc;Jc tr1,!C tiep, nhung CO the tlnh duc;!C tu d¢ dtch chuyen CUa vet sang tren
man hinh. Tu chieu !¢ch ta suy ra dau cua di¢n tfch cua h?t .
I

Khi cho ca hai truong tac dl,lng va dieu chlnh cho tac dl,lng cua chung tri¢t tieu
!fin nhau (buoc 3) - (hinh 30-9), chung ta suy ra tu cac phuang trinh 30-5 va 30-7
qE = quB
(vi goc ¢ = 90° nen sin¢ = 1) .

Do do (30-11)

S<:ti dl>t
Man e

Toi barn

HiNH ~0-IJ . M(lt d<:1ng hien d?i cua thitt bj cua J.J.Thomson d~ do ti sci kh6i lllc)ng va dit;n tich cua electron.
-Dic;n trllc.lng E du~c t?o ra b~ng each n6i hai ban lai tia viJO m(l t b(l pin. Tlt trlldng B t\10 ra h!i ng cfich
cho dong ctien ch<;1y qua m(lt he th6ng cac cu(ln day (kh6ng ve trCn hinh niiy).

Nhu v~y cac truong b1it cheo ciing cho phep ta do duc;ic t6c d9 cua h?t bay qua chung.
Khu u t~ong cac phuang trinh 30_:10 va 30-11 ta duc;ic

m B2L2 (30-12)
q = 2yE '
trong do m9i d?i luc;ing (J ve phai deu co the do duc;ic .

12
 Thomson l1,1i de xuat m('.>t lu~n dWm tao b1,10 va quan tr9ng ma sau nay chung
· to la chinh xac - noi rang cac h1,1t ong tl.m ra la m¢t thanh phan cua mQi d6i tu<;ing
v$,t chat. Sau do ong 11,1i ket lu~n them la h1,1t ay nh~ hem h1,1t nh~ nhat ma nguoi
ta bi et hoi My gio la nguyen t\:i hidro - hang ngan Ian (sau nay nguoi ta bi et chi nh
xac ti s6 do la 1836, 15) . Phep do m/q cimg voi hai lu?n diem tai tinh va chinh xac
cua ong chinh la "s\! phat hi~n ra electron", da lam 6ng n5i danh khap noi . · Chiing
bao !au phep do trl,ic tiep di~n tich cua electron du<;ic thl,ic hi~n, va vai ba nam sau,
electron du<;ic chinh thuc cong nh?n la m¢t h1,1t cua tl,i nhien .

30-4. HitU UNG HALL

M¢t chum electr6n trong chiin khOng co the bi tu truong lam l~ch di. B1,1n co
nghl rang cac electron dfin ch1,1y trong s<;Ji diiy d6ng ding bi tu truong lam l~ch di
khOng ? Nam 1879, Edwin H. Hall, m¢t sinh vrnn cao hQc moi. 24 tu5i cua giao su
Henry A. Rowland, t1,1i truong d1,1i hQc Johns Hopkins da chung minh rang chung
co bi l~ch . Chinh hifilu ang Hall nay da cho phep ta biet du<;ic cac h1,1t tai di~n
trong v~t dfin mang di~n tich duang hay am, va do duqc s6 h1,1t tai di~n do trong
m¢t dan vi the tich cua v~t dfo .
Hlnh 30-1 Oa ve m('.>t la dong chieu r¢ng d, co dong di~n i ch1,1y qua. Chieu cua
no theo quy uoc la di tu phia mep tren trang giay xuong phia mep duoi. H1,1t tai
di~n la electron, nen, nhu chung ta
da biet, chung troi ngu<;ic chieu dong
di~n (voi v~n toe troi v d) tu phia
mep duoi trang giay Jen phia mep
tren . Dung vao Jue du<;ic mo ta tren
,. J~ 1-L
+...!,+""
1-!'~
- ....
.
hlnh 30-1 Oa, nguoi ta cho m¢t tu ~

truong ngoai B tac . di,mg vuong goc

voi to giay' theo chieu tu tren xu6ng. Bx
)( x 'j( )(
x 8 :x
.
x x ){ x
K x Bx
x )( ;,.-. x

x
Theo phuong trlnh 30- 6, mo1 ')( x x x x )(

electron chuyen d¢ng chiu tac di,mg

Jt

'
IC
m¢t ll,ic tu F B day no ve c1,1nh ben
phai cua la dong. x x )( l( x
' x
Dan dan cac electron chuyen x x x , ->¢ )CJ lC x x
d¢ng !~ch ve hen phai, tich t1,1 l1,1i
a ci;mh hen phai cua la dong, de l1,1i
a phia c1,1nh trai cac di~n tich duang !i ,,
co d\nh khong con duqc bu tru di~n
tlch nhu truoc . sv phan Ii cac di~n
!'
tich duang va am sinh ra m¢t di~n HINH 30-10. Ml)t giai d6ng la co d6ng di¢n i ch<;1y qua,
. · di;lt trong tu trUdng B.
truong E a trong la dong, huong (a) Tinh tn;mg khi ta vua cho tU tnldng tac d1,m g. DuC1ng cong ve
tu trai sang phai nhu da ve tren tren hinh la quy d:;io m6i cua m¢t electron. (b) Tinh tn;mg khi sl)
hinh 30...: 1Ob. Truong nay se tac can bi! ng d l'l hinh thimh ri!t nhanh ngay sau d6. Luu y la ciic
bj d6n tU triii sang phai de l:;ii ciic di¢n tich duong khOng
d1,1ng m¢t ll,ic di~n FE Jen moi . electron
dl.l<;JC bu trU d c:;inh ben triii. Diem x co dien the cao hon diem y.
electron, CO XU huong day no Ve (c) Cung van chieu dong ctien nhu cu, nfo h:;i t tai di¢n tich di¢n
hen trai . dl.ldng, n6 se bj d6n ve c:;inh phai, va dien the (J diem y se cao hcl n.

13
 Tinh tn~mg can bang nhanh chong hinh thanh, h,tc di$n tang dan va CUOI cung
no bu tru hoan toan lt,rc tu. Khi da can bang, lt,rc do tu truong B va h,tc do di$n
tn.iang E gay ra · can bang voi nhau . Cac electron li;ti troi tl! phia mep duoi !en phia
m ep tren trang giay, khong may may bi 1$ch sang trai ho~c sang phai .
Di$n truong E duQc hinh thanh gan lien voi hi¢u di¢n the· Hall V, cho boi
cong thuc
v
E = -·
d
Ta co the do duc;ic V bang each n6i mot von ke gifta hai diem x va y tren hinh
30-1 Ob. Tu chieu phan ct,rc cti.a V, ta co the suy ra dau cti.a hat tai di$n Ta hay
xem vi sao li;ti nhu v?y.
Tren hinh 30-lOb, ta gia djnh hi;tt tai di$n la electron tfch di$n am. Neu di$n
tich cti.a hi;tt tai la duong, chieu cua v d va E bi dao nguQc nhung chieu cua F B va
F 1 .~ van khong doi nhu tren hinh ve 30- lOc . Nhu v?y dong h;;i.t tai mang di$n duong
se bi day sang phai, de !;;ii cac di$n tich am kh6ng bi bu tru a hen trai. Chieu cti.a
hi$u di$n the Hall V se nguc;ic vai khi cac hi;tt tai tich di$n am .
Trong chuong 28, ta thuang coi cac hi;tt tai di$n la tfch di$n duong, nhung thl,ic
te ta li;ti thi'ly la chung tich di$n am. Doi voi phep do don g va hi $u di$n the, thi
dau cua di$n tich cti.a hi;tt tai di$n khong gay ra dieu sai khac gi. Tuy nhi en hi$u
ting Hall la m¢t truang hQp ma dau cti.a di$n tich cti.a hq.t tai co gay ra nh U'.ng hi en
tu9ng khac nhau . ·
Bay gia la phan khao sat dinh lu9ng. Khi 11,ic di$ n va 11,ic tu can bang nhau.
(hinh 30-lOb), phuong trinh 30-5 va 30-7 cho ta
(- e)E = (- e)u.J3. (30-13)
Tu phuong trinh 28-7, ta tinh duQc toe d¢ troi ud
J i
ud = ne = neA' (30-14)

trong do J ( = i /A) la m?t d¢ dong trong giai dong, va A la tiet di$n vuong goc
cti.a giai. Dung ket qua cti.a bai toan mau 26-2, thay E bang
. d
v .
trong phuong trinh
30-13 va Ud bang gia trj tf nh tu 30-14, ta dl.iQC I

Bi
(30-1 5) I
n = Vle'
trong do l ( = A id) la chieu day cua giai dong . Nhu v?y t a tlm du9c n la m?t d¢ J
cac h;;i. t tai dien tu nhung di;ti luc;ing co the do duQc .
Cung co the dung hi$u ting Hall d8 do trl,ic tiep toe d¢ troi uu cti.a hi;tt tai di en
Ta nho rang no vao co cm/gib . Trong thl nghi$m rat tai tlnh nay, giai kim loai dtlCJC
day cho chuyen d¢ng nguc;ic chieu voi v?n toe troi cti.a hi;tt tai di$n trong tu truong .
Ta se chinh v?n toe djch chuyen cti.a giai kim loi;ti cho tai khi h i$u di$n the Hall.
bien mat. Trong dieu ki$n ay v?n toe cua giai kim Jo;;i_i bang va ngt1QC chieu VOi
v?n toe cti.a cac hi;tt tai di$n, do do v~n toe cti.a hi;tt tai di$n so uai tiL truang bang
khong, va khong con hi$u ung Hall nua.
Hi$u ung Hall da va van dang la m¢t phuang ti$n rat httu hi$u giup ta tlm hieu
sv clan di$n trong kim loi;ti va ban clan. Tuy nhien de giai thich day du cac hi$n

14
 b) Nang luc;mg cua hi;it dotoron thu du9c la bao nhieu ?
GI A!. Tu phuong trinh 30-17, t6c dQ cua hi;it dotoron quay tron voi ban kfnh quy
di;io bang ban kinh R cua qrc D cho Mi cong thuc :
RqB (0,53m)(l,6 x 10- 19C)(l,57'I)
u = -m- = = 3,99.10 7 m /S.
3,34 x 10- 27 kg

T6c d<? ay tuong ung voi d¢ng nang bang

1
K - mu 2 -""
2
1
= 2 (3,34 x 10-27 kg)(3,99 .107m/s) 2 x (1 MeV / 1,6 x 10-13J) = .

= 16,6 MeV :::::: 17MeV. (Dap s6)

30-7. Ll}C Tis

TAC Dl,JNG LEN MOT DAY DAN
C6 DONG DitN CHA.Y QUA

ChUng ta da biet (trong phan hi~u ung Hall) tu truong tac di,rng m<)t li,tc !en cac
electron dan trong day dan . Li,tc nay phai truyen cho chinh s9i day diin do vi cac
electron dan kh6ng the bay qua cac ci;inh hen cua s9i day de ra ngoai.
Tren hlnh 30-20a ve m¢t day dfo thling dung kh6ng co dong di~n chi;iy qua, bj
k~p cMt a hai dau, va di qua khe git.ta hai m$.t ci,tc thling dung cua m<)t nam cham.
Tu truong huong tu m:?.t phling hlnh ve ra phia truoc . Hinh 30-20b ve truong hqp
co dong di~n chi;iy qua day theo chieu tu duoi !en tren. S9i day bj day sang . phai.
Hinh 30-20c la tnrong hqp ta d6i chieu dong di~n va s9i day bi day sang trai. Chu
y la day dan bj day vuong goc voi phuong cua dong di~n dung nhu ta mong dqi.
Bay gio ta hay xem xet ki hon si,t 1$ch cua s9i day diin di$n trong tu truong, va
lien h$ no voi cac li,rc tu tac di,rng len tung hi;it mang di$n . Hinh 30-21 la anh
phong dai cua s9i day dan co dong di$n i chi;iy qua . Tr11c d9c cua s9i day vuong
goc voi tu truong B, huong tu m:?.t phling hinh ve ra phia truoc. Ta thay m<)t trong
s6 cac electron dan dang bj troi tu tren xu6ng duoi voi toe d<? troi u ct· Tu phuong
trlnh 30-7 ta suy ra trong truong hqp nay moi electron chju t ac dllng m<)t li,tc tu
bang (- e)udB vi goc ¢ = 90° . Theo phuong trlnh 30-6, ta suy ra li,rc tac d\lng phai
huong ve hen phai . Ta co th e noi, toan h¢ s9i day dan phai ch ju tac d\lng m<)t li,tc
huon g ve hen phai dung nhu hinh 30-20b .
Neu nhu tren hlnh 30-21 ta doi chieu ho$.c cua tu truong, hoac clia dong di$n,
thi li,tc t a c d11ng !en day cling doi chieu va huong ve ben trai. Can luu y rang van
d e xem tren day co di~n tich am ch?y tu tren xu6ng duoi (trong t ruong hqp nay)
ho!3,c di$n tich duong chi;iy tu duoi !en tren la kh6ng co gi qu an t r9ng. Chieu cua
luc tu tac d11ng !en day cling van nhu v~y ma thOi. Ta co the' yen tam ve quy Uoc
chie u cua dong di$n la chieu chuyen d<)ng cua cac di~n tich duong.
Ta hay xet m<)t do?n day chieu dai L tren hinh 30-21. Cac electron trong do?n
day nay co di$n tfch t6ng c¢ng la q, . se troi toan bQ qua m$. t phltng xx' tren
hinh 30-21 trong thoi gian L/ud ; q cho Mi cong thuc :

24
 Thay gia tri do vao phuc:ing trlnh 30 - 7, ta duQc :
Fn = qudBsin¢ = (iLJud)(ud) B sin90°
hay F8 = iLB. (30-24)
Phuong trlnh nay cho ta gia tri ctia h,tc tac di,mg len m(>t do1,1n day thli.ng dai L,
co dong di¢n i ch:;i.y qua, d~t trong tU truong B vuong goc vai sQi day .
Neu tu truong kh6ng vuong goc vai sQi day nhu tren hl.nh 30-22, thi Jue tu se
cha boi m(> t cong thuc duQc tong quat hoa tu phuong trlnh 30-24 .
F8 = iL x B (li;rc tac di,mg Ien dong di$n) . (30-25)
0 day L la vecto d(> dai, n~m dQc theo do:;i.n day dfo, va chieu la chieu (quy
uoc) cua dong di$n.
Phuong trl.nh 30-25 tuong duong voi phuong trinh 30-6 ve mi;it co the dung lam
phuong trinh dinh ·nghia tu truong B . Trang thi;tc te ta di;ta vao phuong trlnh 30-25
de dinh nghia B, vi do li;tc tu tac d\mg Jen day dAn d~ hon la do li;tc tac dt,mg Jen
h:;i.t di $n tich chuyen d(>ng rat nhieu .
Neu sQi day kh6ng thilng, ta co the tuong tuQng la chi;it no ra thanh nhi e u do:;i.n
th:!tng nho r6i ap d\mg phuong trinh 30-25 cho mtii . do:;i.n do.
Li;tc tac di,mg Jen toan b(> sQi day la tong vecto cua UH ca cac Jue tac dung Jen
tung doan nho cau t1,10 nen no . Den giOi h:;i.n vi phan, ta co the viet
dF 13 = idL x B (30- 26)

va ta CO the tim dliQC Juc t ong hQp tac d\mg Jen bat kl kieu IDl,l.Ch di¢n nao bang
each tich phan phuong trinh 30- 26 tren toan m:;i.ch do .

T
\
f --•- •-

.• .....
...
r·
i

••
• ••
•••
1) •
B 8
•••
I
••• B
I
•
:I ;\\i
I
I
. •

l
%- -- -- -~
i ~ 0 • • •
• • •
--+--
J_
(a) (b) (r)

Hi~rn 30-20. M<}t sc)i day di~n mem ch<;1y qua mien giua hai Ci,JC HiNJ-1 30-21. Anh nhin g:in cua ml\ t
tlt cua mi)t nam cham (<'l day chi vc cl,lc dlJOi) phan day d~n trCn hinh 30- 20b.
a) Khi khl\ng cho dong di¢n ch<;iy qua dlly. Chieu dong di<;n tli ctw'1i !Cn trCn. cc'l
b) Khi cho dong di¢n ch<;iy qua . , nghia lil Clectr6n trl\ i tlt trCn xu<ing
c) Tuong 11,J nhlJ trlJdng h<;l p b) nhlJng ta dOi chieu dong di¢n. dlJdi . Tll trlJilng di tll rn!i t ph Ang
0 hinh nay khOng ve cac day dlJa dong di¢n vao hinh vc ra phia tn.IOc. do dci s<;li d"y
vii lay dong di¢n ra . bi !¢ch vc bcn phai .

25
 1-IiNH 30-27 - 13ai toan mi\u 30-8.
M(lt kieu dien ke ph6 d1,mg; Tuy then m;ich ngoili mac
thCm vim, n6 c6 the tro thilnh m(>t ampe kt'.! ho;;tc m(>t
van ke

Trl,lc quay

Ti'.r trucmg
xuyen tam deu

Nhieu ampe ke va van ke hi~n d:::ii la lo:::ii chi thi so va d9c duc;ic tn,tc tiep
Nguyen Ji ho:::it d¢ng cua no khong can den khung quay.

30-9. LlJONG eve TU

Trang viit If nguai ta thuang chu y den cac khia c:::inh chu yeu cua van de va
bo qua cac chi tiet khong quan tr9ng . Tren tinh than ay chung ta mo ta m9t vong
day co dong di~n ch:::iy qua noi a tiet tren don gian bang m¢t vecto µ la momen
h.tong ct;rc tu cua no. Chieu cua vecto }' la chieu cua vecto phap tuyen n vuong goc
voi mi;lt cua vong day nhu da ve tren hinh 30-26c. D9 IOn cua µ duQc tinh bang :
µ = NiAB (momen tu). (30-30)
Nhu vay phuong trinh 30 - 28 tro thanh :
r = µBsin e, (30-31)
trong do a la goc giUa vecto /.L va B.
Ta co the khai quat cong thuc nay thanh m9t h¢ thuc vecto
't' = /.L x B, (30-32)
no nhac ta nho den phuong trlnh tuong ung cua m~men ngau h,tc do di~n truong
tac di,mg Jen m¢t Juang cl,fc di~n (xem phuong trinh 24-23),
't"=pXE.
Trang ca hai truang hQp, momen ngau JtJc do tntang ngoai (tu truang ho?c di(in
truang) tac dung se bang tlch vecto cua momen Juong Cl,fC tuong ung voi vecto truang.
Trang khi tu truang ngoai tac di,mg m9t momen ngau JtJc Jen m9t Juang cue tli -
chang h:::in m9t vong day co dong di(in ch:::iy qua - no phai thl,ic hi(in mot cong de'
lam doi huong cua luong cl,fc do. Nhu viiy Juang cue tu phai co m9t the nang tu,

30
chi th!, thi momen ngau h,tc tinh tU phttong trlnh 30-32 se lam kim quay theo chieu
kim dong ho tren thang chia d(> .
b) Momen luong ci;tc tU cua cu(>n day huong theo chieu cua m(>t tu truong ngoai
cuong do 0,85T. Tinh cong can thiet de quay ngtiQC cu(>n day l?i ?
(i!AI - Cong can thiet bang voi S\f tang cua the nang, tUc la . :
W = t:..U = 211B = 2 (6,3 x 10- 6 J /T )( 0,85T)
= 10,7 x lo- 6 J :::::: 11 µJ. (Dap so)
N6 vao ca cong can thiet de nang m(>t vien thuoc cam Ien 3 mm theo phuong
tMng durig.

ON TA,P vA TOM TAT

Tic truang B
M(>t tit truang B duQc dinh nghia theo ll,!c F 8 tac d1,mg len m(>t di~n tich thu
q chuyen d(>ng trong truong voi v?n toe v :
F8 = qv x B. (30-6)
Don vt do B trong M SI la tesla (T)
(1 T = 1 N /A. m = 10 4 gauss)
Hieu irng Hall
Khi m(>t giai v?t clan chieu day la l c6 dong di~n i ch?y qua, va d~t trong tu
truong B, thi m(>t so h?t tai di~n (co dien tich e) bt day ve hai C?nh cua v?t clan
nhu da minh h9a tren hlnh 30-10 . M(>t hi~u di~n the V hlnh thanh giua hai c?nh
cua giai v?t clan. Chieu cua V cho biet dau cua h?t tai di~n, con m?t d(> h?t tai
di~n thl c6 the tinh duQc theo cong thuc

Bi
n = -Vle (30-15)

Mot hat tich di~n chuyen d(ing trong tic truang

M(>t h?t tlch di~n, khoi luQng m , di~n luQng q, chuyen d(lng voi v~n toe v vu6ng
goc voi tu truong B, se v?ch m(>t duong tron ban kfnh bang
mu
r = -qB (ban kinh). (30-1 7)

Tan so quay vong f, tan so goc w, va chu ki T cua no lien M voi nhau bang
cac h~ thuc :
w 1 qB
f = 2n = T 2nm
(Tan so, chu kl). (30-20, 30-19, 30-18)
Xicl6tr6n va xanhcr6tr6n
Xiclotron la m(>t may gia toe h?t. No dung tu truong de giu h~t tfch di~n tren
m(it quy dao tron, sao cha m(lt the gia toe nho , tac d1,mg l~p l~i nhieu Ian tren h:;it

32
tich di~n co the cung cap cho n6 m9t nang luc;Jng t6ng c('ing lan. Vl khi toe d9 cua
h~t tang den gan t6c d9 cua anh sang, . h~t chuyen d('ing khong d6ng bl) vai may
phat dao d9ng cua may gia t6c, nen nang luqng t::;i.o nen duqc boi xiclotr6n co mOt
giai h::;i.n tren. Xanhcr6tron cho ta tranh duqc nhuc;Jc diem ay. Trong may nay, ca
tu tntang B lan tan so dao d9ng f deu bien d6i tufln hoan theo chuong trlnh khien
cho h~t chi can chuyen d¢ng tre.n m¢t quy d::;i.o c6 ban k{nh khOng doi cung · thu
du9c nang lt.tc;Jng lon . ·
Ll!c tit tac dr,mg ten dong dien
M9t sqi day di~n th1ing c6 dong ·dit$n i ch::;i.y qua, d~t trong tli truong deu chtu
tac di,mg cua m¢t li,tc M.ng
F8 = iL x B. (30-25)
Li,tc tac dt,mg !en yeu to dong dit$n idL d~t trong tli truang la
dF 8 ;,,, zdL x B. (30-26)
Chieu cua nguyen t6 d¢ dai dL la chieu cua dong di~n i.

Ngli.u ll!c tac dr,mg Len cu(jn day c6 dong di~n chfly quq
M¢t .cui_)n day co dong di~n ch::;i.y qua (di~n tfch A, dong dit$n i, s6 vong N) d~t
trong m9t tu trubng deu B chtu tac d\].ng m¢t mOmen ng:fo li,tc -C cho bai cOng thuc
't' =µ x B. (30-32)
6 dayµ la momen luong ci,tc ttt cua cu¢n day, co d¢ Wn µ = NiA va co chieu xac
dtnh bang quy t:ic ban tay phai. Ngh li,tc nay la nguyen ly v~n hanh cua dQ'ng co
di~n va cua von ke, ampe ke tuong ti,t . Thanh nam cham, ph<1n h'.t, nguyen tu, cac
h~t CC1 ban '(electr6n, protcln, natron v.v .. ) deu c6 nhung tfnh chat cua It.tong ci,tc tu.

Nang iir(Tng df nh huung cua l1riing qrc tu

The nAng tu cua m9t h.tong ci,tc ttt d~.t trong tu truang ·1a.
U(8) = -µ.B. . (30-33)

CAU HOI

1 - Trang ba vecto (J phuong trlnh F 8 = qv x B, c~p nao luC>n vuC>ng g6c' voi
nhau, c~p nao co the l~p voi nhau ml)t g6c tuy ·y ?
2 - ~i sao ta khOng dtnh nghla ni¢t each don gian chieu cua vectC1 tu trubng
B nhu la chieu cua li,tc tu tac d\].ng len mQt di~n tfch chuyen dl)l}g.
3 - Gia su . br,m dang ngeii trong mQt clln phOng, quay lung v~ buc tuong phfa
sau : m9t chum electrlln bay ngang tu ph{a sau . ra phfa truCsc, va bj l~ch ve hen
tay phai. Hay xac djnh phuC1ng cua tu truang deu a trong bu6ng.
4 - Lam the nao de chung to dugc rdng h,tc tuC1ng. tac giua hai nam chAm kh6ng
phai li,tc tlnh di~n ?
5 - Neu m¢t electr6n kMng bi !~ch dubng khi no 'di qua mQt mi~n trong khOng
gian, ta c6 dam dam bao la ti;ii do khOng co tu trubng khOng ?

3 7CSVLT5 33