Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
AUGUST - 1992 - 38 - 1 - 50 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes III PDF
AUGUST - 1992 - 38 - 1 - 50 Nouveaux Sermons de Saint Augustin Pour La Conversion Des Païens Et Des Donatistes III PDF
51
52
FRANOIS DOLBEAU
53
justice (Matthieu 5, 10). Ces mots : pour la justice distinguent les vrais des
faux martyrs, les justes des voleurs, des homicides ou des adultres. Le vrai
martyr crie avec le psalmiste : Juge-moi, Dieu, et distingue ma cause de celle
des impies (Psaume 42, 1).
Qui rejette les paroles du Christ, ne souffre pas pour le Christ. Reconnais
aussi bien l'pouse que l'poux. Un homme a beau en servir un autre avec un
zle extrme : il perd ses mrites, s'il profre une seule accusation contre la
femme de son matre. Le spectacle de Vincent victorieux tait dlectable :
'Sacrifie aux dieux' - 'Je refuse'. En provoquant du chahut, le diable a voulu
empcher l'loge d'un vrai martyr. Qu'entend-on de l'autre ct ? 'Rconcilietoi avec ton frre' - 'Je refuse'. Qui souffre dans ces conditions, le fait contre
le Christ. L'vangile prescrit de se rconcilier avec son frre, avant d'apporter
son offrande l'autel (Matthieu 5, 23-24). Ce qui s'applique deux hommes
ne vaudrait pas dans le cas de deux peuples ? Tu accuses l'pouse, rpandue
par toutes les nations (Luc 24, 47). Toi, qui ignores la cause de ton voisin,
comment et de quel tribunal as-tu jug l'univers ? Moi, je cite des actes
publics : les accusateurs de Ccilien taient traditores, lui-mme tait
innocent de la faute dont il fut accus devant Constantin. Je ne t'impute pas les
crimes de tes prdcesseurs, je rpte ce que te reproche le Seigneur : Qui
n'est pas avec moi, est contre moi (Matthieu 12, 30).
Aprs ce vibrant appel aux donatistes, Augustin conclut son sermon en
s'excusant d'avoir t trop prolixe et en exaltant l'amour d'Aurelius pour ses
fidles. Que les nues de la veille se dissipent sous l'effet de la rconciliation.
Servir un malade consiste parfois lui refuser un aliment qui lui serait
nuisible. La dsobissance, la colre, les injures sont des poisons, sinon la mort
mme. Dans l'glise de Dieu, il ne faut pas se comporter comme dans les
thtres7.
Circonstances. - Le prsent sermon est si riche en realia qu'il ne pouvait
gure tre rsum en quelques lignes. Augustin, selon ses propres paroles,
s'adresse des Carthaginois8, le lendemain de la Saint-Vincent9, c'est--dire un
23 janvier. Il le fait la requte d'Aurelius10, qui vient apparemment d'admo7. Ce qui est vis ici est l'attitude des spectateurs, qui se lvent, poussent des cris et
profrent des insultes. Voir ce sujet les paralleles recueillis par W. WEISMANN, Kirche und
Schauspiele. Die Schauspiele im Urteil der lateinischen Kirchenvter unter besonderer Bercksichtigung von Augustin, Wrzburg, 1972 (Cassiciacum, 27), p. 158-165 (Augustins Kritik
an der Reaktion des Publikums).
8. Aurelio episcopo uestro ( 2)... Ego puer uigilans cum studerem in hac ciuitate... Cum
uos ceteris imitandos ad exemplum proponeremus, ut diceremus minutis plebibus in agro
obstrepentibus et episcopis suis resistentibus : 'Ite, uidete Carthaginis plebem' ( 5)....
Remarquer remploi de puer pour un tudiant qui avait alors, au bas mot, dix-sept ans.
9. Hesterna die martyris ueri laudes audiuimus ( 13)... Vnde ergo oboediens, unde
sanctus, unde adeptor uerae coronae Vincentius ( 14)... Constituamus ante oculos nostros
quod hesterno die spectauimus. Vidimus enim quoddam spectaculum suauissimum..., Vincentium ubique uincentem ( 20).
10. Conturbatio hesterni diei... silentium, fateor, imperabat ; sed, quia de domino fratre
caritas iubet, cui seruire necesse est... ( 1).
54
FRANOIS DOLBEAU
55
question est vaste, mais l'on y entend l'orateur de partout, condition de faire
silence20. Il jouit de l'attention particulire d'Aurelius, qui y a conu des accs
spars par sexe, afin qu'hommes et femmes rejoignent leurs traves sans se
rencontrer21. L'autel et son chancel y sont situs vers le milieu de la nef, ou du
moins une certaine distance de l'abside, tant donn l'origine de l'incident du
22 janvier ; mais tel tait le cas, semble-t-il, dans toutes les grandes glises de
Carthage (Dermech I, Damous el-Karita, Mcidfa, Sainte-Monique)22.
Ce qui suit relve de l'hypothse de travail. Quand Augustin prchait dans la mtropole, il le
faisait le plus souvent la cathdrale (Basilica Restitua), ou in Agro Sexti, dans la basilique
difie au lieu d'excution de Cyprien (Mensa Cypriani). Le martyre de Cyprien est voqu ici
dans une enumeration, mais de faon trs gnrale^. La saison hivernale ne devait pas, mon
sens, favoriser la prdication dans les difices les plus loigns du centre-ville : les sermons
datables de dcembre-janvier furent donns surtout la cathdrale (S. 19, 277, 341, 369 ; In
ps. 31/2, 55, 57), plus rarement la Basilica Fausti (S. 23), la Basilica Tricliarum (S. 53) ou
la Mensa Cypriani (Inps. 103/3, 146)24. Pour Mayence 5, la localisation la plus vraisemblable
est donc la Basilica Restitua, o fut prch, coup sr, le S. 277', lui aussi pour la SaintVincent25.
20. Certe quam longe estis et quam lente dixi : 'Missa fiant', et ecce omnes audistis, quia
patienter tacuistis ( 6). Un essai de voix analogue est relat en Mayence 63 : cf. Nouveaux
sermons II, p. 302. Augustin, dont la voix tait faible, se plaignait souvent du bruit et rappelait
rgulirement ses auditeurs plus d'attention : cf. OLIVAR, La predicacin cristiana antigua, p.
875-876. Le S. 24 fut apparemment interrompu par des cris, mais sans que l'orateur perdt son
calme. Un autre jour, Augustin choisit d'abrger son homlie et de la reprendre le lendemain :
Istam sancii euangelii lectionem etiam hesterno dominico die, sicut meministis, audiuimus :
sed hodie ut legeretur nos uoluimus, propterea quia heri multitudo constipata etiam angustiis
aliquanto inquietior uoci nostrae non dabat facilitatem, quoniam non est talis ut sufficiat nisi
magno silentio. Proinde hodie adiuuante domino quod heri praetermisimus discutiendum
arbitrar (S. 68 = Mai 126, 1).
21. Quid de diuersis aditibus et ingressibus ? Quomodo curatum est, quanta prudentia
inuentum, quanta instantia perfectum, ut illi qui, cum ingressi essent, discretis locis futuri
erant, etiam per discreta ingrederentur ( 5).
22. En attendant le tome 2 de Y Inventaire et typologie des basiliques chrtiennes d'Afrique
du Nord, on consultera, entre beaucoup de rfrences possibles, N. DUVAL, tudes d'architecture chrtienne nord-africaine. I. Les monuments chrtiens de Carthage, tudes critiques, dans
Mlanges de l'cole Franaise de Rome. Antiquit, t. 84, 1972, p. 1072-1125 (spec. p. 1125).
Le systme trs complexe des chancels de Dermech I, au sujet duquel les archologues restent
perplexes (ibid., p. 1084-1089), visait peut-tre sparer radicalement les auditoires masculin
et fminin (voir la note prcdente). L'ide mriterait d'tre creuse, mais je n'ai pas la comptence voulue pour mener bien une telle enqute.
23. Voir infra au 16.
24. Au vu des tmoignages augustiniens, la Mensa Cypriani parat avoir surtout servi de mai
octobre.
25. Cf. PERLER-MAIER, Les voyages de saint Augustin, p. 412, et surtout B. DE
GAIFFIER, Sermons latins en l'honneur de S. Vincent antrieurs au X* sicle, dans Analecta
Bollandiana, t. 67, 1949, p. 267-286 (spec. p. 272, n. 5, o la mention fautive de Valus dans
la rubrique du S. 277 est explique de faon lumineuse).
56
FRANOIS DOLBEAU
26. Cf. G. VIRT, Der Gehorsamsbegriff bei Augustinus, chez K. HRMANN (d.),
Verantwortung und Gehorsam. Aspekte der heutigen Autoritts- und Gehorsamsproblematik,
Innsbruck, 1978, p. 9-54 (spec. p. 32-33 et . 484-485). J'ai relev 17 exemples d'oboedire
(et deux d'obaudire) contre 8 a'obtemperare ; les substantifs oboedientia/inoboedientia (respectivement 34 et 14 exemples) ctoient des emplois isols yobtemperatio et obtemperator.
27. Concilium beatus et uenerabilis senex Xanthippus primatus Numidiae indixit ad
Constantinam quinto kalendas februarias ( 2). Sur ce personnage, voir A. MANDOUZE,
Prosopographie de l'Afrique chrtienne (303-533), Paris, 1982, p. 1029-1031 (s. v.
Sanctippus) ; une correction palmaire de Serge Lancel a permis de restituer son nom en Epist.
26*, 1 : cf. Bibliothque Augustinienne, t. 46B, Paris, 1987, p. 390, 520 et 557-559.
28. d. C. MUNIER, Concilia Africae, Turnholti, 1974, p. 206, 209 et 217 (CCSL 149).
29. A la mort du primat prcdent, Victorinus avait tent de s'octroyer cette charge en
expdiant, sous sa signature, une convocation un synode provincial ; Augustin dcline son
invitation, arrive Hippone le 9 novembre, et rappelle les droits de Xanthippus, dj reconnus
par beaucoup, dans YEpistula 59 que l'on s'accorde dater de la fin de 401 : Venerabilis frater
et collega noster Xanthippus tagonensis dicit, quod eum primatus ipse contingat, et erga
plurimos sic habetur et taies mittit epistulas. Les conditions d'accs la primarie furent fixes
dfinitivement au concile gnral de Milev, en aot 402.
30. s'agit de YEpistula 65.
31. In illa autem ciuitate Constantiniensi nouit... caritas uestra episcopum esse de latere
nostro. Namque nutritus est in sermone dei et presbyterium gessit in Thagastensi municipio,
57
32
58
FRANOIS DOLBEAU
38
joue aucun rle dans les dbats , comme s'il n'avait ni particip la prparation de la
Confrence ni eu le temps d'exercer une quelconque influence. Quant au successeur de
Xanthippus sur le sige de Thagora, Restitutus, il est malais d'valuer son anciennet, car il
n'a pas sign en mme temps que ses confrres. fut en effet choisi par les catholiques pour
tre l'un des quatre custodes chartarum, qui se relayaient deux deux, afin de surveiller la
transcription des stnographies et l'archivage des mises au net3?. D est toujours nomm soit en
quatrime4^ soit le second de son quipe41, videmment parce qu'il tait le dernier consacr du
groupe des archivistes42. Ne serait-ce pas son ordination toute rcente qui aurait attir sur lui
l'attention pour un travail minutieux et pnible ? Il n'est donc pas exclu que Xanthippus soit
mort aprs janvier 411, qui reste notre terminus post quem non ce stade de l'enqute.
59
dcence retrouve des offices nocturnes47. Un tel dveloppement est ici conu
comme un effort de captado beneuolentiae, l'gard d'Aurelius comme de
l'auditoire laque. Les dbauches qui se perptraient aux Mappalia, autour de
la Memoria Cypriani, sont encore dans toutes les mmoires48. D'aprs les
sources connues, celles-ci se produisirent pour la dernire fois en aot 40149.
Des vocations analogues se lisent dans le S ermo 311 (prononc un 14
septembre, entre 403 et 405)50, et dans VEnarratio in psalmum 32/2, 1
(certainement prche en septembre 403)51.
c. L'appel final aux donatistes : Concorda cum fratre tuo ( 20), est
conforme la politique inaugure au concile d'aot 403 ; il serait presque
impensable aprs l'dit d'union promulgu en fvrier 405. Au chapitre 22,
Augustin rsume l'origine du schisme, en renvoyant ses auditeurs aux archives
publiques (publica archiua) et en citant les noms de Ccilien et de
Constantin. A l'intrieur de sa prdication, un tel traitement est caractristique
de deux poques bien dlimites : en 411-412, dans les jours qui prcdrent et
les mois qui suivirent la Confrence52 - mais cette priode ne concide plus
avec la primatie de Xanthippus -, et d'autre part en 403-40453. Parmi les
sermons conservs, le nom mme de l'empereur Constantin apparaissait
jusqu'ici dans le seul Denis 19, qu'on date - avec une absolue certitude - des
premiers mois de 404, parce qu'il voque l'issue heureuse du procs que
Possidius de Calama avait, devant la juridiction proconsulaire, intent son
rival, Crispinus54.
entre autres, par J. DYER, Augustine and the Hymni ante oblationem. The Earliest Offertory
Chants ?, dans RAug 27, 1981, p. 85-99.
46. Cf. supra n. 21.
47. Factum est a domino per senium suum ut permixtus sexus non uigilaret... Quam nunc
honeste uigilatur, quam caste, quam snete !... Vbi uigilabatur ad luxuriam, uigilatur ad
sanctitatem ( 5).
48. Cf. supra n. 19.
49. Voir le S. Denis 13 (= 305A) ; PERLER-MAIER, Les voyages de saint Augustin, p. 236.
50. Cf. S. 311, 5 : Aliquando ante annos non ualde multos etiam istum locum inuaserat
petulantia saltatorum... Per totam noctem cantabantur hie nefaria, et cantantibus saltabatur.
Quando uoluit dominus per sanctumfratremnostrum episcopum uestrum, ex quo hie coeperunt
sanctae uigiliae celebran, illa pestis aliquantulum reluctata, postea cessit diligentiae, erubuit
sapientiae. La datation propose ici est fragile, car elle repose sur une apprciation subjective
de l'expression ante annos non ualde multos, rapproche des dsordres de 401.
51. Cf. In ps. 32/2, 1 , 5 : Nonne id egit institutio in nomine Christi uigiliarum istarum, ut
ex isto loco citharae pellerentur ?. La date, depuis longtemps traditionnelle, est accepte sans
rserve par PERLER-MAIER, Les voyages de saint Augustin, p. 247-248 ; LA BONNARDIRE,
La prdication de saint Augustin sur les Psaumes Carthage (Impartie), p. 463-465.
52. Cf. S. 358, 3 (fin mai 411) ; 164, 13 ; 359, 5-6 ; Guelf. 32 (= 340A), 12 (fin 411-412).
53. Cf. S. Denis 19, 8 (= 162A) ; In ps. 36, 2, 19-23.
54. Iudicatus est modo Crispinus haereticus/ 8). Cf. PERLER-MAIER, Les voyages de
saint Augustin, p. 249-251 ; P.-P. VERBRAKEN, tudes critiques sur les sermons authentiques
de saint Augustin, Steenbrugis, 1976 (Instrumenta patristica, 12), p. 164. Le procs parat
avoir commenc vers la fin de 403 et s'tre poursuivi au dbut de 404 : on ignore quand
exactement fut prononce la condamnation de Crispinus et prch Denis 19 (affirmation peu
avant juin procde du dsir de faire concider le jugement avec un voyage estival d'Augustin
Carthage ; elle est sans valeur, dans la perspective d'un sjour hivernal).
60
FRANOIS DOLBEAU
Ces divers indices suggrent de placer Mayence 5 en janvier 404, ou l'extrme rigueur en
janvier 405. La premire date prsente toutefois un double avantage. Elle explique d'abord de
faon plausible pourquoi Aurelius de Carthage tenait tant faire venir Augustin en plein
hiver55 : aprs le rejet des offres de dialogue, le procs contre Crispinus tait un enjeu majeur
pour tester jusqu'o l'administration impriale tait prte s'engager afin de rsorber le
schisme. Cette date de janvier 404 s'accorde aussi admirablement avec celle qui a dj t
attribue, d'aprs d'autres indices, Mayence 61 56 . Rappelons que ce texte fait tat d'une visite
d'Honorius Rome, pour laquelle il n'existe que deux possibilits : janvier 404 et l'hiver 406407 5 7 . J'ai estim que seul le premier sjour, aprs une trs longue absence, pouvait tre
invoqu par Augustin comme un signe des temps58. Ma datation de Mayence 61 et l'argumentation dveloppe ici semblent se renforcer mutuellement.
Je serais donc enclin situer durant l'hiver 403-404 le noyau central de la collection de
Mayence-Lorsch. Mais dans l'tat actuel de l'enqute, une telle conclusion ne peut tre que
provisoire. Avant d'arriver une solution irrfutable, il faudra repenser la chronologie des
Enarraiones in psalmos 147, 103, 80, 146, 102, 57 et 66, qu'nne-Marie La Bonnardire
avait cru datables de dcembre 40959. En effet, en raison d'innombrables parallles, il me
semble de plus en plus probable que cet ensemble est contemporain d'une bonne partie de la
srie de Mayence-Lorsch^o. Les allusions rptes la construction d'une glise se conoivent
d'ailleurs assez mal vers la fin de 409, car il est douteux qu'on se soit lanc dans une entreprise
aussi dispendieuse une poque o tous les difices anciennement donatistes pouvaient servir
au culte catholique. Mais ce groupe 'Enarraiones peut-il tre remont jusqu'en 403-404 ? Cela
est loin d'tre certain, cause de la rubrique 'Inps. 80, dcouverte par A. Primmer^1, et aussi
d'un passage o les donatistes se plaignent d'tre expulss de certaines basiliques6^.
55. Malgr les difficults des voyages en cette saison (et la mauvaise sant de l'intress) :
Considerate infirmitatem nostram, media hieme per tarn longa itinera commissam ( 2). Sur
cette question, excellent expos de PERLER-MAIER, Les voyages de saint Augustin, p. 48-52.
En Epist. 22*, 1, Augustin invoque effectivement la rigueur de la temprature pour expliquer
son absence un concile provincial de Numidie, convoqu pour le 6 mars 420 : Pridie nonas
martias in Numidia apud Mazacos concilium Numidarum episcoporum fuit, ubi interesse non
potui et aliarum rerum causa et frigoris quod me sanctitas uestra seit aegerrime sustinere.
Depuis septembre 401, l'assistance aux conciles tait, pour tous ceux qui n'taient empchs ni
par l'ge, ni par la maladie, ni aliqua grauiore necessitate, obligatoire (cf. MUNIER, Concilia
Africae, p. 202-203). Dans le cas prsent, Augustin pouvait invoquer la lettre reue d'Aurelius
et son dplacement Carthage comme une grauior ncessitas.
56. Dans Nouveaux sermons I, p. 55-57.
57. La premire visite impriale est connue grce un pangyrique de Claudien (De sexto
consulatu Honorii Augusti), la seconde par diverses lois et Y Histoire Nouvelle 5,27 de Zosime
(d. F. PASCHOUD, t. 3/1, Paris, 1986, p. 205-207). Sur Yadventus solennel du 1 janvier
404, il sera bientt possible de consulter la thse de Pierre Dufraigne, avec qui j'ai eu profit
parler de cette question.
58. Je me reproche toutefois d'avoir rejet sans discussion la seconde ventualit, qui avait
t avance, propos 'Epist. 232, et ingnieusement dfendue par P. MASTANDREA,
Massimo di Madauros (Agostino, Epistulae 16 e 17), Padova, 1985, p. 81-88.
59. Dans un bel article des Recherches Augustiniennes, t. 11, 1976, p. 52-90.
60. Voir dj sur ce point Nouveaux sermons II, p. 266-268 (o j'ai essay, tort, de
retrancher du groupe les narrationes 57 et 66).
61. Cf. Nouveaux sermons II, p. 266 n. 28 et 268.
62. Quomodo saeuiebant in nos, reprehendendo quod quasi persecutores essemus, excludendo illos de basilicis ? (Inps. 57, 15). Les derniers mots inciteraient tenir l'dit d'union
de fvrier 405 pour un terminus ante quem non. Mademoiselle La Bonnardire m'crit
toutefois, dans une lettre date du 29 mars 1992 : D'accord avec Zarb, je reconnais que
[YEnarrano] 57 dveloppe la mme argumentation, la fois pondre et trs svre, que 36,2
et 36, 3 [de septembre 403]. Ajoutons que si les primianistes, en se faisant passer pour
catholiques, russirent s'emparer de basiliques maximianistes (Contra litteras Petiliani 2,43,
102), la possibilit juridique de dpouiller les donatistes de leurs glises existait avant 405.
61
62
FRANOIS DOLBEAU
omnia uenena tua, contra bilingues uel trilingues uel multilingues ausus tuos.
Le sens de cet adjectif, amen par la srie bilinguis-trilinguis, devait tre
transparent l'ensemble des auditeurs. La mme remarque s'applique aussi au
nom d'agent adeptor ( 14), driv rgulirement d'adipiscorladeptus (cf.
adiuuoladiutusladiutor), mais dont la plus ancienne attestation repre ce jour
tait d'poque carolingienne68. Le dernier des quatre termes est beaucoup plus
problmatique. Dans M, il apparat sous la forme lacessionem ( 23), qu'on
serait tent de corriger. D'aprs le contexte : in iram tarnen, in conuicium, in
lacessionem eorum qui uobis ... seruiunt, si erumpere uolueritis..., il signifie
attaques verbales, insultes, et doit tre rapproch du verbe lacesso, -ere
(ou lacessio, -ire). Le participe pass de lacesso tant lacessitus (non lacessus),
on s'attendrait ce que l'abstrait en -tio ft lacessitio, et non lacessio. Ces deux
formes, bien qu'elles soient rarissimes, sont attestes l'une et l'autre :
lacessitio, deux reprises, chez Ammien Marcellin69 ; lacessio chez Jrme,
comme glose d'un terme hbreu70. La seconde, mon avis, n'est que le produit
d'une haplographie triviale ; j'ai hsit cependant l'liminer du texte
d'Augustin, en lui substituant la forme attendue.
68. Cf. Mittellateinisches Wrterbuch, t. 1, Mnchen, 1967, col. 173 (deux ex. des IXe et
Xle s.) ; Glossarium mediae latinitatis Sueciae, t. 1/1, Stockholm, 1968, p. 14 (un ex. de
1278). L'absence du terme dans le Thesaurus Linguae Latinae m'a, je dois le dire, fort tonn.
69. Res gestae 19, 3, 1 et 25, 6, 11.
70. Liber interpretationis hebraicorum nominum (CPL 1581) : Chomor lacessiones (d.
P. DE LAGARDE, dans CCSL 72, Turnholti, 1959, p. 131, 15). Noter que la variante
lacessitiones se lit, d'aprs l'apparat, dans un tmoin du DCe s.
63
10
15
20
25
1. Conturbado hesterni diei tam nostra quam uestra - et propter uos magis
nostra quam uestra - silentium, fateor, imperabat ; sed, quia de domino fratre
caritas iubet, cui seruire necesse est - est autem et in uobis audiendi cupiditas,
cui optamus deus fructum tribuere dignetur in moribus et oboedientia uestra -,
seruimus uobis in nomine Christi, quoniam Christo seruimus cui membra estis.
Hoc tarnen in conspectu dei confiteor coram ipso et coram uobis, ad cuius
aures uox est cogitatio mea ; ipsum testem inuoco in animam meam, quia nos
ad istam urbem, ut aliquid quod donat dominus loquamur uobis, non maxime
adducit nisi caritas episcopi uestri, non caritatem dico qua eum diligimus, sed
illam potius qua nos ab eo diligi sine ullo fuco sentimus. Quamuis enim
noueritis nos, nullo pacto nos sic nosse poteritis, quomodo ipsi nos inuicem
nouimus, qui uobis /15v/ in Christi dilectione seruimus. Nam et uos utique
diligimus, et uidetis, nouit deus. Verumtamen, carissimi, sciatis - hoc coram
Christo loquor - quia, si nos desideraretis plus quam omnia quae desideratis et
in animo episcopi uestri uel modicam sentiretis aduersam uoluntatem contra
nos, non hic nos uideretis.
2. Nam modo ad nos tales litteras dare dignatus est, ut diceret quia, si
aduentum nostrum uel differendum putaremus uel de ueniendo aut non
ueniendo deliberandum, ipsam caritatem offenderemus quae dictus est deus.
Considerate infirmitatem nostram, media hieme per tarn longa itinera
commissam. Aliud accipiat caritas uestra. Concilium beatus et uenerabilis
senex Xanthippus primatus Numidiae indixit ad Constantinam quinto kalendas
februarias. Indictum concilium est a primate Numidiae episcopis Numidiae,
ubi et nos sumus. In illa autem ciuitate Constantiniensi nouit, quantum
arbitrar, caritas uestra episcopum esse de latere nostro. Namque nutritus est in
sermone dei et presbyterium gessit in Thagastensi municipio, inde illuc ad
Constantinam episcopus datus est. Non uobis possumus dicere quibus me
4. Cf. S. 362, 1 (= Mayence 11) : Caritas, cui omnes seruire debemus. 6. Cf. I Cor
12, 27 7-8. Cf. In ps. 141, 2 : Cogitatio tua clamor est ad dominum; 148, 2 : Quomodo
enim aures nostrae ad uoces nostras, sic aures dei ad cogitationes nostras. 8. Cf. II Cor 1,
23 9. Cf. S. 37, 13 : Quod dominus donat dicam, etc.
22. Accipiat caritas uestra : S. 270, 2 ; 352, 9 (= Mayence 1) ; In ps. 119, 5.
M = Mainz, Stadtbibliothek 19, XVe s.
M1 = M manu scriptoris ante correcionem
M2 = M manu correctoris
5. post uestra interpunxit M 6. cui M : cuius fort. leg. 13. qui M2 : quia M1 15.
desidesideraretis M 16. sentiretis M : -remus fort. leg. (cf. 3)
21. hieme scrip si : hiemi M 22. et add. /2 in marg. 23. xanttippus M (hic et infra) Il
primatus M : primas fort. leg. (sed cf. Epist. 22*, 9)2 25. constantiniensi scripsi dubitanter :
-nensi M 27. presbyterium scripsi : prespiterium M prespiterum Ml II tagastensi M
64
30
35
40
45
50
55
60
65
FRANOIS DOLBEAU
29. indicto scripsi : in dicto M 36. possem conieci : -sset M 37. inde /2 : indeo Mi
38. forte scripsi : fortem M II numidarum conieci dubitanter (cf. In ps. 36, 2, 21) :
numidiarum M
41. post auribus fort, eorum addendum est, ut Madec putauit 43. uidebamus M : -batur
fort. leg. 49. audire scripsi : audirem M 57. fratris scripsi : -tres M
61. de medio cancelli conieci dubitanter : de m. cancellis M de mediis cancellis uel de
medio cancellorum/orr. leg. 64. et si M
70
75
80
85
90
95
65
audiui quosdam fratres dicere : 'Ecce ipse disputauit infirmis esse seruiendum.
Pridie hoc disputauit, alio die non fecit. Seruiretur ergo nobis. Quare descen
dit Quare descenderim, dico sanctitati uestrae. Ipse enim magis mihi debet
ignoscere, quo non iubente descendi. Ita autem mihi fuit consilium descendendi, ut nee saltern eum consulerem ne prohiberet. Et utique si consulerem et
prohiberet, iam non possem nisi oboedire : necesse erat ut non descenderem.
Malui ergo ueniam petere, quia ipso non consulto nec iubente descendi, quam
non facer quod faciendum putaui.
5. lam modo audite quare hoc faciendum putauerim. Quomodo semper
obaudierit haec plebs episcopo suo praesenti, non solum nos scimus, sed et tota
Africa et forte totus orbis terrarum, quacumque nota est ecclesia ciuitatis
huius. Quae hic enim antea fuerit dissolutio et confusio feminarum et masculorum, omnes nouimus, quia et nos in praeterita aetate huius labis pars fuimus.
Factum est a domino per senium suum ut permixtus sexus non uigilaret. Ego
puer uigilans cum studerem in hac ciuitate, sic uigilaui feminis permixtis
improbitatibus masculorum, ubi forte et castitatem temptabat occasio. Quam
nunc honeste uigilatur, quam caste, quam snete ! Haec diligentia nec ipsis
contra quos instituta est poterit displicere. Ipsi improbi, ipsi petulantes, ipsi
insidiatores castitatis alienae hanc diligentiam dolere possunt, culpare non
possunt. Sed hoc solum factum est, ut hinc solum forte gauderemus ? Quid de
diuersis aditibus et ingressibus ? Quomodo curatum est, quanta prudentia
inuentum, /16v/ quanta instantia perfectum, ut illi qui, cum ingressi essent,
discretis locis futuri erant, etiam per discreta ingrederentur, ne in angusto
intrantes inciperent quod postea perficere molirentur, semi improbi et
impudentes, quae soient dicere in frontem transeuntium matronarum ? Quam
uigilanter ista uisa sunt, quo uigore sublata ! In ecclesia Mappaliensi apud
memoriam beati episcopi et martyris Cypriani, quanta fieri solebant, si meminerimus, fortasse adhuc dolebimus ; si obliuiscamur, minus deo gratias
agimus. Recolat nobiscum caritas uestra, fratres : beneficia dei commemoro in
uos per episcopum uestrum. Vbi tunc impudicae cantiunculae perstrepebant,
nunc hymni personam ; ubi uigilabatur ad luxuriam, uigilatur ad sanctitatem ;
postremo ubi offendebatur deus, propitiatur deus. Peto caritatem uestram ne
ista obliuiscamini : uicina sunt, possunt comparar! ; heri fuerunt, hodi non
66-7. Cf. fortasse In ps. 103, 3, 9 : Per caritatem, inquit, seruite inuicem. 'Sed Christo
seruimus inuicem, ait, non populis, non carnalibus, non infirmis'. Bene Christo seruis, si
seruis quibus Christus seruiuit.
79-81. Cf. Conf. 3, 3, 5 : Ausus sum etiam in celebritate sollemnitatum tuarum intra
parietes ecclesiae tuae concupiscere et agere negotium procurandi fruetus mortis.
94.
Recolat... caritas uestra : S. 246, 4.
67. die M2 in marg. : de M1 68. descenderim M2 : -derem M1 II sanctitati scripsi : -te M
69. consilium scripsi : concilium M
76. orbis conieci : urbis M 78. post nouimus interpunxit 2 M 80. uigilanui M II
permixtis M2 : permixtus sexus Mi (ut supra) 83.
petulantes M : impetulantes Ml 85.
gauderemus conieci : 2-demus M 91. ista add. M2 in marg. II mappaliensi scripsi : appaliensi
M 92. beati add. M in marg. Il cipriani M 97. propiciciatur M
66
100
105
110
115
120
125
130
FRANOIS DOLBEAU
sunt. Quando autem ista posset efficere episcopus uester, nisi haberet plebem
oboedientem ? Vt aliquid, et non paruum ipsum aliquid, etiam de bono
oboedientiae uestrae loquar, si talia conanti episcopo uestro Studium uestrum
non consentiret, hoc nullo modo implere potuisset. Adfuit ergo misericordia
dei et in eius diligentia et in uestra oboedientia. Cum ergo haec sciremus
quomodo soleatis esse subiecti, cum uos ceteris imitandos ad exemplum
proponeremus, ut diceremus minutis plebibus in agro obstrepentibus et
episcopis suis resistentibus : 'Ite, uidete Carthaginis plebem', cum ergo de
uestro bono exemplo abundantius gauderemus, quomodo potuimus hesterno
die contristari, fratres, de uestra inoboedientia, quasi adsiduus aduentus noster
inoboedientiam uos docuerit ?
6. Intendat ergo caritas uestra. Ego ut descenderem, ministerii mei
miseriam dolui. Rogabatis ut audiretis. Quid aedificaret locutor, quando
ruinam minabatur auditor ? 'Quare, inquitis, ruinam ? Quid enim magnum
petebamus ? Quid mali quaerebamus ?'. Dicam quam ruinam, dicam ut
timeatis, non ut cadatis. Nescitis quia de scintilla surgit incendium ? Nescitis
quia guttae minutissimae flumina implent et fundos trahunt ? Non uobis leue
peccatum inoboedientia uideatur. Prorsus sic dicamus : nihil intererat utrum
hic audiretis, utrum ibi ; spatia quia fuerant circa nos quae possent multitudine
impleri, et nos nouimus et uos. Quid iam restitit quod hue transir noluistis,
nisi sola contumacia : 'Hoc solum aut fit quod uolumus, aut non fiat quod
uultis' ? Nos enim uolebamus ut audiretis, et nos quod uolebamus omnibus
utile erat. Quidam uero, quod cancellis inhaerebant, cum eorum uoluntati
irrationabili non consentiretur, clamauerunt etiam : 'Missa fiant'. Certe quam
longe estis et quam lente dixi : 'Missa fiant', et ecce omnes audistis, quia
patienter tacuistis. Quid si ipsam oboedientiam uestram probare uolebamus ?
'Sed in re modica, ait aliquis, quomodo probaretis ?' Si in re modica non
oboedistis, in re maiore obaudituri estis ? Non legistis domino dicente : Qui in
modico fidelis est, et in magno fidelis est, et qui in modico infidelis est, et in
mag-l\ll-no infidelis est ?
7. Vultis nosse quid mali sit inoboedientia, quia dixi : 'Ruinam minabatur
auditor' ? Deus omnia in paradiso suo plantauit bona. Si in toto mundo omnia
114. Cf. Inps. 51, 7 : Vna scintilla omnem segetem incendere quiuis potest ; A. OTTO,
Die Sprichwrter und sprichwrtlichen Redensarten der Rmer, Leipzig, 1890, p. 311-312, n
1604. 114-5. Cf. S. 9, 17 : Quam minutae sunt guttae pluuiae ! Nonne flumina implent et
domos deiciunt ? ; 56, 12 : Non uides de guttis minutisfluminaimpleri, et fundos trahi ? ;
58, 10 ; 261, 10 ; In loh. 12, 14 ; In loh. epist. 1,6; In ps. 93, 9 ; 129, 5. 122-3. Cf. S.
49, 8 : Ecce post sermonem fit missa catechuminis. 123-4. Cf. S. 42, 1 : Ergo et quod
lente dicimus ualde auditis, si obedieritis. 126-8. Le 16, 10
102. nullo scripsi : ullo M
107. habundancius M
108. inoboedientia /2 :
oboedientia Mi
1
2
116. inoboedientia scripsi : in ob. M 120. nos M : non M1 122-3. fiant (bis) M :
fiat exspectares (sed cf. infra 20 missa fac, 23 missa fiant,)
129. quid M2 : quod M1 II inoboedientia scripsi : in ob. M
135
140
145
150
155
67
bona fecit, dicente scriptura : Et uidit deus omnia quae fecit, et ecce bona
ualde, si omnia, quanto magis et quae in paradiso laetiora constituit. Vbi ergo
omnia bona plantauerat, quid sibi uult : Noli tangere arborent istam ? Nescitis
solere hinc homines facer quaestionem, qui non pos sunt uidere uel quantum
bonum sit oboedientiae uel quantum inoboedientiae malum ? Ecce omnia bona
piantata erant. Noli tangere, ait deus. 'Quid non tango ? Aliquid mali hic
posuisti ? Si aliquid mali hic posuisti, tolle, et noli me tangere prohibere'.
'Noli, inquit, tangere arborem hanc', quae utique, nisi bona esset, in paradiso
non esset. An forte hoc putatis, quia extra paradisum deus omnibus bonis
terram impleuerat et in paradiso malum plantauerat ? Et in cetera utique terra
bona erant, sed in paradiso certe meliora. Tarnen quia inter omnia bona quae
posita erant in paradiso melior erat oboedientia, prohibuit deus alicunde, ne
nihil prohibendo non dominaretur. Et quid ? Forte aliquis putat quia deus pro
suo fastu uoluit dominad. Dominado dei non deo, sed cui dominatur, est utilis.
Ille nee nobis contemnentibus minor est, nee nobis seruientibus maior est. Sub
tali domino esse nobis expedit, non illi. Qui dominari nobis uult, ad utilitatem
nostrani uult, non ad suam. Ille nullo bono nostro eget, nos omnium bonorum
eius indigemus, et ipso deo nostro summo bono. Summum enim bonum
nostrum et optimum, quo nihil melius sit, ipse deus est. Vide senium
confitentem, audi ilium de psalmo : Dijci domino : Deus meus es tu, quoniam
bonorum meorum non eges. Ergo prohibuit aliquid deus, ut imponeret
praeceptum, ut dominanti seruiretur, ut oboedientia ab inoboedientia tamquam
uirtus a uitio discerneretur ; et appellata est ilia arbor scientiae boni et mali,
non quia ibi tamquam boni et mali poma pendebant, sed ideo appellata est
scientiae boni et mali arbor, quia, si earn homo tangeret contra praeceptum, in
68
160
165
170
175
180
FRANOIS DOLBEAU
illa arbore experiretur quid interesset inter oboedientiae bonum et inoboedientiae malum. Ex illa enim arbore, contempto praecepto, mors consecuta
est ; seruato praecepto, immortalitas sequeretur. Videtis ergo quantum malum
sit inoboedientia, fratres mei : prima ruina hominis ipsa fuit.
8. Certe de isto lapsu surgere uolumus : quare repetimus unde cecidimus ?
Sufficiat Adam, Christus uenit. In Adam omnes moriuntur, in Christo omnes
uiuificabuntur. Ab Adam in genus humanuni radix mali inoboedientia, in
Christo radix immortalitatis oboedientia. Ideo nobis Adam ad inoboedientiam
auctor et exemplum fuit, Christus autem ad oboedientiam. Et quomodo
Christus ad oboedientiam ? Cum sit aequalis patri, seruire se dicit patri. Certe
agnoscitis mecum, catholici, catholicam fidem ; agnoscitis : Ego et pater unum
sumus, agnoscitis : Qui me uidet, patrem uidet, agnoscitis : Et uerbum erat
apud deum et deus erat uerbum, agnoscitis : Cum in forma dei esset, non
rapinam arbitratus est esse aequalis deo. Christo enim aequalitas non rapina
est, sed natura : cui fuit rapina, stans cecidit ; cui fuit natura, et descendens
/17v/ mansit. Explicet uero idem Paulus apostolus commendationem oboedientiae domini et saluatoris nostri lesu Christi. Operae pretium est totum ipsum
capitulum commemorare et audire. Ecce uide aequalem filium patri in forma
dei, sed lege quae sequuntur : Cum in forma dei esset, non rapinam arbitratus
est esse aequalis deo. 'Sed quid fecit ?' Sed semetipsum exinaniuit. 'Quomodo
exinaniuit ? Timeo ne aequalitatem perdiderit'. Noli suspicari : audi quod
sequitur, audi unde exinaniuit, audi quia non exinaniuit amittendo quod erat,
sed accipiendo quod non erat. Semetipsum, inquit, exinaniuit. 'Quomodo ?
Rogo te, iam die'. Formam serui accipiens. 'Quis accepit formam semi ?' Qui
cum informa dei esset - ibi esset, hic accipiens -, formam serui accipiens, in
similitudinem hominum factus - factus utique in matre quam fecerat - in
similitudinem hominum factus et habitu inuentus ut homo. 'Sed de oboedientia
loquebamur. Multa iam diximus, et oboedientiam non audiuimus. Semetipsum
156-7. Quid interesset inter oboedientiae bonum et inoboedientiae malum : De Genesi ad
litt. 8, 6 et 14 ; De natura boni 35.
161-2. I Cor 15, 22
166-7. Io 10, 30
167. Io 14, 9
167-8. Io 1, 1 168-9.
Phil 2, 6 cf. S. 361, 16 (= Mayence 10) : Cum informa aequalis deo... Aequalitatem
dei usurpauit angelus, et cecidit, et factus est diabolus ; aequalitatem dei usurpauit homo, et
cecidit, et factus est mortalis ; Guelf. 11, 3 (= 229G) : Cum informa aequalis deo. Quia
natura erat, rapina non erat. Cui rapina fuit, cecidit ; et unde cecidit, inde deiecit, etc. ; A.
VERWILGHEN, Christologie et spiritualit selon saint Augustin. L'hymne aux Philippiens,
Paris, 1985, p. 174-183 et 417-420.
174-5. Phil 2, 6 175-9. Phil 2, 7 cf. S. 92, 2 :
Quomodo exinaniuit ? Sumendo quod non erat, non perdendo quod erat ; 183, 5 :
Semetipsum exinaniuit. Quomodo ? Amittendo quod erat, an assumendo quod non erat ? ;
Lambot 16 (= 265E) : Quomodo semetipsum exinaniuit ? Non amittendo quod erat, sed
suscipiendo quod non erat ; In loh. 17, 16, etc. ; VERWILGHEN, p. 212-214. 180-5. Phil
2,6-7
157. contento M 159. inoboedientia scrips i : in ob. M
160. cecidimus /2 : cedimus Ml
164. oboedientiam M2 : inob. Ml
173.
commemorare M2 : commemore Ml 177. audi2 scripsi : aude M 179. rogo conieci : roga
M 182. similitudinem scripsi dubitanter : -ne M II habitu /2 : -turn Ml 183. loqueba
mur /2 : loquimur Mi
190
195
200
205
210
215
69
70
220
225
230
235
240
FRANOIS DOLBEAU
250
255
260
265
270
275
71
245-8. Is 1, 16-18 cf. In ps. 103, 4, 18. 248-9. Cf. Le 19, 30 249-50. Le 19,
30 253-5. Cf. In Ioh. 51, 5 : Pullum asinae in quo nemo sederat... intellegimus populum
gentium. 268. Cf. S. 49, 2 : Pro uiribus quas ille donare dignatur... ; 154, 1 ; 357, 1 ;
De spiritu et littera 13, 22, etc. 269-70. Cf. In ps. 33, 2, 5 : Pullus asini es, sed Christum
portas ; S. Frangipane 4, 4 (= 189). 274-5. Cf. S. 8, 2 : Quod autem loquimur, uobis
seruimus : Inps. 96, 1 : ...in isto sermone, in quo uobis seruimus ; 146, 16 : Seruimus
enim uobis, fratres.
249. quid scripsi : quod M 254. nisi M2 in marg. : sine Ml 255. prophetam M2 :
prophetum Ml 259. quod libet /2 : quodlibet M i 260. illi scripsi : ille M II significent
M : -cant fort. leg. 266. audetis M : audeatis/orr. leg. 270. quomodo conieci : qn M (id
est quando uel quoniamj 271. perduxerunt /2 : pro- Mi 273. pullo scripsi : pollo M
275. uestrae conieci : nostrae M
72
280
285
290
295
300
305
FRANOIS DOLBEAU
12. Vtique, carissimi, et nos homines sumus, infirmi nos quoque portamus.
Conturbastis nos hesterno die, et in ipsa conturbatione nostra uobis plus
timuimus, ne contristaretis in nobis spiritum dei, per quem uobis seruimus.
Quomodo putatis me, fratres, iam stantem et uobis locuturum, quomodo
putatis me conturban potuisse, adtendentem - quod iam commemoraui - quam
oboedientes esse soleatis et nobis praesentibus inoboedientes exstiteritis, quasi
nos inoboedientiam doceamus, quasi nos pro nostro modulo lorulum uestrum
non teneamus, ut uos ad dominum perducamus ? Et tarnen, carissimi - quod ab
ipso audistis, et uerum est -, quantacumque sit cura nostra de uobis aut pro
uobis, numquid maior potest esse quam illius qui uobis specialiter seruit, qui
sic praeest ut subsit ? Videmur praeesse de loco superiore : tanta tarnen est
sarcina sollicitudinis et curae, ut nos faciat sub uestigiis uestris. Postremo
calcate et uiuite. Quid est, fratres mei, quid est quaelibet uirtus in senio dei
sine oboedientia ? Quid est enim oboedientia ? Amatis ca-/19/-ritatem : filia
eius est, filia caritatis oboedientia est. Non potest autem esse sterilis caritas.
Prorsus nemo uos fallai, nemo dicat : Oboedientiam non habeo, sed habeo
caritatem'. Prorsus non habes caritatem. Vbicumque fuerit haec mater, parit.
Si ibi est, peperit ; si non peperit, non est ibi. Radix in occulto est, fratres,
fructus in aperto. Non credo quod haereat in solo, nisi uideam quid pendeat in
ramo. Caritatem habes ? Fructum mihi eius ostende : oboedientiam uideam, de
oboedientia gaudeam, prolem amplectar, ut matrem agnoscam.
13. Ecce quam magna bona habere uidentur et ficti*. Hesterna die martyris
ueri laudes audiuimus : quae tormenta pertulit, quam ingentia, quam multa,
quam densa ! Caritas desit, insania est. Vnde laudamus, unde praedicamus,
unde congaudemus, nisi quia uidemus in qua ecclesia, pro qua fide, quid
iubenti regi restiterit ? Non enim quia iubenti restitit, sed quia hoc iubenti ubi
obtemperare peccatum est, quia illa nec oboedientia uocanda est, ubi
perniciosum aliquid et sacrilegum imperatur. Quomodo enim non est fides,
quando falsum aliquid creditur, sic non est oboedientia, ubi inutile aliquid
imperatur. Quomodo enim oboedientem dixerim qui credit homini, contemnit
deum ? Ordinatae sunt potestates in hoc mundo, et supra omnes potestates
277. Cf. Act 14, 14 S. 69, 1 : Sumus homines mortales, frgiles, infirmi... ; 154, 6 ;
Mayence 40, 5 (f. 123v) ; etc. 279. Cf. Eph 4, 30 287-8. Cf. S. 146, 1 : Quanquam et
nos qui uobis uidemur loqui de superiore loco, cum timore sub pedibus uestris sumus ; In ps.
66, 10 : De isto loco quasi sublimiore loquimur ad uos : quam simus autem timore sub
pedibus uestris deus nouerit ; S. 134, 1 ; De ciuitate dei 22, 8, 22. 293-4. Cf. S. 354, 5 :
Sed ista mater (superbia) nescit esse sterilis ; ubi fuerit, continuo parit. 294-5. Cf. In ps.
51, 12 : In occulto est radix : fructus uideri possunt, radix uideri non potest. 296. Cf. S.
91,5: Si plantaueris caritatem, fructus procedunt.
307-8. Cf. Rm 13, 1
278. nos + hodie Mi 286. esse + sterilis Mi 292-3. caritatem habeo Mi 293.
ubicumque M2 :2 ubique M1 II post 1fuerit interpunxit Ml (post mater M2 quem sequor)
294.
si non peperit M in marg. : om. M
296. uideam + martyris ueri laudes audiuimus M1
298. post ficti subaudi martyres
(locus lacunosus mihi uidetur) Il hesterna M : -no fort,
leg. ut passim 299.
ueri M2 : uiri Mi ut uid. 301.
congaudemus scripsi : -deamus M
2
304. sacrilegum M : -gium Mi 305. creditur M2 : credit 307. omnes scripsi : oes
M
310
315
320
325
330
335
73
diuina potestas est. Oboediens non esses, si obtemperando forte seruus patri
tuo contemneres dominum tuum. Hoc dico : si forte seruus esses, et aliud tibi
pater tuus et conseruus tuus imperaret, contra illud quod tibi dominus
imperauerat, et oboedires potius patri tuo quam domino tuo, nonne te
inoboedientem dicerem et ordinis peruersorem ? Ille enim magis audiendus,
qui maiorem habet potestatem, ille qui legitimam. Non ergo dicerem
oboedientem, si obtemperares curatori contra proconsulem, proconsuli contra
imperatorem ; sic non dico oboedientem obtemperantem imperatori contra
deum.
14. Vnde ergo oboediens, unde sanctus, unde adeptor uerae coronae
Vincentius, unde uictor tot passionum et suo nomini congruus ? Vnde ? Videte
quis iubebat, cui iubebat, quid iubebat. Iubebat imperator, iubebat christiano,
iubebat ut turificaret idolis. Si gradus iubentis adtendas, imperator prouinciali
iussit. 'Datur quasi oboedientiae quidam locus, cum audio quis iussit, cui
iussit'. Sed exspecta, adtende quid iussit : turificare idolis. 'Qui non turificat
idolis, puniatur'. Obtemprt iam prouincialis, si maior potestas nihil contra
iubet. Verum erige aurem, audi duas uoces : audi unam ex tribunali, alteram
audi de celo. Quam de tribunali audisti ? 'Qui dus non sacrificauerit,
punietur'. Quam de caelis ? 'Sacrificans diis eradicabitur'. Hic oboedientia tua
probetur, martyr. Discerne uoces, distermina potestates. Vides eum qui iubet,
eum potius time qui prohibet. Haec corona martyrii, hic triumphus, deuicto
diabolo et sub pedibus conculcato, quern timuit martyr blandientem, quem
contempserat irascentem. Expressit hoc ipse, sicut illa audiebantur quae
legebantur, /19v/ expressit uocibus suis : quando ille qui saeuiebat quasi uoluit
misereri, tunc maxime cauendus uisus est. Plus enim nocebat fallax misericordia quam aperta saeuitia. In fremitu irascentis, leonem non expauit ; in blandimento miserantis, draconem se timuisse non tacuit. Ipse est enim leo et draco
de quo dictum est : Conculcabis leonem et draconem.
15. Nemo ergo dicat, fratres carissimi, nemo dicat - quia fallii se omnis qui
dicit - quod modo ecclesia non patiatur persecutionem, quia imperatores
catholici sunt, quia deo de imperio suo reddituri rationem omnia pro ecclesia
iubent, pro augmentis eius inuigilant ; nemo deinde dicat ecclesiam non pati
326. Ex 22, 20 330-2. Cf. Passio S. Vincentii (d. . FBREGA GRAU, Pasionario
Hispnico, t. 2, Madrid-Barcelona, 1955, p. 191) : Non timeo supplicia tua, quaecumque
iratus impeleris ; hoc magis mici formidinis est, quod fingis te uelle misereri ; Ps. AUG., S.
Caillau 1, 48 : Non timeo, inquit, supplicia, quaecumque iratus impegeris; hoc magis mihi
fortitudinis (sic) est, quod te fingis uelle misereri. 333-4. Cf. S. Denis 13, 2 (= 305A) :
Quando saeuitia est aperta, non sunt occultae insidiae ; quando occultae sunt insidiae, non est
aperta saeuitia : id est, quando ut leo rugit, non ut draco serpit.... 335. Ps 90, 13
336-40. Cf. In ps. 63, 1 : Nemo dicat quod hodie in tribulatione passionum non sumus.
308. seruus conieci : semis M 312. inoboedientem M2 : -te Mi
319. quid iubebat cui iubebat M1 320. thurificaret M (hic et semper) 327. distermina
scripsi : discermina M an discrimina ? 334. timuisse M2 in marg. : trauisse Mi
337. dicit M2 : dicat Mi 338. deo de M2 : de deo Mi 339. iubent M2 : iubentur Mi
74
340
345
350
355
360
365
370
FRANOIS DOLBEAU
persecutionem : leonem non patitur, sed draco non dormit. Audi illum leonem,
in passione aperta sanctorum Petro commemorante et ad triumphum uictoriae
martyres exhortante : Aduersarius, inquit, uester diabolus, tamquam leo
rugiens circuit, quaerens quem deuoret. Tune enim horribiles minae et saeuitia
magna gentilium in sanctos dei, tunc iussionum aduersarum impetus et magnus
fremitus potestatum : leo rugiebat, sed nee draco cessabat. Audistis Petrum
exhortantem contra leonem, audite et Paulum cautos facientem contra
draconem : Desponsaui, inquit, uos uni uiro. Multi enim uolebant fieri uiri
unius feminae. Cogitate autem, fratres, cogitate quid faciant multi uiri unam
feminam. Hoc earn faciunt quod cogitandum est ut detestetur, non dicendum ut
exhorreatur. Erant ergo multi uiri uolentes esse uni feminae. At ille amicus
sponsi et zelans sponso, non sibi : Desponsaui, inquit, uos uni uiro uirginem
castam exhiber e Christo. Timeo autem ne, sicut serpens Euam seduxit, sic et
sensus uestri corrumpantur a castitate dei, quae est in Christo. Timebat earn
corrumpi non leonis saeuitia, sed blandimento draconis. Admonuit te Petrus ut
propter deum non cures leonem, admonet te Paulus ut propter deum uigiles
contra draconem et in deo conculces leonem et draconem.
16. Nam uultis scire qualis sit draco iste, quam uitandae insidiae eius, quam
magna astutia sit inimici ? Ecce iam prope sex milibus annorum, in sanctorum
temptationibus exercitatus, contra deum unum et uerum fecit multos deos
falsos. Sed uenit unus filius dei, praedictus a praemissis praeconibus suis ;
uenit filius dei, soluit opera diaboli tamquam ligamentum pulii illius, docuit
uerbo, firmauit exemplo ; ostendit unum deum uerum colendum, ipsum
adorandum nee angelos pro ilio, quandoquidem et angeli, quia deum amant,
quia praecipue in illis caritas rgnt, amari secum uolunt deum, non se pro
deo. Cum haec ergo [Christiana doctrina] docuisset, docuit hoc : moriendum
esse Sanctis, si opus fuerit, pro ista doctrina. Pro qua doctrina ? Quae habet
caritatem de corde puro et conscientia bona et fide non ficta. Pro hac docuit
mori sanctos dei et commen-/20/-dauit ecclesiae uenerandos. Quomodo
uenerandos ? Pretiosa in conspectu domini mors iustorum eius. Inde pretiosa
mors Petri, inde pretiosa mors Pauli, inde pretiosa mors Vincentii, inde
340-1. Cf. In ps. 39, 1 : Hostis ille noster tune leo fuit, cum aperte saeuiebat ; modo
draco est, cum occulte insidiatur ; 40, 4 ; 69, 2 ; 90, 2, 9 ; In Ioh. 10, 1, etc. 342-3.1 Pt
5, 8 347. II Cor 11, 2 350-1. Cf. S. 213, 7 : Amicum sponsi audite zelantem sponso,
non sibi ; 299, 12 : Audiamus amicum sponsi zelantem sponso, non sibi ; Mayence 62, 52
(f. 245v) : Videamus amicum sponsi zelantem sponso, non se opponentem pro sponso ; In
Ioh. 4, 1 ; 13, 15. 351-3. II Cor 11, 2-3 cf. In ps. 90, 2, 9. 356. Cf. Ps 90, 13
358. Cf. De ciuitate dei 12, 11 (12, 10, 2) : Ex litteris sacris ab institutione hominis
nondum conpleta annorum sex milia conputemus ; S. 93, 8 (paroles attribues des chrtiens
dcourags) : Ecce complentur sex milia annorum.
361. Cf. Le 19, 30 363-5. Cf.
Ape 19, 10 (22, 8-9) thme dvelopp en S. Mayence 62, 16, 24 et 46 (f. 227v, 231,
242v). 367. I Tim 1, 5 369. Ps 115, 15
340. illum + draconem M1
359. exercitatus conieci : -ti M 362. colendum uerum Ml 363. quandoquidem
scripsi dubitanter : qnquidem M quoniamquidem fort. leg. 365. Christiana doctrina ut
glossema deleui
375
380
385
390
395
75
371-2. Cf. I Tim 1, 5 375. Catholica germina : S. 34, 6 ; 146, 1 ; Lambot 12, 1 (=
64 augm.) ; Mayence 54, 18 et 63, 4 {Nouveaux sermons //, p. 288 et 305).
381. II Tim 3, 5 cf. S. 229U : Quae est uirtus pietatis ? Inuisibilis caritas ; 229V :
Quae est autem uirtus pietatis ? Caritas in deum et proximum ; 269, 3. 385-7. Cf. S.
327, 1 : Multa mala patiuntur adulteri, multa mala patiuntur malefici, multa mala patiuntur
latrones et homicidae, multa mala patiuntur scelerati omnes ; In ps. 145,15. 391-3. Mt 5,
10 cf. S. Mayence 45, 6 (f. 139v = 283 augm.) : Propter iustitiam. Hoc additamento
discreuit nos ab adulteris, a latronibus, homieidis, parrieidis, sacrilegis, maleficis, haereticis. Et
illi enim persecutionem patiuntur, sed non propter iustitiam ; Lambot 15 (= 335G) ; Morin 11,
13 (= 53A), etc. 396. Cf. S. 328, 4 : Tu ostendis poenam, ego quaero causam. 398.
Variante de la formule Mrtyrern non facit poena, sed causa, courante chez Augustin : S.
327, 1 ; 331, 2 ; Caillau II 6, 1 (= 94A) ; Lambot 2 (= 335C) ; Lambot 13 (= 328 augm.) ;
Morin 11, 13 ; Inps. 34, 2, 13 ; etc.
379. uoluit conieci : ualuit M II contra1 add. /2 in marg. 381. pietatis sed + contra Mi
387. praeuidit /2 : -det Ml II praeuidendo conieci dubitanter : -dendum M 390. suos
scripsi : suis M 394. martyres (bis) : matres M (hic et passim) 396. causam inquam
examino causam add. /2 in marg. (litteras a ligatore resectas restitu) 398. martirum /2
matrum Ml
76
400
405
410
415
420
425
430
FRANOIS DOLBEAU
435
440
445
450
455
460
77
criminibus insectaris ? Tu, homo, habens coniugem quam non tuo sanguine
redemisti, sic tarnen earn diligis ut, si tibi aliquis obsequeretur, ad domum
tuam cottidie uigilaret, ad pedes procumberet, omni praeconio prosequeretur,
numquam et nusquam laudes tuas taceret, unum crimen de uxore tua diceret,
totum quod seruierat effudisset.
20. Proinde proferantur et conferantur confessiones martyrum uerorum
atque falsorum, constituamus ante oculos nostros quod hesterno die
spectauimus. Vidimus enim quoddam spectaclum suauissimum : certantem
martyrem contra impium cogentem, in nulla poena fidem ueram succumbentem, Vincentium ubique uincentem. Vidimus, interfuimus. Lectio illa cum
corde nostro locuta est : delectati sumus. Serpens ille inuidens martyribus,
coluber ille quem cauebat Vincentius blandientem, quia non poterai illam
culpare passionem, nobis excitauit seditionem. Agnoscant et doleant qui ei suas
linguas ad ministerium praebuerunt. Quid enim sibi uolebant uoces illae :
'Missa fac', 'missa, missa fac', nisi ne martyr ille aliquanto di-/21/-utius
laudaretur ? Comparentur ergo, comparentur confessiones uerorum martyrum
atque falsorum. Martyrem te ideo dicis, quia potestati resists. Quid iubenti
potestati ? Ecce audio quid ueris martyribus iubebatur, audiam et quid tibi
iubeatur. Video quam gloriose illi noluerunt, quia uideo quid noluerunt ; tu
quid nolis ostende : comparem uoces uestras, uideam quid imitari, quid sequi
debeam. 'Turifica dus'. 'Nolo'. Audiuimus uocem gloriosam martyris ueri,
audiamus et ex illa parte : 'Concorda cum fratre tuo'. O abominabilem et non
solum a summo deo, uerum etiam a potestatibus humanis, digne damnabilem
uocem ! 'Concorda cum fratre tuo'. 'Nolo'. Certe contra Christum pateris.
21. Aperi euangelium, lege : Si obtuleris munus tuum ad altare et ibi
recordatus fueris quia frater tuus habet aliquid aduersus te, relinque ibi munus
tuum et uade prius reconciliari fr atri tuo, et tunc ueni et offer munus tuum. Si,
inquit, recordatus fueris quia frater tuus habet aliquid aduersus te. Quid est
habet aliquid aduersus te ? ffendisti illum, aliquid inique aduersus illum
gessisti. Vade reconciliari fratri tuo : a concordibus munus accipio. Quid
78
465
470
475
480
485
490
495
FRANOIS DOLBEAU
offers munus ad altare dei, cum in corde tuo sedes sit diaboli ? Quis ibi
discordiam seminauit ? Quis plantauit ? Quis postremo habitat ? Nonne ille
semper discordiarum seminator, dissensionum auctor, origo rixarum ? Si de
duobus hominibus hoc dixit Christus, tantam curam incussit, tantum timorem,
sic exigit concordiam, tamquam diceret : T u aliud offers, ego aliud indico.
Sumo et quod obtulisti, si adfers quod indixi', si hoc in duobus hominibus,
quanto magis in duobus populis ? Si contra unum hominem habere talem
causam periculosum et exitiosum est, quanto magis contra orbem terrarum,
quanto magis contra totam illam sponsam Christi, diffusam per omnes gentes,
incipientibus ab Hierusalem ?
22. An forte tu habes causam contra me ? Dominus enim hoc ait : Si
recordatus fueris quia frater tuus habet aliquid aduersus te. Dices ergo mihi :
Trater tuus, inquit, habet aliquid aduersum te, ego habeo aduersus te, nam tu
aduersus me nihil habes'. Quaeramus ergo : si in me inuentum fuerit, ego
corrigo ; si in te inuentum fuerit, tu corrige. Expone mihi causam quam habes
contra me, ego cito dico quam habeam contra te. Hanc habeo contra te, quam
contra te habet dominus meus. Crimina dicis in eius matronam, et eius
matrona est orbis terrarum in Sanctis et fidelibus eius, huic tu crimen intendis.
An cognouisti aliquid, an iudicasti ? In quo tribunali sedebas, quando ante stetit
audiendus orbis terrarum ? Vicini tui causam non nosti : certe de orbe
terrarum quomodo iudicasti ? Ego acta recito, qui fuerint traditores ostendo,
ipsos sedisse contra Caecilianum innocentem qui de suis /21v/ criminibus
confessi sunt lego, maiores uestros priores causam Caeciliani episcopi huius
urbis ad imperatorem Constantinum detulisse publica archiua proclamant :
tarnen non tibi imputo scelus maiorum tuorum. Pro me sunt gesta omnia, et
aliena tibi crimina non obicio*. Tu autem nihil profers unde saltern meos
maiores conuincas, et me qui tanto postea sum natus accusas. 'Si ergo, inquit,
non mihi imputas facta meorum maiorum, quid mihi imputas facta tua ?' Quae
facta mea ? 'Quia non es mecum'. Et quid tibi mali quia non sum tecum ?
Nonne dixi quia causam tecum habeo, quam habet tecum dominus meus ? Audi
ilium loquentem : Qui mecum non est, contra me est.
23. Itaque, carissimi, quantum potuimus, et ultra quam forte potuimus,
cogente studio uestro ut recuraremus diei hesterni tristitiam, loquaciores forte
fuimus quam requirebat standi infirmitas uel nostra uel uestra. Sed hoc
500
505
510
515
520
79
Franois DOLBEAU