Vous êtes sur la page 1sur 4

Un entretien avec Thomas S.

Kuhn
LEMONDE|05.02.199500h00Misjourle05.02.199500h00|

Fautilvousconsidrerpluttcommeunhistoriendessciencesoupluttcommeunphilosophe?
Presquetoutemavie,j'aienseigndanslecadreinstitutionneldel'histoiredessciences,etj'aiplutt
tconsidrtoutaumoinsauxEtatsUniscommeunhistorien.Maisjepensaisfaireaussidela
philosophiedessciences,mmesi,enAmriqueplusencorequ'enEurope,unefrontirebien
dlimitesparecesdeuxdomaines.Lorsqu'estparuelapremireditiondemaStructuredes
rvolutionsscientifiques,jenesavaispasexactementlaquelledecesdisciplinesrattachermon
travail;sansdoutes'agissaitild'uneforme,encoreinconnuedemoi,desociologiedela
connaissance.Parlasuite,jemesuisconsacrdavantagelaphilosophiedessciencesproprement
dite,etjeconstateavecplaisirqu'aujourd'huilesfrontiresentrehistoireetphilosophiesontmoins
tanchesqu'autrefois.Maisjemaintienscependantqu'ils'agitd'activitssoumisesdesimpratifs
distincts:lephilosophen'apasledroitdesecontredireluimme,tandisquel'historienn'apasle
droitdecontredirelesfaits.Onpeutessayerd'trealternativementl'unetl'autre,maispaslesdeux
enmmetemps.
Pourriezvousretracerlesprincipalestapesdevotrecheminementintellectuel?
Dsmapremireannel'universit,jemesuisintresslaphilosophieet,enlisantlaCritiquede
laraisonpure,j'aitfortementimpressionnparlanotionkantiennedecatgorieentendue
commeconditiondepossibilitdusavoir.Ensuite,j'aifaitdestudessuprieuresdephysique.Je
m'intressais,enparticulier,laphysiquedessolides.Puis,unjour,tandisquejeprparaisma
thse,jefusinvitparleprsidentdeHarvard,JamesConant,donneruncoursdesnon
scientifiques,quiils'agissaitdefairecomprendre,surdescasconcrets,cequepouvaittrela
pratiquedelascience.Cecoursm'aconduitlireAristote,afindemieuxexpliquercomment
s'oprelepassagedeceluiciGalileetNewton.Or,cesrecherchesquionttlepointdedpart
demonlivresurlarvolutioncoperniciennem'ontgalementpermisdemerendrecompteque
l'imagedelasciencequedonnaitlafindesannes40laphilosophiedominanteenAmrique,
c'estdirelepositivismelogique(Carnap,Frank,Ayer),necorrespondaitpastoutfaitlaralit.
C'estcequim'aincit,peuaprs,abandonnerlaphysiquepourmetournerversl'histoiredes
sciences.
Cettedisciplinetaitencoreassezjeune.Quelssont,l'poque,lesauteursquiontjouunrledans
laformationdevotrepense?
CeluiquiajoulepremierrleestAlexandreKoyrentantqu'historien,jeleprcise,pasentant
quephilosophe.J'aidliresesEtudesgalilennesen1947,etjel'airencontrpeuaprs,lorsd'un
voyageenEurope,en1950.Cequim'aguiddansmoninterprtationdeKoyr,c'estunelecture
quej'avaisfaiteantrieurement,celledeLaGrandeChanedel'Etre,d'ArthurO.Lovejoy(1936),
unlivreoilestbeaucoupquestiondeladynamiquepropreaudveloppementdesides.Parla
suite,d'autrestravauxfranaism'ontmarqu:ceuxd'EmileMeyerson(Identitetralit),par
exemple,oubienceuxd'HlneMetzgersurl'histoiredelachimie.QuantDuhem,j'aisurtout
retenudeluil'ideque,pourcomprendrelepassagedelaphysiqueantiquelaphysiquemoderne,
onnepouvaitfairel'conomiedelaphysiquemdivale.Jedoisdire,enrevanche,quemmesij'ai
galementrencontrBachelardParis,en1950,j'avaispeulusestravaux:saphilosophie,enfinde
compte,nem'agureinfluenc.

Etparmilesauteursamricains?
W.V.Quinedemeureceluiqui,pourmoi,ajouleplusgrandrle.JelevoyaissouventHarvard.
QuandQuinepubliasonarticlefameux,Deuxdogmesdel'empirisme(1951),jefusenthousiasm
parlacritiquequ'ilproposaitdeladistinctionentrevritsdelangage,analytiques,etvritsdefait,
synthtiques.Toutevritdpendlafoisdulangageetdesfaits:c'taitexactementcequemes
recherchesenhistoiredessciencesm'avaientconduitpenser.UnautretextedeQuine,ledbutde
l'ouvrageLeMotetlaChose(1960),aconstitupourmoiunformidabledfiintellectuel:mais
c'taitparcequejenemesentaispaspleinementd'accordavecsathse,quirevenaitenfinde
comptenierlapossibilitdelatraduction.Jedirais,pourmapart,qu'ilyadesnoncsquisont
traduisibles,d'autresquinelesontpas.Maismmesivousnepouvez,entouterigueur,letraduire,
riennevousempched'apprendreunnouvelensembledemotsnidel'employercorrectement.Il
s'agitd'ailleursld'unesituationcourantedanslaviequotidienne:unephraseanglaisecomme,par
exemple,thecatisonthemat,eststrictementintraduisibleenfranais,puisqu'iln'existeaucun
quivalentdematdansvotrelangue(letermeanglaismatdsignelafois,etselonlescas,unpetit
tapis,unecarpette,unenatte,unpaillasson,etc).L'obstacle,ilestvrai,estplusdifficilesurmonter
danslecasdulangagescientifique,quirequiertuneplusgrandeprcisiondanslestermes.
Dansquellemesurevotrephilosophiedelascienceprsupposetelleunephilosophiedulangage?
Jecroisquelelangageconstitueeneffetuneconditiondepossibilitdelascience,puisqu'il
vhiculelesconceptsutilissparlesavant,etquelesrsultatsdelarecherchenepeuventtre
exprimssanssonaide.Deplus,jepeuxtrsbienimaginerquedeuxgroupesdechercheurs,
travaillantparalllementsurlemmeobjet,puissentarriverdefaonparfaitementrationnelledes
rsultatsnonquivalents,puisqueformulsl'aidedeconceptsdiffrents.Lavritscientifiquen'a
pasbesoind'treunique;ellepeuttreplurielle.Entoutcasjenepensepas,ladiffrencede
Popper,quelavritrsidesimplementdanslacorrespondancedenosnoncsavecuneralit
extrieure.PourPopper,ilnepeutyavoir,surunsujetdtermin,qu'uneseulevrit,ettoutle
resten'estqu'erreur.Cen'estpassisimple,car,parexemple,lorsquelesgenscroyaientquelaTerre
taitaucentredel'Univers,oulorsqu'ilscroyaientlathorieduphlogistique,ilsavaientdes
raisonsbienfondesd'ycroire.Nousnepartageonsplus,aujourd'hui,detellescroyances.Mais
cellescinesauraientserduiredepureserreurs.
Estcecelaquevousavezvouludireenforgeantleconceptd'incommensurabilit?
L'originedecetermeremontelarflexiondesmathmaticiensgrecssurlerapportentrela
diagonaleetlectducarr:cerapportnepeuttreexprimparunnombrerationnel.Telqueje
l'utilisemaintenant,lemotincommensurabilitsignifieque,parfois,iln'yapasdelinguafranca
l'intrieurdelaquellenouspuissionscomparerdeuxthoriesdonnespasdelangagecommunqui
puisselesexprimertoutesdeux.Celarejointcequejedisaisl'instantsurladifficultdetraduire
certainstermes.Pourformulerunconceptnouveau,onpeuttreamenreconstruireunnouvel
ensembledemots,carilyadesconceptsquisontinassimilablesparlalangueexistante.Nous
savons,parexemple,distinguerunchatd'unchien;maiss'ilapparaissaitdanslanatureunanimal
qu'ondoiveappelerunchienchat,unepartdulangagequinoussertclasserlesanimaux
s'effondrerait,etilfaudraitlaremplacerparunautreensembledemots.
Comments'appliquecetterflexionvotretravailsurl'histoiredessciences?
Jevoudraisfairecomprendreauxhistoriensqu'ilspassentsouventctdesidesdes
scientifiquespassslorsqu'ilscherchentlestraduiredansnotrelangueactuelle.Ilyapar
exemple,aujourd'hui,unegrandeincomprhensiondesthoriesdeMaxPlanck:lo,avant1919,
ilutiliseletermersonateur,leshistoriensmettentlaplaceletermemoderneoscillateur,et
ducoupilssetrompentsurlasignificationdesesthses.D'unefaongnrale,leshistoriens
s'garentlorsqu'ilsveulentraconterlepassdanslevocabulaireduprsent.Lesprogrsdusavoir

entranentdeschangementsdelangage,etchangerdelangage,c'estchangerdevisiondumonde!
MichelFoucaultestparti,luiaussi,del'idequelelangaged'autrefoisn'avaitpaslemmesensque
celuid'aujourd'hui,etqu'ildterminaitdesreprsentationsscientifiquesdiffrentes.Dansquelle
mesurevoussentezvousprochedesesrecherches?
EnlisantFoucault,jesuisarrivlaconclusionquenousnesommespassiprochesl'undel'autre
qu'onl'adit.Effectivement,l'idequ'unevisiondumondeestdtermineparunlangagenousest
commune:ellenousvienttousdeuxdeKoyr.Maisilyabiendesdiffrencesentremonconcept
deparadigmeunmotquej'aid'ailleurscessd'employer,fautedepouvoirrpondredetoutesles
interprtationsqu'onenafaitesetlanotionfoucaldienned'pistm.Foucault,enparticulier,
n'expliquenullepartcommentl'onpeutpasserd'unepistmuneautre;encesens,iln'estpas
historien.Peuttreestilpluttanthropologue:ildcritlafaondontfonctionneunsystme,mais
ilnes'intressegureauxprocessusparlesquelsceluiciestamensetransformer.
Commentvoussituezvousdansledbatphilosophiqueactuelentreralismeetrelativisme?
Jenesuispasrelativiste,carjenecroispasquetouteslesconclusionssevalent.Jepensequ'ilest
toujourspossibled'arriver,surunebaseobjective,uneconclusionprfrabled'autres.Ence
sens,jemesensassezprochedelaformederalismedfendueaujourd'huiparHilaryPutnam:
nouspartageonstousdeuxunemmeconceptiondveloppementalistedel'histoire,ainsiqu'un
mmesoucipourleconceptdesignification.Putnammeconsidresansdoutecommeplus
relativistequelui,mais,entoutcas,jerejettefermementlerelativismeabsoludeRichardRorty.
Celuicicroitquecequiempchelacommunicationestseulementlaforce,etnonl'existencede
problmesintrinsquesdelangage.Unetellevueleconduitconclurequetouterecherche
ncessitantl'emploid'unlangagespcifiquecommelaphilosophieoulasciencedoittredclare
videdecontenu.Jesuisconvaincuqu'ils'agitld'uneerreurauxconsquencesdangereuses.
Etquepensezvousdel'anarchismemthodologiquedfenduparPaulFeyerabend?
Ilneseseraitpasconsidr,luinonplus,commeunrelativiste.Amonavis,Feyerabendcroyaitau
progrsdelascience;ets'ilrclamait,pourlesavant,ledroitunetotalelibertquantauchoixde
samthode,c'taitseulefindedonnerlascienceunechanced'allerplusvite.Ladiffrenceentre
luietmoirsideenceci:s'ilyacherFeyerabenduncertaindegrderelativismeparrapportla
mthode,jeseraisquantmoipluttrelativisteparrapportlavrit,maispasparrapportla
mthodeouladfinitiondelarationalit.Leconceptdevritajouunrlehistoriquement
capitaldansledveloppementdusavoir,etsonutilitdemeureabsolumentncessaire;maisnous
pouvons,mesembletil,rviserceconceptdetellemanirequ'ilnerequireplus,danssa
dfinition,l'ided'unequelconquecorrespondanceunmondedonnetunique.
Croyezvousquelasociologiedelascience,dontlesuccsrcentestconsidrable,soitdestine
remplacerlaphilosophiedelascienceetcequ'onappelaitjusqu'icil'pistmologie?
Leprestigedel'pistmologieacertainementtrduitparlacroissance,cesderniresannes,de
l'intrtpourl'histoireetlasociologiedessciences;maisjen'enconcluspasquelaphilosophiede
lasciencesoittermine,car,silasociologiedelascienceasonutilittoutaumoinspournousaider
penserlaplacedelasciencedanslasocit,ellen'arienoupasgrandchosenousdiresurce
quiconstituelaconnaissancescientifiqueenellemme.Or,ilresteplusquejamaisncessairede
s'interrogersurlanaturedelaconnaissanceetdelarationalitouderflchirsurlanotionde
significationetdecomprendreparquelsprocessuscelled'unmotpeutvoluerdansletemps.La
tchedelaphilosophieestdoncloind'trefinie!
Audeldevotrerflexionsurlascience,avezvous,sijepuisdire,unephilosophiegnrale?
J'ai,commetoutlemonde,uncertainnombredevuesphilosophiques,mais,plusqu'enunedoctrine
particulire,jecroisenl'utilitdelamthodephilosophique.Popper,quiamieuxparldecelleci

quedelamthodescientifique,aeuraison,mesembletil,decaractriserlamthode
philosophiquecommeuneformed'activitcritique.C'estcetteactivitqui,ensoi,estimportante.
Malheureusement,elleetleshumanitsengnralnesontplusperues,aujourd'hui,comme
devantjouerunrlecentraldansl'ducationdel'homme.Ils'agitld'uneconsquencedela
dmocratisationdel'enseignementc'estdired'unetendancequ'lafoisj'approuveetjedplore.
PROPOSRECUEILLISETTRADUITSDEL'ANGLAISPAR
CHRISTIANDELACAMPAGNE

Vous aimerez peut-être aussi