Vous êtes sur la page 1sur 12

16/5/2016

VestigesdelaposieHispanoarabeauMaghreb|Merad|RevueRomane

RevueRomane
HOME
SEARCH

ABOUT
HELP

LOGIN

CATEGORIES

Home>RevueRomane,Bind8(1973)12>Merad

RevueRomane,Bind8(1973)12

LANG UAG E
English
J OURNAL
C ONTE NT
SearchScope
All
Search
Browse
ByIssue
By
Author
ByTitle
Other
Journals
Categories

VestigesdelaposieHispanoarabeau
Maghrebl
PAR
GHANIMERAD
FONTS IZE
LorsdediffrentssjoursdanslavilledeTlemcen,enAlgrie,nousavonspurassembler178
picesenvers,quechantentlesmusiciensdutypeditandalou.Nousnoussommesadressau
sayhAlc arbfbnSr2,leplusclbredanscegenreetleplusincontesttantpourlarichessede
sonrpertoirequepourlafidlitdesoninterprtation.Pourplusdesret,nousavons
confrontcestextesavecceuxdesgrandsmatresd'Algertelsqu'ilssontprsentsparles
concertsradiophoniquesoulesenregistrementsphonographiques,et,danscertainscas,avec
ceuxdesartistesmarocains:lerpertoiretunisienestbeaucoupplusrestreintetlestraces
encorevisiblesenEgypteetenTurquiesontsilgresqu'onnepeuts'yarrter.

Lemaximumdeprcautions,pouruntelrecensement,estncessitpardiffrentsfacteurs.
D'abord,cespicesonttoujoursttransmisesparlatraditionorale
trssouvent,lorsqu'ilsremarquentdansl'auditoirelaprsenced'uncollgue,doncd'unrivalen
puissance,s'empressentdefalsifiercertainesparolesousyllabes,d'intervertirl'ordredesversou
mmedesstrophes,carl'unedespremiresqualitsrequisesdanscemtierestl'tenduedu
rpertoire,avec

1:Pourlatranscriptiondesmotsarabes,nousnoussommesinspir,enlemodifiant
lgrement,dusystmeadoptparPoulHoybyedansArabiskKompendium(Kobenhavns
UniversitetsFond,1968,etBern,FranckeVerlag1971).Notrealphabetestlesuivant:b,t,t,j,h,
https://tidsskrift.dk/index.php/revue_romane/article/view/11300/21442

1/12

16/5/2016

VestigesdelaposieHispanoarabeauMaghreb|Merad|RevueRomane

h,d,d,r.z.s,s,s,d,t,z,,g,f,q,k,1,m,n,h,w,y.Voyellesbrves:a,u,ietlongues:,,.
Hamza:'.Chadda:doubleconsonne.Jazm:consonnenonvoyelle.
2:ElvedusayhBDaifa,luimmediscipledel'israliteBtayna.LarbiBenSariestmort
Tlemcenle24dcembre1964,l'gede90ans.
3:Lamusiqueandalouse,toutcommelesautresmusiquesorientales,nedisposepasdesystme
smiologique.Elles'esttransmisedegnrationengnrationparlaseuletraditionorale,etce
jusqu'notresicle,quienaenregistrquelquespicessurdisquesousurbandesmagntiques.
Laposiequiluifaitcorpsasubilemmesort.
Side163
leplusd'authenticit.Ilarrivemmeauxchanteursandalousdedformer,leurinsu,certaines
paroles,qu'ilsn'ontapprisesqueparroutine,n'ayantpastoujourslaculturencessairepour
comprendrecestextesmalgrtoutfortanciensajoutercelalesanomaliesphontiques
propreschaqueville(Tlemcen,parexemple,dseconfondavecd,tavect,savecs,zavect,q
avec').Enfin,lamultiplicitdestrilles,appoggiaturesetgruppettiduchanteurnefacilitentpas
ladissectiondesesparoles.
Lespomesenquestionsontinsparablesdelamusiquequilesaccompagne.Dequellemusique
s'agitil?ATlemcen,elleestditegarnata(Grenade,sousentendumusiquede)ouandals
(Andalousie,sousentendumusiquede)Alger,sanc a(mtier,sousentenduparexcellence)
ConstantineetenTunisie,mlf(labore,sousentendumusique)auMaroc,'la(instruments,
musiqueinstrumentale)enEgypte,tawsh(compositiondemuwassahat,dunomdespomes
chants)enTurquie,muwassahat.Cettemusique,qui,contrairementlamusiquepopulaireet
auxdiffrentesmusiquesfolkloriques,eststructure,consisteennawbt(tours)ou,enarabe
oriental,waslt(liaisons)etfaslt(tranches):ilyauraiteu,l'origine,24nawbt,
correspondantaux24modeschromatiques.Ilestfaciledeconstaterlesdiffrencesentrela
nawbaorientale,imprgned'lmentsturcs,persansetmmebyzantins,etlanawba
occidentale,qui,elle,estresteintacte,tellequ'elleexistaitaumoyenge.Parexemple,
plusieurssiclesdeprsenceturqueauMaghrebn'ontgurealtrlamusiquediteandalouse.
dontlanawbaestrestedistinctedutchambarturc,commeelleestencoredistinctedesautres
musiqueslocales,arabe,berbreouautre4.Laposiequiformel'ossature

4:Lastructuredelanawbaandalousen'existedansaucuneautremusiquearabe.Deplus,ily
auraiteu24modesdanslamusiqueandalouse(iln'enresteplusqu'unedouzaine),alorsqu'iln'y
enaque18danslamusiquearabeorientale.Parailleurs,lesinstrumentsdemusiquede
l'orchestreandalou,encoredenosjours,nediffrentpastellementdeceuxdcritsparles
auteursespagnolsdumoyenge,musulmanscommeAbenAlArabi(Livredesplaisirsduchant
etdelamusique)oucatholiquescommeJuanRuiz(EllibrodeBuenAmor).Sil'onfaitfoila
nomenclaturedesinstrumentsorientauxtellequ'elleressortduKitabalmsqadeAlFarabi
(865950),onpeutdirequelesAndalousontrejetcertainsinstrumentscommeletanbr,
qu'ilsenonttransformd'autrescommelecdetcrdenouveauxcommelakwitraoulebq.
Onpourraitseulements'tonnerqu'unemusiquenppenFspagnesoitreste,commesessurs
orientales,homophoniqueetdmuniedesystmesmiologique,aulieudeprofiterdesprogrs
ralissdanscesensparsesvoisinesespagnoles,catnolique,mozarabeouprofane.
Side164
delagarnataest,desonct,foncirementdistinctedelaposiearabeclassique:dansles
picesquenousavonsrecueillies,nousn'enavonstrouvaucunequi,deprsoudeloin,
rappellelesrglesdelaprosodieorientale.Parailleurs,ilarrivecestextesd'exprimerdes
regretssurl'Andalousieperdue,oudechanterlesjardinsdeGrenade.Ilserait
cependantimprudentdedirequetouscespomesfurentcompossenEspagnearabe,commeil
seraittropaudacieuxdeprtendrequ'ilsseraienttousnsauMaghreb.Lefaitestqu'ilsforment
untoutquantlathmatiqueetquantlastructureprosodique.Autrefait,ilsn'existentpas
systmatiquementdanstouteslesvillesd'unmmepays,etencoremoinsdanstouslespaysdu
https://tidsskrift.dk/index.php/revue_romane/article/view/11300/21442

2/12

16/5/2016

VestigesdelaposieHispanoarabeauMaghreb|Merad|RevueRomane

mondearabe.Autantdefacteursquipermettentdesupposerquecettemusique,et
subsquemmentlaposiequilasoutient,provientd'Espagneetque,dansunecertainemesure,
elleatcomplteauMaghreb.L'Histoireestlpourconfirmerunetellehypothse.

I.ARGUMENTSHISTORIQUE
Ziryab,poteetmusicienemrite,risquededtrnersonmatreIshaqalMasilauprsducalife
HarnarRasd(786/809).Craignantpoursavie,ils'expatrie,d'abordKairouan,enIfriqiya
(c'estdiredanslapartieorientaleduMaghreb,peuprsl'actuelleTunisie),ensuiteen
Espagne,ol'lslamacommencsonimplantationds710.LesOmeyades,originairesdeDamas,
sefontunplaisirdedonnerrefugeaupotebanniparleursadversaires,lesAbbassidesde
Baghdad,qu'ilsconsidrentcommedesusurpateurs.C'estainsique,surinvitationdealHakim
ler(796/822),ZiryabseretrouvelacourdeCordoue.Alamortd'alHakim,sonsuccesseur
cabdarRahmnII(Abdrame:822/852),hommeprisdelettresetd'arts,reoitavecpompele
proscrit,quidoitintroduiredanslafrusteEspagneleraffinementetl'lgancedescours
orientales.Brillantd'unnouvelclat,quinelecdeenrienceluideBaghdad,l'Espagnese
dtachedel'empireetcresonproprecalifat,celuid'Occident.Ziryabavaitdonnleton:
inaugurantdescolesdechant,instaurantlecultedesbellesmaniresetdveloppantlegotdes
lettresetdesarts(ilauraitluimmecomposquelque10.000pices,selonleshistoriensal
MaqqaretAbualFarjalIsbahn),ilavaitsonnledpartd'unenouvelleculture,qui,dans
sonlan,devaitconqurirunepersonnalitpropre.C'estainsique,sousc
AllahfbnMuhammadalMarwn(888/913),surgissentdeuxnouveauxgenres
Side165
potiques,quidtruisentlescadrespartroprigidesdelaprosodietraditionnelle:lamuwassaha
etlezajal.Letawsh,compositiondemuwassaht(comp.wush:ceintureincrustedepierreries
oudepaillettesd'oretd'argent),futinventparMuqaddamIbnMu
aveccubdaalQazzaz,potelacourdealMuc tasmIbnSumdih(morten1091),enpassant
parlelustreattachaurgnedecabdarRahmn111(912961):d'autresclbritsmarqurentle
tawsh,commel'israliteIbrahimIbnSahla,potedeSville,levizirLisnadDnIbnalHatb,
poteduXlVmesicleetbiend'autres.Lezajal,dontonignorelepromoteur,atteignitson
apogeavecAbuBakrMuhammadibncabdAllahalMalik,ditbnQuzmn(10801160):ce
potealaissunrecueildeazjlquifitsensation,aussibienenOccidentqu'enOrient,sil'onen
croitl'historienduXMmesicleIbnSac d.
AprslabatailledeLasNavasdeTolosa(1212),c'estladroutedesAlmohadessouslapousse
d'AlphonseVIII,roideCastille.Lesmusulmansserabattentsurl'Andalousie,oilsse
regroupentautourduroyaumedeGrenade.MaisGrenade,sontour,tombeentrelesmainsdes
chrtiensd'lsabelledeCastilleetdeFerdinandd'Aragon(1492):Abuc
plusqu'pleurercommeunefemmeletrnequ'iln'asudfendrenienhommenienroi,
commeleluisignifiasamrecaysa.SiIsabelleetFerdinandsemontrrentgnreuxenlaissant
auxmusulmansledroitdeconserverleurpersonnalit,Philippe11,armdel'lnquisition,les
foraseconvertirauchristianismeouquitterlepaysmoyennant,enplus,lepaiementd'une
ranon:beaucoupdemusulmansmigrrentalors,laplupartparvoieterrestre,poursefixerau
Maroc(Ttouan,Fs)ouenAlgrie(Tlemcen).L'lnquisition,enhardie,bafouaunpeuplus
encorelesaccordssignsparFerdinandetBoabdil,eninterdisantauxmusulmansconvertisde
parlerl'arabe,delirel'arabe,des'habillerl'arabe:d'olarvolted'Alpujarra(auxenvironsde
Grenade,156870),quifutnoyedanslesang.En160910,lessurvivants,surordredePhilippe
111,toutcatholiquesqu'ilstaient,dumoinsofficiellement,durentleurtourprendrelechemin
del'exil:ilstaientundemimillion.Partisparvoiemaritime,lesmainsvides,ilsfurenttrs
malaccueillisTangeretdclarsindsirablesAlger:n'taientilspasdesmudejares(sujets
chrtiens)?Leursdescendantssetrouventaujourd'huidansdiffrentesvillesduMaghreb,de
Turquie(laSublimePortedtenaitlecalifatauXVllmesiede),et,totalementassimils,dansle
suddelaFrance.Cen'estpasparhasardquecesAndaloustrouvrentrefuge
Side166
https://tidsskrift.dk/index.php/revue_romane/article/view/11300/21442

3/12

16/5/2016

VestigesdelaposieHispanoarabeauMaghreb|Merad|RevueRomane

surtoutFs,capitaledesMrinides,Tlemcen,capitaledesZiyanides,Tunis,capitaledes
Hafsides.L'undesconvoisdeconvertis,arrivdevantlesmursdeMozghana(Alger),futfrapp
d'interdictiondesjoursurunrayonde60km:lesmalheureuxfurentprisenchargeparun
marabout,quileurtrouva,endehorsduprimtresacr,unsiteparfaitementindiqupourleur
rappelerleurAndalousienatale,etc'estlqu'ilsbtirentleurcit,alBulaydaoupetitecit
(Blida).C'estdanscettevilleetTlemcenqu'ontrouve,encoredenosjours,desnomstelsque
BenChico,RuisouQurtub(originairedeCrdoba).L'HistoiredeTlemcensignalequedans
cetteville50.000Andalouss,venusduroyaumedeCordoue,trouvrentasileonreconnat
aujourd'huiencoreleursdescendantsleurcostumeparticulier,pleind'lganceetdefaste,et
surtoutleurlargeceinturondesoieauxcouleurschatoyantesdemmequ'onreconnatleurs
maisonsdestylemauresque,aveclepatioformdegaleriesarcades,lesvasquesjetd'eau,les
parterresdejasminsetdegirofles.Signalonsencorequedanslelangagedecetteville,qui,
pourtant,nefutpastoucheparlesprolongementsdelareconquista,niinvestieparlesrfugis
espagnolsde193639,semlentdesmotscommerojo/a,moreno/a,cuadra,barato,gusto,falta,
miseria.

II.Spcificitmtrique
Pourbiendgagerlescaractristiquesprosodiquesetstructurellesdumuwassahetduzajal,il
fautd'abordrappelerlesrglesdelamtriqueclassiqueettraditionnelle.Laposieorientale
comportait16mtresoubuhr(plurieldebahr:distance,espace).Lirelespiedsdedroite
gauche:

5:Chiffreque,pournotrepart,noustrouvonsexagrpuisquecettevieillecitberbre
(Tilimsan),romaine(Pomaria),arabe(Tlamsan),turque(id.),franaise(Tlemcen),ycompris
l'lmentandalou,necomptaiten1952,selonLarousse,que50.700habitants.
Side167

Lespiedsoutafc l(plurieldetafc l)quireviennentdanstouscesmtrespeuvent,bienentendu,


avoirdesvariantesditespiedsirrguliers.Al'origine,l'unitprosodiquetaitlebayt(vers),dont
larimeserptaitinlassablementdanslepremiergenrepotique,lalongueqasida,forme
antrieuremmel'lslampuisqu'ellesetrouvedjdansles7muc allaqt(pomesprimslors
desjouteslittrairesorganisesparlaFoiredecuqqad).LecontactdesArabesaveclaSyrie,la
PerseetByzancepermitquelquesaudacescommel'introductiondudistique(versdoubleou
muzdawij),puis,auVHlmesicleavecBassr,celledutasmit(stancede3versrime
https://tidsskrift.dk/index.php/revue_romane/article/view/11300/21442

4/12

16/5/2016

VestigesdelaposieHispanoarabeauMaghreb|Merad|RevueRomane

semblable),enfinauIXmesicleavecalMu'tazz,celledumurabba
premiersversontlammerime,ladernirerimeserptantlafindechaquestrophe).
Timidesinitiativesauboutducompte,etaprscombiendesicles!EnEspagne,ol'lslamest
sansdoutemoinscontraignant,lespotessemontrentplushardisd'ailleurs,danslestroupes
deTariqIbnZiyad(legnralberbrequi,l'appeldel'archevqueOppasetducomteJulien,
devaitpoursuivresapntrationdanslapninsuleibriquepourlesaiderdansleurrvolte
contreRoderic),ilyavait,auxctsdesOrientaux,bonnombredeMaghrbinsqui,eux,
venaientpeined'treislamiss.Leroyaumearabed'Espagne,dslergnedec
ler,exactementen756,sesoustraitl'empriseducalifatusurpparlesAbbassidesdeBaghdad,
encrantunmiratunpeuplustard,cabdarRahman111crelecalifatoccidental,Cordoue.
C'estcesoucid'indpendancequi,sansdoute,pousselesMauresrevendiquerunecertaine
autonomieesthtique,d'aborddanslesarts,enparticulierdansl'architecture,quivajusqu'oser
desreprsentationsfigures(leslionsdel'Alhambraparexemple),pourtantbanniesparl'lslam,
etensuitesurleplandeslettres.Onpeutajouterquel'Espagnemusulmanen'apasencoreune
forteetnombreusearistocratie,cequiexpliquequelemuwassahetlezajalsoientpluttcrits
danslalanguedupeuple,alorsqu'enOrientoncontinue,etcelasepoursuivrajusqu'nosjours,
den'crirequedanslalanguehautementlittraire.
Side168
1.Lemuwassah
Laruptureaveclescadresrigidesdelaposieclassiquedonnenaissanceunmtrenouveau,
dcoupdefaonnouvellenouveauaussil'agencementdesrimes,desversetdesstances
(signalonsenpassantquel'Orient,enparticulieravecAbualc athiah,morten825,avaitaussi
tent,maissansgrandsuccs,l'instaurationdenouveauxmtres).
Lemuwassahauneformebeaucoupplussouple.Ilsecomposed'unnombrerestreintdejuz'ou
strophes(de410):chaquejuz'comporteundawrousimt(fildecollier)deplusieursvers2,3
ou4tronons,dontlesrimesplatesoucroisesvarientd'unestancel'autre,etuneqafla
(fermoir)d'unoudeuxvers,dontlesecondhmisticheoulesecondetlequatrimetrononse
terminentparlarimerefrain,cellequirevientlafindechaquestance.Lepomepeut
commencerparungusn(rameau)oumatlac (levier)oumadhab(modle),deconstitution
identiquelaqaflalastancepeutfinirparuneqaflaagrmented'unesilsila(chane)ougita'
(couverture)ourujuc (retour),c'estdireunesuitedetrononstrscourtsoutoutsimplement
depieds.Naturellement,cesrglesnesontpasabsolumentstrictes,unegrandeliberttant
laisseaupote.Voiciunexempledemuwassah:
dralmudmrmacamanhawtrwankalcadl=wahallmanqlsyaql
dralmudm4ahynadm
wamllanrhamrqadm
wahdaclimanrtahwdamm
yakflmalmrymu'nisrsabhalhillfnahwkaylahzalgazl
nahwkay4tjalmilh
walayl:cindakbirrh
ilaykauynmardiwaqh
akhlniym4yarmnibl~lilcasiqn=kayfalcamalymuslimn
alwisljanhnacaliyy
niitfnhaminHarviv\'.

https://tidsskrift.dk/index.php/revue_romane/article/view/11300/21442

5/12

16/5/2016

VestigesdelaposieHispanoarabeauMaghreb|Merad|RevueRomane

tilkalwislfarradiyy
yakflmalmfymu'nisrsabhalhillrkayfalcamalmacadlgazl
sersmoiduvinrauprsdemamie~moquetoiducenseurfetlaisse
braire
sersmoiduvinfchanson
abreuvenous~envinvieux
soumetstoicelle~quetuaimes,humblement
assezdereproches=douceamie=bellecommelecroissant4jet'aime,
regard/degazelle
jet'aime4couronnedesbelles
mesnuitsauprsfdetoisontallgresse
tuasdesyeux4monmalempire
Side169
noirdesyeuxrjetantdesflchesrauxamoureux4quefairemusulmans
l'unionestunpa~radispourmoi
auxfruitstinterdits
cetteunionfsatisfaite
assezdereproches:douceamieHbellecommelecroissantfquefaire
musulmans
Latraductionquantitativenousdonnececi
u/u//u/u/u
U/U
u/u
u/u
etc.
Cepomeestloind'treleplustypiqueouleplusbeaunousl'avonschoisipourleslibertsqu'y
prendlepoteaveclesrglesnumresplushaut.Larimedelaqafla,aulieudesuivre
scrupuleusementcelledumadhabestenl,lasecondeqaflafinissantmmeennparailleurs,
cesverslongsontlammerimeenm,lacsuredupremierhmistiche,quiestpluscourt
quelesecond.Lestroisdawrsonttrscourtspuisqu'ilsnecomportentquedeuxpiedsspars
parunecsure:lepremieralarimeenm,lesecondenh,lederniereniyya.Ilpeutexister
biendesvariantes,verstroistronons,strophesquatrevers,pomesunestrophe...C'est
surtoutlavaritdesrimes,l'ingalitquantitativedesvers,lalgretdel'ensemblequi
distinguentlemuwassahdesmtresclassiques.
2.Lezajal
Al'origine,c'taitunesuitedestancesde4versimproviss,dontledernierdevaitrimeravecle
distiquerefrain.Larimeprincipalechanged'unestancel'autredemme,larime
l'hmistiche.Contrairementaumuwassah,iln'yaiciaucunecsureaumilieudel'hmistiche,ni
https://tidsskrift.dk/index.php/revue_romane/article/view/11300/21442

6/12

16/5/2016

VestigesdelaposieHispanoarabeauMaghreb|Merad|RevueRomane

avecnisansrime.Voiciunexempledezajal:
ynadmnzurilssabhmaabhajfkayfasacacminnahwassarqibiddiy
walmaqnnminfawqlagsnyudarrijfalbulbulyanudmabaynal'awdiy
arriydzahrafwafatahbanafsajfwazzahruwaIhilcankulsqiy
qumtanzurilnnisrnhazzattrriyhHwalyasumnbahujwaharajminalkamm
waljillanrqadrassqa^runnadwafh~mintahtahindihyahklirassnnagm
qumbdirbisarbakyhbilmizh^nabbahalgazlnminsakratilmudm
ynadmnzurillfajrkayfanasar4waftaharbialmflawnuyasraq
walqarunfulbadcyasbjamcmannazarHqumtanzurilaibustnwaiwardcabbaq
wazzahrufiagsninsaqwanqahar:sradamminkutrissawqinharaq
Side170
qumtanzurilssanbilysadqfh4waammlhadabnawrqadzdngarm
walyammfwakrihiqadbakwanhrtrwarafrafbijinhgbflgamm
qumbdirbisarbakyhbilmizhrnabbahalgazlnmingaflatilmanm
monchanson,admirelamagnificencedumatinhs'embrasantdelumirel'est
leschardonneretsgazouillentdanslesfeuillagesrlerossignolchanteparmiles
/ruisseaux
lejardins'orneets'panouitdevioletteshrossetrueslongentlessguias
admirelesrossblanchescaressesparlabrise~lejasmin,lgant,jaillitducalice
lesfleursdegrenadierparlaroseclosesrmurmurent,flatteuses,sesgoutte/
lettesleurmlodie
sansattendreserslevin,frre,etsansbadiner=rveillelesgazellesdeleurivresse
monchanson,admirelerveildel'aube4firedesonemblmeauxbrillantes
/couleurs
lagirofledesonclatfascineleregardradmirelejardinetlesfleursquiembaument
lesfleursquisecraquellent,offensesversantdeslarmesdedsir
admire,ami,lalavandefleuriel'arbrefruitierenfleursajoutemonmoi
leramierdanssongte,sacomplaintefinie,raprissonenvolverslesblancsnuages
sansattendreserslevin,frre,etsansbadinerrrveillelesgazellesdeleursommeil
/innocent
Schmaquantitatif:
U/UU/U//U//UU
__U_//UU////U
U/UU/UU//U//U
U/U/UU//UU/UUU/UU
U/./UU//U/U/UU
U//UU////UU
etc...
Onremarqueque!arimedu4meversestsemblablecelledudistiquerefrainmaisqueceluici
https://tidsskrift.dk/index.php/revue_romane/article/view/11300/21442

7/12

16/5/2016

VestigesdelaposieHispanoarabeauMaghreb|Merad|RevueRomane

n'estpastoutfaitidentiquedanslesdeuxstances:seullesecondversestidentique,ou
presque,puisqu'ilyadeuxmoisquichangentdansierefraindeiadeuximestance(gaflati
lmanmaulieudesakratilmudm)maislarimel'hmisticheetlafinduversestlamme
dansle4meversetdanslerefrain.Cequiestsurtoutfrappantc'estladisparitdespieds,tant
lepoterestelibredanssesmouvements.
Cependant,ilfautprciserquelarpartitionquantitativequenousdonnonspourcepome
commepourleprcdentn'estpasd'unerigueurabsolue.Toutd'abord,aucunreprenepermet
d'affirmerl'authenticitintgraledepomestransmisparlaseulevoieorale.Ensuite,leslois
phontiquesdumoyengen'ayantjamaistprcises,nousnepouvons
Side171
savoirquellesvoyellesdoiventconserverleurvaleurmtrique.Eneffet,lesvoyellesnesontque
dessignesquis'ajoutentaudessusouaudessousdesconsonnes.Sil'oncomparelalangue
parledenosjoursaveclalanguecrite,qui,elle,estresteclassique,ons'aperoitquele
systmeconsonantiquen'apratiquementpasvariparcontre,lavocalisationachangdans
unegrandemesure,lesdsinencescasuellesonttotalementdisparuetlesdsinencesverbales
sontpassesde138.Lepotequicritdanslalangueparleadoncunegrandelatitudepour
jongleraveclesvoyelles:jeudangereuxquipeutmenerdesambiguts.Or,ilestclairquenos
pomesutilisentlalangueparle,vuquelamorphologieetlasyntaxen'ysontpasd'unepuret
absolue.Letravaildedissectionmtriqueestd'autantplusarduquel'volutionphontiquedela
langueparlen'attudieparpersonneetqu'iln'existeaucundictionnairedelalangueparle
dumoyenge:d'ailleurs,onnepeutdirequelalangueparleaitsuivilammecourbed'unbout
l'autredumondearabe.D'autrepart,nospomesappartiennentdiffrentespoques,donc
diffrentesresphontiques,enjugerparlesdiffrencesmorphologiquesetsyntaxiques,et
celalimitelespossibilitsdetouttravailcomparatif,interneouexterne.Ajoutercelaqueles
potesandalouspouvaientsepermettretoutessortesdelicences:lemmepotequi,ici,
comptedeuxsyllabespourunmotencompteratroisailleurs,cequipeutseproduireencoreau
seindummepome,selonlesbesoinsdelamtrique.Parexemple,lepotepeutlibrementdire
kayfu(unelongueetunebrve)oukf(unelongue:motpassenfranaisparl'arabealgrien),
lahu(deuxbrves)oulu(unelongue:lui).Disonspourfinirque,danscespomes,onpeut
butersurdesmotsquin'appartiennentnilalangueclassiquenilalanguemoderne.Autant
d'alasquicompliquentledchiffragemtrique.Heureusementquelamlodieaccompagnantle
pomeestlpouraiderretrouverlaquantitrythmiquevoulueparlepote.

III.Originalitthmatique
Lesthmestraditionnels,piques,lyriquesouhagiographiquestaienttoujoursempreintsde
gravit.Cequicaractrisenospomesc'estunesortededsacralisation.Demmequ'ilsont
brislescadresrigidesdelaprosodietraditionnelle,demmeilsontrompuaveclesthmes
savantsetsempiternelsportantsurl'amourplatonique,l'honneur,lecultedeshrosetdes
saints.Laposieyperdengrandeurmaisygagneenampleur:
Side172
descenduedesonpidestal,elles'humanised'autantplusqu'ellesecontentede
lalanguevernaculaire,lelangagedupeuple.
Voiciengroslesthmescommunsquisedgagentdecespomes:
1.Epicurisme
Constantecourseauxplaisirs,symbolissparlafemmeetlevin.Banniparlareligion,levin
devientuneboissondivineauxmultiplesattributs:addk(lemuscat),almadhab(ledor),
almuc attar(l'aromatique),alcaqqr(lemdicinal),alqarqaf(l'hilarant),alqat
assq(l'abreuvant),ma'addawl(l'eaudesvignes),assarb(laBoisson),enplusdesnoms
courantsalhamr,almudmet,bienentendu,alka's(leverre).Cen'estcertespasunenouveaut:
enOrient,leDiwnd'AbNuws(7477813?)etlesRubayctdecomrHayym(10501123)
https://tidsskrift.dk/index.php/revue_romane/article/view/11300/21442

8/12

16/5/2016

VestigesdelaposieHispanoarabeauMaghreb|Merad|RevueRomane

avaientaussiclbrl'amouretlevin,maisc'tait,pourraitondire,accidentel.Nospomes
viennentsansaucundoutedediffrentsauteursetappartiennentdiffrentespoqueset
pourtantlethmefemmevinyrevientdefaonsystmatique.Cequiestremarquablec'estque
lespithtesoulessubstantifs,pourdsignerlaBelle,sonttoujoursdumasculin.Seraitcepar
pudeur?Aujourd'huiencore,unverbela3mepersonneduplurieletsanssujetindiqueune
actioneffectueparl'pousepourdiremafemme,leBdouindiramatenteetlecitadinma
maison.Ouseraitcepluttpourdjouerlesrigueursdel'lslam?Lefaitestquel'amanterve
ourelles'appelle:almalh(lebon),alhabb(l'ami),addarf(legracieux),al
alqamar(lalune),alhill(lecroissant),algazal(lagazellemle),alhamm(leramier).
Lecarpediemrevientcommeunleitmotiv.Envoiciquelquesexemples:toutamantdoitvivre
aveccellequ'ilaime,ausondelamusiquelavien'estqu'uneconsolation,bois,lattehaute,et
aimecequidoittredemain,pourquoipasaujourd'hui(allusionauparadis)profite,mabelle,
dechaqueheurequipasse(djRonsard?)faiscequetuveux,cequetudsires(dj
Rabelais?)jouisdel'heurequipasse,lavien'estqu'uneplaisanterie(lamayahritede
l'hindouisme?)chassetessouciscesoir,tunesaiscequeterservedemain6.

6:Cf.cevillancicoduXVmesicle:HoycomamosybebamosYcantemosyholguemosQue
mananaayunaremos(cit.WalterStarkie,I,74)oucecancionerodeJuandelEncina,
archidiacredeMalaga(XVmes.)Fuyonslessoucisdetoutesnosforces.Couronsaprsles
plaisirsLesennuisrejoignentgrandspasCeuxquineleurfontpaslachasse
encoreleslogandel'archiprtredeHita,JuanRuiz,auteurduLibrodeBuenAmor(1330),qui,
malgrtout,renfermequelquescantarescazzurosdulocoamor:Cueillezlesboutonsderos
pendantqu'ilenesttemps.
Side173
2.Romantisme
Lesentimentdelanature:jardinsfleuris(banafsaj:violette,yasumn:jasmin,susn:lis,
nisrn:roseblanchemusque,snbul:lavande,qarunful:girofle,sindars:sandarague,hl:
rue,jillanr:grenadierenfleurs,lawzftah:amandierenfleurs)vents(rh:ventordinaire,
nasm:zphir,ba:ventd'est)saisons,enparticulierleprintempsheuresdelajourne(aube,
matin,leverdusoleil,crpuscule,coucherdusoleil,nuit,lune,toiles).
L'amourmalheureux,carilpeutl'tre(l'ocandel'amourestsansbornes,quis'yengages'y
perdj'aipleurmaissanssuccs,j'aiexprimmesregretsmaissanssuccslaissezmoiverser
deslarmesdedouleur...).
Lafatalit(tellechandelierqu'onallume,pendantqu'ilclaireles
autres,ilseconsume,laisseleaimer,telestlesortdesamants...).
Lafuitedutemps(lesjoursdelaviesontcompts...voiraussi,
cidessus,picurisme).
Dieu,car,malgrtout,IIn'estpasabsentdanstoutcela(lepardonvientdetoi,monDieuj'ai
patient,lapatienceesttoujoursrentable,DieutanttoujoursprsentDieuestmisricordieux,
IIpardonnetouslespchs...)IIfautconsidrerque,pourcespotes,Dieun'estqu'un
accessoireutile,auquelonserfrelorsquetoutvamal,alorsque,pourlespotestraditionnels,
IIestcentraletIIemplitleshymnes.
Unthmequirevientsouventestceluidurqboucadl(censeur,peuttremmevoyeur).Est
celesymboledesrigueursislamiques,outoutaumoinsdelamoraledel'poque?Estceplutt
unvritablereprsentantdelaloi,chargdedpisterlesorgiesetlesliaisonsdangereuses

6:Cf.cevillancicoduXVmesicle:HoycomamosybebamosYcantemosyholguemosQue
mananaayunaremos(cit.WalterStarkie,I,74)oucecancionerodeJuandelEncina,
https://tidsskrift.dk/index.php/revue_romane/article/view/11300/21442

9/12

16/5/2016

VestigesdelaposieHispanoarabeauMaghreb|Merad|RevueRomane

archidiacredeMalaga(XVmes.)Fuyonslessoucisdetoutesnosforces.Couronsaprsles
plaisirsLesennuisrejoignentgrandspasCeuxquineleurfontpaslachasse
encoreleslogandel'archiprtredeHita,JuanRuiz,auteurduLibrodeBuenAmor(1330),qui,
malgrtout,renfermequelquescantarescazzurosdulocoamor:Cueillezlesboutonsderos
pendantqu'ilenesttemps.
Side174
3.Nostalgie
Onpeut,dansl'ensemble,considrerquelespomesquitraduisentuncertainpicurisme
proviendraientd'Espagneetmaneraientdel'poque,mieuxdespoques,o,lepouvoirarabe
bientabli,onosaits'adonnerauxplaisirsdelavie.Car,nousdisposons,danslelot,depomes
quiexprimentpluttlesregretsdupass,lanostalgied'unparadisperdu,etdanslesquelsdes
villesespagnolessontcites.Ceuxci,osonsnoussupputer,seraientcomposs,certespardes
Andalous,maisauMaghreb,sansdouteimmdiatementaprsl'immigration(onpeuts'en
rendrecompteaussitraverslalangue,quiestmoinsricheetquiasubidenouvelles
transformationsphontiques,probablementsousl'influencedelalanguelocale).Voiciquelques
exemples:
nosjoursreviendraientils?moncurtelunpigeonaprissonenvolpourAlgsirasles
Andalouscomprennentlelangagedessignes/neconnaissentl'amourquelespotescomme
jeregrettelepass,poquejamaisrvolue,heuresdedlices/etnossoires,lesdemeures
andalousesquenousavonsquittes,commentlesoubliernotrenostalgiedupaysandalou/
moncurestdeplusenpluserrant,madouleurdeplusenplusgrande/meslarmesne
cessentdecoulersurmesjoues/montreseconsume...jeviensdeMalaga,avecmonseul
corps,monmeestresteGrenade/quefairemonDieu.
Voiciunmuwassahdontlapremirestrophemrited'treentirement
traduite:
Grenadeamiestbelleetgaie~ellen'apassapareille
DieuarehausssadignitetsonrangHcitcouronnedegloire
Quiaperoituncildesoninviolabilit~remplitmoncurdebonheur
Monaimeestloin:jenepuisrevoirsonvisage
Vtuedebrocardijeunemariesurlepidestaisacr
(lavilleestcomparelafemme,tresacretinviolable,dontonrve
devoiraumoinslescils:onpeutsupposerquelafemmehispanoarabe
auXVmesicleestencorevoile).
Ilarrivequelepomerenfermedesallusionsplusnettesencore,prouvant
qu'ilestnauMaghreb:unsoirjelongeaisl'ouedFsmarche
firementlelongdel'ouedFssurTunissoufflentlesventsd'Alexandrie.
EndehorsdequelquesrarespomesquisemblentavoirvulejourauMaghreb,lesautressont
bienoriginairesd'Espagne.Contrairementlaposieorientaleoumaghrbine,quines'exprime
quedanslalangueancienne(ouclassique,oulittraire),lantreexploitelalanguepopulaire,qui
Side175
laire,quiasespropresloisphontiquesetsapropresyntaxe.Deplus,muwassahetzajalsontdes
genrestoutfaitnouveaux,lastructurespcifiqueetlamtriqueparticulire.Enfin,les
thmeseuxmmes,lorsqu'ilsnesontpastoutfaitsoriginaux,sonttoutaumoinsempreints
d'uncachet,d'unton,d'unparfumquinousloignentdelaposietraditionnelle.
Pointn'estbesoindesoulignerl'importancedecespomessurlesplanshistorique,littraire,
linguistique,ethnologiqueetsociologique.C'estpourquoinousavionslancuncrid'alarme
https://tidsskrift.dk/index.php/revue_romane/article/view/11300/21442

10/12

16/5/2016

VestigesdelaposieHispanoarabeauMaghreb|Merad|RevueRomane

lelendemaindel'indpendancedel'Algrie,etproposunplandesauvetageetdesauvegarde:
c'estquelesfacteurspsychologiquesouautresquiavaientpermislaconservationjalousedece
patrimoines'effritentdeplusenplus.Cetteposiechante,sousl'occupationturquepuis
franaise(15211962),servaitdetraitd'unionentrelesMaghrbinsetdelienaveclepass,
commeungagedelaprennitd'unepersonnalitinalinable:safonctionsocialeetpolitique,
quienapermislatransmissionmiraculeuse,n'aplussaraisond'tremaintenantquele
Maghrebestindpendantetque,parsuitedelaforteempreintefranaiseetdesimpratifs
conomiques,ils'orienteversl'Europe.Lesnouvellesgnrations,dontl'engouementporte
surtoutsurlamusiquepopulaireetsurlesmusiquestrangres,enparticuliergyptienne,
franaise,voireamricaine,sedsintressenttotalementdecetartmoribond.Parailleurs,leur
situationdevenantdeplusenplusprcaire,lesartistesquiviventdecetartdeviennentdeplus
enplusrares.Lamoitidestwasyat(prludessansparoles)adjdisparu:lespartitions
musicalesn'tantpasfixessmiotiquementetn'tantpas,contrairementauxpiceschantes,
soutenuespardestextes,devaientdisparatreenpremier.Mmelespiceschantes,sous
l'rosiondutemps,partentenpoussire:ilmesemblequ'unrecensementmmesystmatique
n'exhumeraitpastouteslesmillepicesalgriennes,signalesparYafilen1904,dansses
Chansonsarabes.
Touslespomesparnousrecueillissontapocryphes:l'und'euxdvoilelenomdesonauteur
(Ibncantarouijesuis).D'ErlangerenareprunTunisquiappartientaugrandpote
isralitedeSvilleIbrhmIbnSahl(12081251).Naturellement,uneconfrontationdece
patrimoinemaghrbinaveclesmanuscritsrestsenEspagneouailleurspourraitnousaider
lesidentifier.Maiscen'estpaslleplusimportant.Eneffet,unetudeapprofondiedes
muwassahatetdesazjinordafricainspourrait

7:inRvolutionAfricaine,Alger,Nu122mai1905etN'123juin1965.
Side176
cainspourraitapporterunecontributionnonngligeableauxtravauxdeJulinRiberayTarroga,
quiaffirmedanssesDiscursoseidosantelaRealAcademiaEspaola(1912,p.50):Laclef
mystrieusequiexpliquelemcanismedesformespotiquesdesdiverssystmeslyriquesdu
mondecivilisaumoyengeestlaposielyriqueandalouselaquelleappartientlerecueil
(Cancionero)deIbnQuzmn(citpard'Erlanger,VI,p.638).Desonct,AngelGonzalez
Palenciasoulignelesnombreusesanalogiesentrelezajaletlescantigasespagnoles,lespomes
provenaux,lesballadesetrondetsfranais,lescontrastos,laudes,ballatasetcantos
carnavalescositaliens,leschantspopulairesd'lrlandeetd'Ecosse.Cesthsesnesontpas
unanimementadmisesc'estpourquoilerpertoiremaghrbinpourraittred'unecertaine
aide,d'autantplusqu'ilconsistesurtoutenmuwassahatetque,jusqu'ici,cesontsurtoutlesazjl
quiontguidlescomparatistes.Ilestregrettablequetroppeuderomanistess'intressentla
languearabe,carl'tudelinguistiquedelaposieandalousepeutapporterdeslmentsnon
ngligeablesquiveutsuivredeprslesempruntsfaitsparleslanguesromanesaumoyenge
demme,unetudelittrairepluspoussedecestextespourraitjeterunenouvellelumiresur
lesgenrespotiquesetlesthmesdelalittratureeuropennedumoyenge.Enoutre,les
techniquesmodernesd'approchesethnologiques,siellestaientappliquescetteposie,ne
manqueraientpasdenousdifiersurlasocithispanoarabe.Deleurct,lesphilologues
arabesngligentsansdoutelefaitquecetteposieestlaseuletracedelalangueparleau
moyengeetque,commetelle,ellereprsenteunjaloncapitaldansl'histoiredelalangue
(philologuesarabesetorientalistesnes'occupentgnralementquedelalanguelittraire,qui,
elle,estpratiquementimmuableetidentiquedanstoutemondearabe).
Enfin,enpassant,nouspouvonssignaleraussil'importancedelamusiquequisoutientcette
posie.Sielletaitrationnellementsolfieetenregistre,tantlaseuletracedelamusique
arabedumoyenge,elleseraituneminederenseignementspourlesmusicologuesarabeset
europens.Eneffet,elleestlaseulemusiquearabeancienneconnuecejouret,commetelle,
ellepourraitnousapporterdeslmentsnouveauxpourconnatre,enplus,lamusiqueorientale
despremierssicles.Onsait,parailleurs,qu'endehorsduplainchantliturgiquefixparle
systmemusicalgrcoromain,grcesaintLandre,onn'estpastellementaufaitdela
https://tidsskrift.dk/index.php/revue_romane/article/view/11300/21442

11/12

16/5/2016

VestigesdelaposieHispanoarabeauMaghreb|Merad|RevueRomane

musiqueespagnoled'avantleXlllmesicle:leschantsprofaneslesplusanciens,cejour
connus,sontlescantigasremontantpeineAlphonseX,roideCastilleetdeLon.C'estparle
biaisdecette
Side177
musiquehispanoarabe,rfugieauMaghreb,qu'onpourraitsefaire
uneidedelamusiqueprofanedumoyengeespagnolet,sansdoute
aussi,dumoyengeeuropenengnral.
GhaniMerad
COPENHAGUE

8:Quelquesapprochesonttoutdemmeeulieudjparexemple,GonzaloMenndezPidal,
dansElRomanceroHispnicodesonpreR.MenndezPidal,aajoutunchapitresurles
balladesmusicales,danslequelfigurentdesextraitspuissTtouan,Tanger,Bucarest,Sofia,
Belgrade,Constantinople,Damas...

Bibliographie:
BachirHadjAli:Quelquesidessurlescaractristiques,lessources,lestendances
actuellesetlesperspectivesdelamusiquealgrienne,inLaNouvelleCritique,
N112,janvier1960,pp.109132.
GhaniMerad:Aspectsdelamusiquealgrienne,inEntretiens,Nspc,Paris,
fvrier1957,pp.7174.
JulesRouanet:Lamusiquearabe,dansEncyclopdiedelamusique,Paris,Delgrave,
1922,t.V,pp.26762944,spc.chap.Lamusiqueandalousedansle
Maghreb,pp.28132939.
BaronRodolphed'ERLANGER:Lamusiquearabe,Paris,PaulGeuthner,t.VI,1959:
surLetwash,pp.16068etsurLezajal,pp.63539.
WalterStalkie:L'Espagne,Voyagemusicaldansletempsetdansl'espacet.I,
dansHistoireuniverselledelamusique,ParisGenve,EdislietRenKister,1959.

HostedafDetKongeligeBibliotekDanmarksNationalBibliotek
ogKbenhavnsUniversitetsBibliotek/HostedbytheRoyal
LibraryNationalLibraryofDenmarkandCopenhagen
UniversityLibrary

https://tidsskrift.dk/index.php/revue_romane/article/view/11300/21442

12/12

Vous aimerez peut-être aussi