Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Annales de Biologie Clinique
Annales de Biologie Clinique
NUMRO EN COURS
ARCHIVES
ESPACE AUTEURS
COMIT DE RDACTION
EN SAVOIR PLUS
ACHETER UN NUMRO
S'ABONNER
Lestressoxydant:intrtdesamiseenvidenceenbiologiemdicaleetproblmespossparlechoixd'un
marqueur
Volume55,numro1,JanvierFvrier1997
Imprimer
Ajoutermesfavoris
Citercetarticle
Envoyerunlienversarticle
L'intrtportauxradicauxlibressortactuellementdudomainemarginaldelamdecinedanslequell'avaitconfin
paradoxalementleurmodedanslegrandpublic,notammentl'utilisationdececonceptparlespublicistesdel'industrie
Illustrations
cosmtologique.Pourtantsicettepratiquen'estaucunementlapreuvescientifiquedevaliditd'unconceptbiologique,elle Afficherlesillustrations
neconstituepaslapreuveducontraire.Ainsilarapiditderactiondesfirmescosmtologiquesleurontfait,trsttetsans
plusdepreuvesd'efficacit,incorporerdel'ADNdanslescrmesdebeaut.
L'engouementactuelpourcethmemdicaltientplusieursfacteurs.Ondisposed'unemeilleurecomprhension,plusfine,decequereprsentele
phnomnedestressoxydantetdemeilleursoutilspoursontude.Ondcouvresonintricationavecdesphnomnesimportantscommelacarcinogense
oul'apoptose.Enfinlespremiersrsultatsd'tudespidmiologiquescommencentparatre.
Lebiologistedoitdoncseposerlaquestionsuivante:doisjemettreenroutedestechniquespourvaluerunstressoxydantchezdesmaladeset,sioui,
commentfaire?
Ladmarcheseracompliqueparlenombreimportantdesindicateursutilisables,parl'absencederecommandationsetparl'existencedeprjugspuristes
delapartdesspcialistes.Chaquespcialisted'unetechniqueaeneffetl'habitudedechanterleslouangesd'untyped'indicateurssansenprciserles
limites.Depluscedomainen'estencoretudiessentiellementquepardesbiologistesn'ayantpaslapratiqueetlaconnaissancedesbesoinsdelabiologie
clinique.C'estpourquoiilnousaparuimportantdefairelepointsurcesujetpourceuxdenoscollguesquisetrouventouvontsetrouverdanscette
situation.
Quesontlesradicauxlibresbiologiquesetlestressoxydant?
Lesradicauxlibressontdesespceschimiques(atomesoumolcules)possdantunlectronclibataire.Cettepropritlesrendaptesragiravecdes
molculeslorsderactionsenchane.Laractivitdesradicauxdel'oxygnenedoitpasnonplustreexagrecarelleesttrsvariableselonlanaturedu
radical.Ainsi,parmilesradicauxformschezlestresvivants,l'anionradicalairesuperoxyde(O2),commelemonoxyded'azote(NO),nesontpastrs
ractifsmaisconstituentdesprcurseurspouvanttreactivsend'autresespcesplusractives(figure1).Lafaibleractivitdecesdeuxradicauxpermet
d'ailleursleurutilisationparl'organismecommemdiateursrgulantdesfonctionsbiologiquestellelavasodilatationcapillaire.Parcontredesradicaux
commelesradicauxperoxyls(ROO)ousurtoutleradicalhydroxyl(HO)sontextrmementractifs,etceavectouteslesmolculesdestissusvivantsqui
pourrontdonctreprsentes,tort,commedespigeurs,voiredesantioxydants.D'autresespcesdrivesditesespcesactivesdel'oxygne,commele
peroxyded'hydrogne(H2O2)oulenitroperoxyde(ONOOH),sontellesaussiractives.L'ensembledesradicauxlibresetdeleurprcurseursestsouvent
appelespcesractivesdel'oxygne.
Maladiesetstressoxydant
Gensedustressoxydant
Lesradicauxlibresdel'oxygneconstituentdesespcescertesractives,maisindispensablesaufonctionnementdel'organisme.Malgrleurcaractre
dangereux,l'organismelesmatriseparunensembledemolculespigeantesdontlesvitaminesantioxydantesetd'enzymescommelessuperoxydes
dismutasesetlesperoxydases.Malheureusementcesystmedecontrlepeutsedrgler,dansuntypecellulaireouuntissuprcis,parsuited'une
surproductionmassive(inflammation,irradiation,intoxication)oud'uneffondrementdesdfensesendognesparsuitedecarencesenmicronutriments
antioxydants(vitaminesC,E,Q,btacarotne,polyphnols,zinc,slnium,cuivre,manganse)oud'anomaliesgntiquesdesenzymesantioxydants.Le
stressoxydantvadoncrsulterd'undsquilibredelabalanceanti/prooxydants(figure2).
Consquencesdustressoxydant
Ilestresponsabledelsionsdirectesdemolculesbiologiques(oxydationdel'ADN,desprotines,deslipides,desglucides),maisaussidelsions
secondairesduesaucaractrecytotoxiqueetmutagnedesproduitslibrs,notammentlorsdel'oxydationdeslipides.Cesproduitsselientl'ADN,
formantdesadduitsresponsablesdemutagenseetcarcinogense.Ilspeuventaussiselieravecdesprotinesdevenantresponsablesdelaformation
d'autoanticorpsoudelipofuschinescaractristiquesduvieillissement.D'autrepart,lepotentielredoxdescellulesservantcontrlerl'expressiond'ungrand
nombredegnesparl'intermdiairedefacteursdetranscription,onassiste,lorsdecesmodificationsanormales,lasurexpressionoul'inhibitiond'un
nombreimportantdefonctionsbiochimiques.Cesanomaliesdefonctionnementdesgnessontresponsables,selonladosederadicaux,d'unefibrose,d'une
inhibitiondelaprolifrationcellulaire,d'uneapoptoseoud'unencrose.Certainescellules,commeleslymphocytes,lescellulesbtadeLangerhansou
certainsneurones,sontparticulirementsensiblesaustressoxydant.
Lestressoxydantestdonclacauseinitialedeplusieursmaladies(figure3):cancer,cataracte,sclroselatraleamyotrophique,vieillissementacclr.Il
estundesfacteursdelagensedemaladiesplurifactoriellestelslamaladied'Alzheimer,lesrhumatismesetlesmaladiescardiovasculaires.
DansdenombreusesautressituationspathologiquescommelesdiabtesoulesinfectionsVIH,maissanscaractresystmatique,lestressoxydant
rsultedetroublesnutritionnelsoumtaboliquessecondaireslapathologieinitiale.Maismmedanslecasd'unemaladiecommelesida,lestressoxydant
induitestloinden'trequ'unpiphnomne.AucontraireilestpeuttreundeslmentsmajeursentranantladisparitiondeslymphocytesCD4aucoursde
l'volutiondel'infectionVIH1.Lacrationdecestressestd'ailleurstrsprcoceetfaitpartied'unestratgieduviruspourmodifierlemtabolismedes
cellulesparasitesetfavorisersamultiplication.Uncongrsrcentvientd'treorganisParisparl'InstitutPasteur:ilarunisurcethmeplusde450
chercheursinternationaux[1].
Lesindicateursutilisablespourdiagnostiquerunstressoxydantchezl'homme
Untrsgrandnombredetechniques[2,3]sontactuellementdisponiblespourvaluerlestressoxydant,quiontfaitl'objetd'ouvragesdesynthseauxquels
lebiologistepourraserfrer[4,5].Unelistedesmarqueurslespluscourammentutilissfiguredansletableau1.Toutefoiscedomainedelabiologien'a
pasencoretabordaveclarigueuretlesoucidestandardisationetd'optimisationdesmthodeshabituellesenbiologieclinique.Unegrandedisparitde
techniquesetdersultatscompliquedoncl'interprtationdesrsultatsetalimentelespolmiques,maisaussiledsarroideceluiquidsireaborderces
techniques.
Lamesuredirectedesradicauxlibresestellepossible?
Ilestpossiblededtecteretmesurerdesradicauxlibresparunetechniquebienconnuedeschimistes:larsonanceparalectronique(ESRouRPE)[6].
Malheureusementcettetechniquen'estpastrssensibleet,surtout,lademiviecourtedesradicauxlibresdel'oxygneestincompatibleavecletempsd'une
prisedesangetdesontransportaulaboratoire.
Depluslelieudeproductiondesradicauxenexcsestsouventinaccessiblelabiopsieoualorsnonsansdanger.Ilestnanmoinspossiblededtecterpar
RPEdesradicauxsecondairesdetypeperoxyldurantlareperfusiond'angioplastiescoronaires[7],oudetypeascorbyldanslesangdesmaladessubissant
unremplacementdevalvesaortiques[8].Maisilconvientdeprleverlesangsurunagentstabilisantlesradicaux(ditagentspintrap)etdelecongeler
immdiatementdansl'azoteliquide.
Lalumireproduiteparladcompositionderadicauxpeuttremesuredirectement,maiselleestexcessivementfaible(ultraweakchimiluminescence).
Aussi,leplussouvent,lachimioluminescenceutiliselalumireproduiteparractiondesradicauxlibresavecdessondeslucigniquescommeleluminolou
lalucignine.Leluminolestpeuspcifiquepouvantproduiredelalumireparractionavecdenombreusesmolculesbiologiquescommelesperoxydesou
l'acideurique.L'applicationlapluscommunedelaluminescenceestlamesuredesradicauxproduitspardescellulesisolesdusang(polynuclaires
neutrophiles,monocytes,lymphocytesB)oudeliquidedelavagepulmonaire(macrophages)[9,10].Laproductionderadicauxparcescellulespeuttresoit
spontanesoitinduiteparstimulationparleLPS(lipopolysaccharidedesurface)oulePMA(actatedephorbolmyristate).Ilestainsipossibledemesurer
aussilaluminescencedusangtotalstimulafind'viterlesartefactsinduitsparlasparationcellulaire.Unestimulationanormaledescellulesphagocytaires
dusangaputredmontrechezdesmaladesaprsangioplastie,danslesidaouaprshmodialyse.
Mesureindirectedeslsionsoxydatives
Lestressoxydantaboutituneattaquedescomposscellulaires.Lesmolculesbiologiquespeuventsoittreoxydessurdessitesspcifiques,soit
clivesouaucontrairepolymrisesparl'effetdirectdesradicauxoxygns.Maisellespeuventaussisubirl'attaquechimiquedescompossissusde
l'oxydationdeslipides(peroxydesoualdhydes)crantdescompossd'addition.Cescomposssonteuxmmesantigniquesetleurapparitionsera
responsabledelaformationd'autoanticorps.Toutesceslsionsdecompossbiologiquessontutilisablespourvaluerunstressoxydant[11].
Drivsdelaperoxydationdeslipides
Lesmarqueurslesplusutilisssontlamesuredescompossrsultantdelaperoxydationlipidique,processusdedgradationdeslipides,etplus
particulirementdeslipidespolyinsatursdesmembranesetdeslipoprotines.Leprincipalmoded'attaquedesacidesgraspolyinsatursestdl'actiondu
radicalhydroxyl,capabled'arracherunhydrognesurlescarbonessitusentredeuxdoublesliaisons,positionparticulirementfragile(figure4).Leradical
acidepolyinsaturformvatrsvitevoluerenunradicaldineconjugu,plusstable,pardlocalisationdeladoubleliaison.Leradicaldinepourrapar
fixationd'oxygneformerunradicalperoxyde,puislesacidestantproximitlesunsdesautres,laractionvasubirunepropagationenchane.Leradical
peroxyl,enarrachantunhydrogneunemolculed'acidepolyinsaturevoisine,devientunhydroperoxyl,tandisqueledeuximeacidegrassubitlamme
suitedemodifications.Leshydroperoxydespeuventsubirplusieursmodesd'volution:trerduitsetneutralissparlaglutathionperoxydaseoucontinuer
s'oxyderetsefragmenterenaldhydesacidesetenalcanes(thane,thylne,pentane)qui,deparleurvolatilit,sontliminsparvoiepulmonaire.Le
radicalperoxyl,aprsvolutionenunperoxydecycliqueetcoupuredelamolcule,peutlibrerdiffrentsfragmentsdontlemalonaldialdhydeou
l'hydroxynonenal.
Mesuredesdrivsdelaperoxydationdeslipides
Danslesang,lesdinesconjugus,leshydroperoxydes[12],etsurtoutlesaldhydespeuventtremesurs.Lesalcanes(thane,pentane)rsultantde
cetteperoxydationsontliminsparvoiepulmonaireetpeuventtreaussimesursaprsrecueildesgazrespiratoires,desmalades.Lamesuredesgaz
respiratoires,sielleestintressantepourmesurerunstressbrutal,prsenteautantd'artefactsquelesautresparamtres[13].Uneaugmentationdupentane
exhalatobservechezlesfumeurs,aprsinfarctus,dansladmenced'Alzheimeroulorsd'arthriterhumatode.
Lamesuredesaldhydespeuttreraliseglobalementparractionavecl'acidethiobarbituriquesouslenomdedosagedesTBARs(thiobarbituricacid
reactantsubstances)seterminantparunemesuredelacolorationduconjugu.Desaldhydespeuventtresparmentanalyssdontlepopulaire,bienque
parfoisdcritort,dosagedumalonaldialdhyde(MDA).Cedosagetrssimplencessitedesprcautionslorsdel'tapedechauffageenmilieuacide(eau
trspure,ajoutdedesferrioxamineouBHT)afind'viterlagnrationdeMDApartirdeslipideslorsdudosage.Unemesurefluorimtrique[14]oupar
chromatographieliquide[15]permetunemesureslectiveduMDA.
L'hydroxynonenalestgalementunmarqueurintressantdustressoxydantcarcecomposest,commeleMDA,gnotoxiqueetcarcinogneparluimme.
IlpeuttremesurparHPLCdesdrivsrsultantdelaractionaveclaDNPH(dinitrophnylhydrazine)oulacyclohexanedione.
L'oxydabilitinvitrodesLDLisolesetsoumisesuneattaqueparducuivrevitamineCestunrefletdelasensibilitd'unsujetunathromepardficiten
antioxydants[16],alorsquelamesuredesLDLoxydespardesanticorpsmonoclonauxspcifiquesestunrefletd'unstresspassayantlsl'apoLDL[17].
Drivsd'oxydationdel'ADN
Leslsionsinduitesparlesradicauxlibresdanslematrielgntique(basesmodifies,cassuressimplesetdoublesdelachaneoligonuclotidique,
pontagesavecdesrsidusprotiques)sontaumoinspartiellementimpliquesdansdenombreuxprocessusdltres(ltalitcellulaire,mutagense,
cancrogense)etlevieillissementcellulaire.Larecherchedeproduitsd'oxydationradicalairedel'ADNpeuttreralisedansdescellulescirculantes
isolesoudesbiopsies,maisaussidansl'urineoseretrouventlescompossoxyds(nuclosidesoubases)aprsleurexcisionparlesenzymesde
rparation.
Lesdrivsderactiondesradicauxavecl'ADNsonttrsnombreux:glycoldethymine,8hydroxyguanine,8hydroxyadnine,formamidopyrimidine,5
hydroxymthyluracil,cytosineglycol[18].Toutefois,cejour,lesmthodesdemesuresontlourdescequienlimitel'intrtenbiologieclinique[19].Ces
drivssonteneffetmesurablesdansl'urineparCGMSenfragmentomtriedemasse[20]ouparHPLCavecdtectionlectrochimique,oudansl'ADNdu
spermeoudesmonocytes.Toutefoisdesprcautionsdrastiquesdoiventtrepriseslorsdel'extractiondel'ADNoudesonhydrolyse.Ilestaussipossiblede
mesurerdanslesmilieuxbiologiqueslesproduitsdeconjugaisonaveclesbasesdel'ADNdelatyrosineouduMDA.
Drivsd'oxydationdesprotines
Lesprotinespeuventsubiruneoxydationdeleursacidesaminslesplussensiblesl'oxydation,commelacystine,letryptophane,lavaline,la
phnylalanine,lamthionine.Lesprotinessubissentaussiuneglycosylationnoncovalenteparuneattaqueradicalaireduglucoseoudel'ascorbateen
prsencedemtauxdetransition[21].
Enpratiquelamesuredesaldhydesformssurlesprotines(carbonylesprotiques)sefaitparractionavecleDNPH.Lesgroupesthiolsnonoxyds
peuventtremesursparleractifd'Ellman(5,5'dithiobis2nitrobenzoicacid)quidonneunecolorationjauneaveclesrsiduscystines,lamesuresefaisant
leplussouventavecl'albumineplasmatique[22].
IlestgalementpossibledemesurerparHPLCetdtectioncoulomtriquelesacidesaminsmodifisdesprotinessriques:hydroxyvaline,ortho
hydroxytyrosine,bityrosine,nitrotyrosine(marqueurdustressauperoxynitrite).
Apprciationdescapacitsantioxydantesdel'organisme
Labaissedelateneurcirculanteenantioxydantsendognespeuttreconsidrecommeunindiced'unesurconsommationdecesmolculesdueaustress
oxydant.Toutefois,encasdepathologiesaigus,ilconvientdetenircomptedesphnomnesd'hmodilutionresponsablesd'unebaisseapparentedela
plupartdesparamtressriques.
DessituationsdestressoxydantprovoquentunediminutiondesvitaminesEetCoudubtacarotnedansleplasmasanguin.
Ledosageduglutathiondemeureundesmarqueursderfrencedustressoxydant[23].Malgrlacomplexitdesondosageetsousrservederespecter
desconditionsdetraitementimmdiatduprlvement,ilconstitueunmarqueurspcifiquedustressoxydant,celuicientranantunebaissedurapport
glutathionrduit/glutathiontotal,maisaussiunebaisseduglutathiontotalparfuiteduglutathionoxyd.
Enfincertainsauteursrecommandentlamesuredescapacitsantioxydantestotalesduplasma[24]oudesrythrocytes,soumisl'actiond'ungnrateur
deradicauxlibres[25].
Laprincipalelimitedecesmesuresdecapacitsantioxydantes(monoparamtriquesoutotales)estqu'unebaissen'indiquequ'unrisqueaccru,etnonla
preuveabsoluequ'unstresssesoitpass.Ils'agitsimplementd'unrisquededrglementbiologique,limitdeplusl'tudedequelquesmolcules
pigeusesdontlanaturedpendradelanaturedesradicauxgnrsparlatechnique.
CONCLUSION
Lestressoxydantestunsyndromepartentire,semblableceluidel'inflammation,qu'ilconvientdemettreenvidencecarilsignifieunrisquepourlesmaladeset
cardesthrapeutiquesexistentpourlefairergresser.Pourl'valuernousdisposonsdenombreuxmarqueursqui,hlas,prsententtousdeslimitesd'utilisationetun
manquedespcificit.Ilconviendradoncd'utiliserunecombinaisond'aumoinsdeuxmarqueursdiffrentspouridentifierunstressoxydant,dechoisirdesmarqueurs
adaptsauphnomneencoursetsalocalisation:marqueursd'oxydationlipidiquepouruneagressionextracellulaire,marqueursd'oxydationdel'ADNpourune
irradiationattaquantlenoyaucellulaire.Notonssurtoutquesouventlessolutionslespluscomplexesetsophistiquesn'apportentpasdemeilleuresinformationsqu'une
mthodesimpleetrapidecommeledosagedumalonaldhyde.Pourobtenirdesrsultatsdequalitindiscutable,ilconvientdesesouvenirque,lorsduprlvement
commedudosage,ilestindispensabledeprendrelesprcautionsncessairespourviterlaformationd'artefactsd'oxydation.Ledosageleplussimpleestdansces
conditionsungagedequalit.
MON COMPTE
Creruncompte
Connexionmoncomptepersonnel
Login
Motdepasse
OK
Connexionaucompted'uneinstitution
Activermoncompte
Identifiantsoublis
ALERTES SOMMAIRE
PETITES ANNONCES
ESPACE PARTENAIRES
Publicit Partenaires Auteursrevues Auteurslivres
SERVICES
Abonnezvous Achetezunnumro Articlelacarte Congrs Petitesannonces
InfoslgalesAide/FAQQuisommesnous?ContactQuelleestmonadresseIP?
Copyright2017JOHNLIBBEYEUROTEXT