FONDAMENTALES
DE
CHROMATOGRAPHIE
MariePauleBassez
http://chemphys.ustrasbg.fr/mpb
PLAN
1.Introduction
2.Grandeurschromatographiques
2.1RapportdedistributionKdusolut
2.2Thermodynamiquedelachromatographie
2.3Tempsdertentiondusolut
2.4Facteurdertention
2.5Facteurdeslectivitoudesparation
2.6CourbedeGauss
2.7Rsolutiondespics
2.8Lathoriedesplateaux
2.9Lathoriecintique
2.10Exempled'application
Bibliographie
1. Introduction
La chromatographieestunetechniqueanalytiquequipermetdesparerles
constituantsd'unmlangehomogneliquideougazeux.
Ondistinguedeuxtypesdechromatographie:surcolonneetplanaire.
Fig.Sparationdes
constituantsd'un
mlangepar
chromatographie
d'lutionsurcolonne.
dtecteur
Ref.D.A.Skoogethttp://www.unige.ch/cabe/chimie_anal/chromato.pdf
Classementdesmthodesdechromatographiesurcolonne
1.Lachromatographieenphaseliquide,CPL:laphasemobileestunliquide.
2.Lachromatographieenphasegaz,CPG:laphasemobileestungaz.
3.Lachromatographieenfluidesupercritique,CFS:P.M.=fluidesupercritique.
Chromatographieenphaseliquide
phasestationnaire
typedesparation
CLL
Liquidefixsurunsolide
CLPgreffeGroupemtorg.lichimiquementungel
CLS
Partageentreliquidesnonmiscibles
Solideougel
Partageentreliq.etsurfacegreffe
Adsorption
CLG
Liq.dslesporesd'ungeldepolymrerticulPartage/Tamisage(sieving)
(Chr.liquidegel;permation;sizeexclusion)
C.Ionique
Polymreorganiquerticulgreff
Echanged'ions
C.AffinitSupportgreffporteurd'ions(IMAC)Liaisondonneuraccepteur
ElectroCgeldesiliceoupolymreorgan.greffMobilitdschamplectr.
2. Grandeurs chromatographiques
2.1 Rapport de distribution K du solut
(rappel:solut=corpsminoritairedansunsolvant;corpssimple=entitmolculaireforme
d'atomesidentiques:ex.O2;corpscompos=entitmolculaireformed'atomesdiffrents:H2O;
corpspur=corpsformd'entitsmolculairesidentiques).
Lessparationschromatograph.sontbasessurlarpartitiondessolutsdans
deuxphases:solutA(phasemobile)solutA(phasestationnaire)
Laconstanted'quilibredecetteractionestappele:rapportdedistributionK
C'estletermerecommandparl'UICPA(UnionInternationaledeChimiePureet
Applique)depuis1993aulieudeconstantededistribution,coefficientde
distributionetcoefficientdepartageencoreutiliss.
KestgalaurapportdesconcentrationsdusolutAdanslesdeuxphases:
KA=[A]stat/[A]mob
[A]stat=concentrationenmol.L1dusolutdansla phasestationnaire=[A]S
ou[A]orgconc.danslaphaseorganiquegreffesurunsupport.
[A]mob=......
phasemobile=[A]M
tM=tempsmort=t0=tempsncessairepourquelepicd'unconstituantnonretenupar
laPSapparaisse(retentiontimeofanunretainedpeakorsolventfront).
tR=tempsdertentiond'unconstituantretenuparlaPS(retainedpeak)
=tempscoulentrel'injectionetlemomentoleconstituantsortdelacolonne.
t'R=tRtM=tempsdertentionrduitoucorrig(adjustedretentiontime)
v=L/tR=vitessemoyennededplacementdusolut(L=longueurdelacolonne)
u=L/tM=vitessemoyennedesmolculesdelaphasemobile(cm.s1).
v=u.f(fractiondetempspassparlesolutdanslaphasemobile)
V =V = volumedelaPMdanslacol.=vol.interstitielaccessible(=vol.mort).
M
0
Ilestmesurparintroductiond'unsolutnonretenuparlaPS.
VM=tM.DDestledbitdelaphasemobile(flowrate)
c'estunvolumeparunitdetemps:cm3.s1oumL.s1
u=D/S(S=sectiondelacolonne)(cm3.s1/cm2).
V =volumedelaPS=V(colonnevide)V
S
M
VR=volumed'lutionoudertentiondusolut=volumedelaPMncessaire
pourentranerlesolutjusqu'lasortiedelacolonne=V(P.M.)quis'estcoulentre
lemomentdel'injectionetceluicorrespondantausommetdupic.VR=tR.D
V'R=VRV0=volumedertentionrduitdusolut(adjustedretentionvolume)
Rem.dfinitiondudbit:quantitd'unegrandeur,icilevolume,parunitdetemps.
dbitd'information=quantitd'informationtransmiseparunitdetemps:baud=bit.s1
13,5%dela
hauteur
D'aprsPRWScott,PrincipleandPracticeofChromatographyonlinetextbook
http://www.chromatographyonline.org/Principles/Nomenclature/rs11.html
.4 Facteur de rtention
UncomposdemassemTserpartitenmMdanslaphasemobileetmSdanslaphase
stationnaire.Silesconditionsopratoiresnechangentpas,mMetmSrestentconstantesau
coursdelamigrationdanslacolonne.LeurrapportestindpendantdemT.Ilestappel
facteur de rtention (recommand par UICPA) plutt que facteur de capacit. Ce n'est
pasuneconstante.
k'A=mS/mM=CS.VS/CM.VM=KA.VS/VM
aveclerapportdephase=VM/VS:KA= .k'A
SiK=0,lesolutmigreaussivitequelesolvant;siK=lesolutrestesurlacolonne.
Ondmontre:k'A=(tRtM)/tM=t'R/tM(doncKA=.t'A/tM)
rem.(2tMtM)/tM=1doncsitR<2tMalorsk'A<1;lutiontrsrapide,difficiletudier.
sik'A>20ou30;dured'lutiontrslongue.
EnHPLC,lasparationestoptimalepour2<k'<10afinqueletempsdepassagedes
constituantsnesoitpastroplong;k'=5=valeur"idale".
Lefacteurdertentionexprimemathmatiquementlacapacitplusoumoins
grandedelacolonneretenirchaqueconstituant.
2.5
=rapportdedistributionduconstituantBleplusretenusurlerapportdedistribution
duconstituantAlemoinsretenu(1erpic).
KB=[B]S/[B]Metesttoujours>1
k'A=KA.VS/VMk'B=KB.VS/VMdonc:KB/KA=k'B/k'Aet
=k'B/k'A
=[(tR(B)tM)/tM].[tM/(tR(A)tM)]
=t'R(B)/t'R(A)
Lefacteurdeslectivitexprimelapositionrelativede2picssurle
chromatogramme.
pourlesolutA:KA=[A]S/[A]MetGA=RT.lnKA
enthalpielibrededissolutiondusolutAdanslaphasestationnaire
pourlesolutB:KB=[B]S/[B]MetGB=RT.lnKB
GBGA=RT.(lnKBlnKA)=RT.(lnKB/KA)=RT.ln
GBGA=RT.ln
=KB/KA =exp(GAGB)/RT
exemple
exemple
tR
tM
tM
4
tR(A)
14
tR(B)
19
facteurdertention:k'A=(tRtM)/tM=t'R/tM=10/4=2,5
k'B=15/4=3,75
facteurdeslectivitoudesparation:=t'R(B)/t'R(A)=3,75/2,5=1,5
temps
(min)
,, :
=carttype=largeurdupiclahauteurdespoints
d'inflexion,60,6%delahauteur.
=2,35 = largeurmihauteur
=4 =1,7=largeurmesure
13,5%delahauteur=largeurlabase
dupic
Fig.CourbedeGauss
dusite:http://www.acnancymetz.fr/enseign/physique/CHIM/Jumber/Chromato/Chromato_gen.htm
Fig.Sparationde2picsadjacents
LespicssontrsoluspourR=1,5
tR(A)tR(B)
R=[(N1/2/4)].[(1)/].[k'B/(1+k'B)](1)
efficacitslectivitrtention
EfetdeRsurletempsdertention:tR(B)=(16R2H/u).[/(1)]2.[(1+k'B)3/k'B2](2)
ondduit:R1/R2=(N1/N2)1/2ettR1(B)/tR2(B)=R12/R22
Unebonnesparationestuncompromisentreunersolutionsuffisantedespicset
untempsdesparationraisonnable.
R/QettR(B)/Q'
minimumk'B=2
R/Q
tR(B)/Q'
k'B(sansunit)
Fig.Effetdufacteurdertentionk'BsurlefacteurdersolutionRetsur
letempsdertentiontR(B)
Lesquations1et2prcdentespeuventtrerarranges:
R=Q.k'B/(1+k'B)ettR(B)=Q'(1+k'B)3/k'B2
Les courbes ont t traces avec Q et Q' cts. C'est l'influence de k' qui est value
indpendammentdesautrestermes.IlfautremarquertoutefoisqueQ'varieavecR.
Rem.Lesvaleursdek'B >10correspondentunefaibleaugmentationdelarsolutionpourun
tempsdesparationpluslong.Ilvautmieuxlesviter.Lessparationssontoptimalesengnral
pour2<k'B<10.EnCPL,k'peutvarieravecunemodificationdelacompositiondumlange
desolvants(enCPGaveclatemprature).
fig.d'aprsD.A.Skoogethttp://www.unige.ch/cabe/chimie_anal/chromato.pdf.
c)estlemeilleurchromatogramme:
bonnersolution
ettempspluspetitqu'end)
tR(min)
Fig.Effetdelamodificationdelacompositiondusolvantsurlasparationdessoluts
D'aprsD.A.Skoogethttp://web.uconn.edu/rusling/StuartLC3.pdf
Fig.Sparationd'un
mlangecomplexesde6
constituants
d'aprsD.A.Skooget
www.unige.ch.....
tR
a)Lesconditionsdel'expriencepermettentauxpics1et2d'avoirunersolutionoptimale,
avecdesfacteursdertention2<k'<10.Mais5et6ontdestRtropgrandsetsontmalrsolus.
b)Avecd'autresconditions,5et6apparaissentbienmais12et34nesontpasrsolus.
c)3et4sontrsolusmaispas12ni56.
Pourbiensparerlespics,ilestparfoispossibledefairevarierlesconditionsexprimentalesau
coursdel'lution:audbutdel'lutionlesconditionssontcellesquiconduisentau
chromatogrammea,aprsapparitiondespics1et2,lesconditionssontchangespourdevenir
cellesoptimalespour3et4(c)puisdenouveauchangespourfaireapparatre5et6(b).
Unebonnesparationdesconstituantsd'unmlangeestainsiobtenueenuntempsminimum.
Fig.Effetdelalongueurd'unecolonneCPGsurlarsolution
Modificationdelalongueurdelacolonnecapillaire:endoublantL,Restmultiplipar2
F.etA.RouessacetsocitWatersethttp://www.unige.ch/cabe/chimie_anal/chromato.pdf
[Descriptionqualitativedespicschromatographiques
Les pics d'un chromatogramme ont une allure de courbe de Gauss reprsentant une
distribution symtrique de la grandeur tudie (nbre de molcules) de part et d'autre
d'unevaleurmoyenne.Lesmolculessubissentdetrsnombreuxtransfertsentrela
phase mobile et la phase stationnaire. Elles ont des comportements individuels
alatoires, certaines pouvant rester dans la phase stationnaire plus longtemps que la
dure moyenne. La largeur de la bande augmente en longueur au cours du
dplacement dans la colonne et cela se rpercute dans la largeur du pic du
chromatogrammeenfonctiondutemps.
nombredemolcules
Fig. Distribution des molcules dans la
colonne au temps tR, quand le solut atteint la
L - L
L+L
sortiedelacolonne.
L
injection
colonne
L
d'aprsD.A.Skoog
Hauteurquivalenteunplateauthorique,dfiniepar: H(cm)= 2L/L=HEPT
2
L
Nombredeplateauxthoriques=L/HdoncN=L /
2
cm2
tRetsontdanslemmerapportqueLetL:
Nombredeplateauxthoriqueseffectifs,ouefficacitrelle:Neff=t'R2/ 2
Cenombrecorrespondaunombred'quilibressuccessifsqu'arencontrunsolut.
+Ngrand,+lacolonneestefficaceet+lepicestfin.
Nestunegrandeurcaractristiqued'unsystmechromatographique.Ilpeuttre en
rduisantledbitdelaPM,maistRestaussi.
Hauteurdeplateaueffectif:Heff=L/Neff
Hauteurdeplateaurduite:h=H/dp=L/(N.dp)
dp=diamtremoyendesparticulessphriquesdescolonnes;
descolonnesayantmmeL/dpontdesefficacitsouperformancessemblables.
Lenombredeplateauxthoriquesexprimel'efficacitdelacolonne.
tableau:HEPTpourchromatoCPGetCPL(masterchimieParisSud)
EquationdevanDeemter(1956):H=A+B/u+C.u
C'estunedescriptionmathmatiquepourcomprendrelaformedespics.
Les3termesA,BetCcontribuentl'largissementdespics.
u=L/tM=vitessemoy.dedplacementoud'coulementdesmol.delaP.M.(mm.s1)
A:lil'anisotropied'coulement;dpenddelatailleetdelarpartitiondesparticulesdelaPS.
Lalargeurdelabandedpenddescheminsquepeuventsuivrelesmolculesdurantl'lution.Les
molculesdesolutarriventensortiedecolonnedesinstantsdiffrents.C'estlephnomnede
diffusionturbulente.
coulement
Le chemin parcouru par la molcule 2 est suprieur celui de la
molcule1.1arriveenBavant2.Letrajetdpenddudiamtredes
particulesquiremplissentlacolonne.
A=facteurdediffusiond'Eddy=2.dp(m)
outermedediffusionturbulente
=cteconcernantlargularitduremplissage(voisinde1)
dp=diamtredesparticules.Agdsidpgd.
Pluslesparticulessontpetites,plusleremplissageesthomogne,
plusApetitetplusl'efficacitdelacolonneaugmente.
LacontributiondeAestnullepourunecolonnecapillairede
d'aprsD.A.Skooget
chromatographieenphasegaz.
http://www.unige.ch/cabe/chimie_anal/chromato.pdf
B/u:termedediffusionmolculairelongitudinaleB/u=2 .DM
inversementproportionnellavitessed'coulementdelaphasemobile.B/upetitsiugd.
L'efficacitd'unecolonneaugmenteaveclavitessedelaP.M.
Lesmolculesdesolutdiffusentdesrgionslesplusconcentresverslesplusdilues.
Ellessedispersentdanstouteslesdirections,d'autantplusqueledbitestfaible.
EnCLHP,unefortepressionestexercesurlaphasemobile,cequipermetd'obtenirdes
dbits convenables avec des microparticules de 2 5 m de diamtre. De bonnes
sparationssontainsiobtenuesenCLHP.
(diffusion=quandunegrandeurchangededirection;ex.transfertdematiredl'agitationmolculaire.)
B=termeliladiffusionmolculairelongitudinale(encm2.s1).
=ctesansdimensionliel'espaceentrelesparticulesderemplissage.
=0,6pourlescolonnesremplieset1,0pourlescolonnescapillaires.
DM=coefficientdediffusiondusolutdanslaphasemobile(encm2.s1).Ilest5fois+
gdenCPGqu'enCPL.Lacontributiondeladiffusionlongitudinaleestconsidre
commengligeableenCLHP.
HEPT
Hminimum
a:CPL
u,vitessed'coulementcm.s1
HEPT
b:CPG
u,vitessed'coulementcm.s1
Fig.CourbesdevanDeemter
Effetdelavitessed'coulementdelaPMsurHEPT
a)pourlaCPLetb)pourlaCPG.
Lapenteest<0pourufaible.L'effetestplusimportantquandlaPMestungaz
(carlescoefficientsdediffusiondanslesgazsont>ceuxenphaseliq.).
D'aprsD.A.Skoogethttp://www.unige.ch/cabe/chimie_anal/chromato.pdf
PrincipleandPracticeofChromatographyRPWScott,onlinetextbook
http://www.chromatographyonline.org/Principles/Introduction/rs1.html
C.u=(CS+CM).u
=termedersistanceautransfertdemassedusolutentrelesdeuxphases.
LetransfertdemolculesentrelaPMetlaPSn'estpasinstantan.Parex.lesmolcules
loignesdelaPSpeuventtreentranesavantd'tretransfressurlaPS.
LetermeCdevientimportantquandlavitessed'coulement(cm.s1)delaphasemobile
ou son dbit (cm3.s1) est trop rapide. Cette rsistance empche la formation de
l'quilibre:solutdansPMsolutdansPS.
Plusupetit,pluslesmolculespntrentdanslaPSetpluslacolonneestefficace.
2
C ,termedetransfertdemassedanslaphasestationnaire;estproportionneld /D
S
f
S
df=paisseurmoyennedelacouchedePSdposesurlesparticulesdusupportsolide.
DS=coefficientdediffusiondusolutdanslaphasestationnaire
2
C
,termedetransfertdemassedanslaphasemobile;estproportionneld
/DM
M
p
dp=diamtredesparticulesderemplissage.
DM=coefficientdediffusiondusolutdanslaphasemobile.
Lescolonnesefficacessontrgulirementremplies,avecundpleplusfaiblepossible.
Ilestaussiprfrabled'utiliserunsolvantdefaibleviscositpourminimiserC.
L'largissementlongitudinaldupicprovientdudplacementdesmolcules
dansdesdirectionsparalllesl'coulement
L'largissementdautransfertdemasseprovientdeladiffusiondansune
directionperpendiculairel'coulement.
EtinversementpourletransfertPSversPM.
RPWScotthttp://www.chromatography
online.org/Principles/Peak
Dispersion/StationaryPhase/rs46.html
P.M.
P.S.
Ref.http://www.ucergy.fr/rech/labo/equipes/lppi/IMG/1ChroM1
Hm
H=A+B/u+C.u
LacourbedevanDeemter
estunehyperbole.
Ilexisteunminimumde
H=L/N.Ilcorrespondune
efficacitmaximaledela
colonne,pourunevitesseu
optimale(ouundbit
optimal)etpourunnbrede
plateauxthoriquesN
maximal.
minimum
Fig.CourbedevanDeemterd'unecolonnede
chromatographie.Lespointssontlesdonnesexprimentales.
LescourbesinfrieuresreprsententlestermesA,B/uetCu.
etmonolithes
Fig.Hauteurquivalenteunplateauthoriqueenfonctiondelavitessede
laphasemobilepourdescolonnesavecdiffrentsdiamtresdeparticules
Pourdesparticulesdediamtreinfrieur5m,Hgardesavaleurminimalequandu.
Descolonnesparticulesdepetitdiamtreourempliesd'unmonolithe,peuvent
treutilisesavecdesgrandesvitessesdephasemobilesansperted'efficacit.
D'aprsC.POOLE,p38ethttp://web.uconn.edu/rusling/Stuart_intro.PDF
termedelasocitWaters
dP<2m
Ref.dessin:http://nteserveur.univlyon1.fr/afsep/fichier/306_10_2_2006.pdf
Ilexisted'autresquations:deGolay:H=B/u+C.u
oudeKnox:h=A/u1/3+B/u+C.u
ApeuimportantenCPLestnulpourlescolonnescapillairesWCOTenCPG
(cfequ.Golay).
Pressuredrop(bar)
h=H/dp
dp=5m
vitessedelapm(mm.s1)
dbitdelapm(mL.mn1)
Ref: http://www.americanlaboratory.com/articles/al/a0010ver.pdf.
"NextgenerationuniversalcolumnsforReversedPhaseLiquidChromatography.
RPLC".Octobre2000
Fig.Exemplede
chromatogramme
avecdescription
desconditions
opratoires
Varian
:HPLC
:PhaseStationnaire:C18,
15cmx4,6mm,dP=5m
PhaseMobile :actonitrile,CH3CN
Temprature
:30C
M
tM=1,07min
tR(A)=2,40min;A=5s(largeurdupicmihauteur)
tR(B)=2,85min;B=6s
Rem:C18:chanealkyleenC18:(CH2)17CH3quiat
greffesurdugeldesilice:SiOSi(CH3)2(CH2)17CH3
actonitrile=cyanuredemthyle
1.Calculdufacteurdeslectivit
=KB/KA==k'B/k'A==t'R(B)/t'R(A)
=K(solutle+retenu:picloign)/K(solutleretenu:1erpic)
=(2,851,07)/(2,401,07)=1,34
2.calculdufacteurdersolution
R=2[tR(B)tR(A)]/[(B)+(A)]
=1,7
R=2.(2,852,40).60/1,7.(6+5)=2,89
3.Calculdunombredeplateauxthoriquesdelacolonne
rgimeisocratique:1seulsolvantdecompositionconstante
R=[(N1/2/4)].[(1)/].[k'/(1+k')]k'=(k'A+k'B)/2
k'A=t'R/tM=(2,401,07)/1,07=1,24
k'B=t'R/tM=(2,851,07)/1,07=1,66(=k'B/k'A=1,66/1,24=1,34)
N=[4.2,89.1,34.(1+1,45)]2/[(1,341).1,45]2=4646plateauxthoriques
4.Calculdeladiffrenced'enthalpielibrededissolutiondes2solutsdans
laphasestationnaire
solutA(PM) solutA(PS)
GBGA=RT.ln(cf.par.facteurdeslectivit)
GBGA=8,314.303.ln1,34=737J.mol1
BIBLIOGRAPHIE
GwenolaBURGOTetJeanLouisBURGOT,MthodesInstrumentalesd'Analyse
Chimique,TecetDoc2002.
ColinF.POOLE,TheEssenceofChromatography,Elsevier2003.
DouglasA.SKOOG,F.JamesHOLLER,TimothyA.NIEMAN,Principes
d'AnalyseInstrumentales,DeBoeck2003.
FrancisROUESSACetAnnickROUESSAC,Analysechimique,Dunod2004.
Rem.Denombreuxgraphiquesdecesiteontttrouvssurlatoilel'adresse:
http://www.unige.ch/cabe/chimie_anal/chromato.pdf.
Complments:
http://www.masterchimie1.upsud.fr/Chromatoweb/optimisation.html#A63