Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
1Organisationdelapartieexterne:leslithosphresocaniqueetcontinentale
Lalithosphreestconstituedelacrouteetdelapartiesuprieuredumanteau.Cesdeuxenveloppes
rocheusestantsparesparladiscontinuitdeMohorovicic.
Lalimiteinfrieurdelalithosphre,c'estdirelalimiteentrelemanteausuprieurrigide(cassant)etle
manteausuprieurductile,estsituvers1200C.Cettetempraturecorrespondlatempraturede
fusiondel'olivineunminralconstitutifdelapridotite.Laprofondeurdecettelimiteestdoncvariable,
prochede0kmauniveaudel'axedesdorsalesocaniquesjusqu'plusde300Kmsouslesvieux
continents.
Latransitionentrelalithosphreetl'asthnosphre,secaractriseparunediminutiondelavitessedes
ondessismiques,duelaprsencedematrielpartiellementfondu,etpermetdedfinirlaZMV(ouLVZ)
pourZoneMoindreVitesse(ouLowVelocityZone).
Deuxtypesdelithosphresontidentifiables:
Lalithosphrecontinentaleconstituedelacroutecontinentaleetdumanteausuprieur
Lalithosphreocaniqueconstituedelacrouteocaniqueetdumanteausuprieur.
2Lalithosphreestdcoupeenplaquesdedimensionsetdecompositionsvariables
Larpartitiondessismeslasurfacedugloben'estpashomogne.Lacartecidessusindiquel'emplacementdufoyerdessismesdemagnitude5et
deprofondeurvariable(jaune:seimessuperficiels,rouge:sismesintermdiaires,noir:sismesprofonds).
Leurrpartitionselocaliseauniveaudebandestroites,principalementlafrontiredescontinentsauniveaudeschainesdemontagnesainsiqu'au
niveaudesdorsalesetfossesocaniques.
LacartecidessusindiquelarpartitiondesprincipauxdificesvolcaniqueslasurfacedelaTerre.Delongueschainesd'alignementvolcaniquessont
localisesauniveaudelaceinturepripacifique("ceinturedefeu")etcorrespondentauxprincipalesfossesdesubduction(associesdesfosses
ocaniques).
Lacorrespondanceentrelalocalisationdessismesetdesdificesvolcaniquesestmiseenvidenceparcettecarte.Lesprincipauxdifices
volcaniquesl'exceptiondesvolcansaumilieudescontinentssemblentcorrespondentdeszonesdefortesactivitssismiques.
Lessismesetlesvolcansnesontpasrpartiesdemanirehomognelasurfaceduglobe:ilssontconcentrssurdesbandestroitesettrslongues.
Danscesbandes,lesdformationssontimportantes,alorsqu'ailleurs,ilyatrspeudedformations.Cesbandesdlimitentdescalottessphriques
rigidesetpeudformesl'exceptiondeleursfrontires:lesplaqueslithosphriques.
Cesplaqueslithosphriquessontrigidesetontuncomportantcassantloellessontsoumisesdescontraintes.Ellessontaunombrede16.
Lesplaqueslithosphriquespeuventtreentirementocaniques(plaquePacifiqueparexemple),ou
entirementcontinentale(plaqueturqueparexemple)oumixtes(plaqueeurasiatiqueparexemple).
Lescourbehypsomtrique(relevdesrelies
positifsetngatifs)cumulemontreune
rpartitionbimodaledesaltitudescorrespondants
auxdeuxtypesdecroutesetdoncaudeuxtypesde
lithosphres.
Lalithosphrealtitudepositivecorrespondla
lithosphrecontinentale
Lalithosphrealtitudengativecorrespondla
lithosphreocanique,partirdutalus
continentaleseulement.
3Lamobilithorizontaledelalithosphre:laThoriedelatectoniquedesplaques
Jusqu'lafindu19mesicle,aucungologueougophysicienneremettaitenquestionledogmedela
constanceetdelafixitdesairescontinentalesetocaniques.
L'Afriqueavaittoujourstdanssapositionactuelle;leSaharaavaittoujourstundserttraverspar
letropiqueduCancer.L'ocanAtlantiqueavaittoujourssparlesAmriquesdel'Europeetdel'Afrique.
CettevisionfixisteadominlesSciencesdelaTerrependantdessicles.
Pourtantuncertainnombred'observationscorrespondaientmallathoriefixiste:desformations
gologiquestoutfaitidentiquespouvaienttreobservessurdescontinentsaujourd'huisparspar
desmilliersdekilomtres;desrochesanciennes,dposetrshautelatitudepardescalottesglaciaires,
seretrouvaientaujourd'huidanslabandeintertropicale.
Commentexpliquercestrangesobservations?
31Deladrivedescontinentsd'AlfredWegener(1912).
UnesuccessiongologiqueprsenteenIndecentrale,s'talantsurlapriodede370Ma175Maet
prsentantunesuccessioncaractristique(facisglaciaire,charbons,dpotsdesel,rochesclastiques
rouges,basaltes,..)atretrouveenAfriqueduSud,enAustralie,enAmriqueduSudetplustarden
Antarctique.
Orcommentexpliquerquecettesuccesionsoitprsentesurdescontinentssparsactuellementde
plusieursmiliersdekilomtres?
Wegeners'appuyasurlestravauxdel'autrichienEduardSuessquiavaitsuggrerquelorsdudptde
cettesquencel'ensembledescontinentstaientrassemblsenunsupercontinentleGondwanaetque
lespartiesmanquantes(expliquantl'loignementactuelledescontinents)s'taientenfoncesdansles
ocans.
Wegenerallaplusloinenexpliquantquelacroutecontinentaledeplusfaibledensitquelacroute
oceanique(2,9)nepouvaitpass'treenfoncedanscelleci.
Aprsledptdela"squencegondwanienne"lescontinentsontdrivsversleurpositionactuelle.
C'estainsiqu'estneladrivedescontinents.
PourcelaWegeners'appuyasur3typesd'observations:
Lacomplmentaritdutracdesctesorientaled'Afriqueetorientaled'AmriqueduSudainsi
queladispositiondesensemblesderochesd'gessuperieursouinferieurs2000Ma
Larpartitiondecertainesfaunesetflores.LesfossilesdeMesosaurusnesontconnusquedans
despartiessuddel'AmriqueduSudetdel'Afrique.Cetterpartitiongographiquesecomprendmieux
sil'onadmetquecesdeuxcontinentstaientreuniscettepoque.
Situationactuelledescontinentsetrpartitionsdes
fossilesdereptilesetdevgtaux
LasolutiondeWegener
Larpartitiondessquencesglaciairesd'gepermocarbonifre(360245MA).Cellesciont
tidentifiessurlescinqcontinentsissusdelafragmentationduGondwana.
Aujourd'hui,enInde,ellessesituentsousleTropiqueduCancer;enAmriqueduSud,sousletropique
duCapricorne;etenAfrique,entreletropiqueduCapricorneetl'quateur.
SelonWegener,lapartiesuprieureduglobeestformed'unecouchecontinue,SIMA(Silice+
magnsium),quiconstituait,entreautres,lacroteocanique.LacrotecontinentaleouSIAL(Silice+
Aluminium)drivaitouglissaitsurleSIMA.
32AladrivedesplaqueslithosphriquesdeHarryHess(1962)
Durantlasecondeguerremondiale,l'importancedeladtectiondessousmarinsabeaucoupfait
progressernotreconnaissancedesfondsocaniques.Enparticulier,onadcouvertunreliefaccentu,
avecdevritableschainesdemontagnessousmarines,lesdorsalesocaniques,etdeprofondes
dpressions,lesfossesocaniques.
Recoupantd'autresobservationssurl'existencedecellulesdeconvectiondanslemanteau,HarryHess
runitdansuneseulehypothsetroistypesd'informationsapparemmentdisparates:
L'existenceauniveaudesgrandesfossesocaniquesbordantlesarcsinsulairesd'une
importanteanomaliengativedepesanteurqu'ilinterprtecommelamanifestationdelabranche
descendanted'uncourantdeconvection.
Lefaitquelesdragagesocaniquesn'aientjamaisremontderochesoudesdimentsantrieurs
auMsozoque(ancienneairesecondaire25565Ma)
L'existencedesdorsalesmedioocaniquesqu'ilinterprtecommelamanifestationd'uncourant
ascendant,remontantdumatrielmantellique.
SelonHessilyauraitdoncremontdematrielprofondchaudvenantformerlalithosphreocanique
auniveaudesdorsales.Commelasuperficieduglobeterrestreresteconstante,unequantitde
lithosphreocaniquegalecelleproduiteauxdorsalesdoitdisparatre.Leplancherocaniquese
rpanddonclatralementcommeuntapisroulantjusqu'auxfossesocaniquesoils'enfoncedansle
manteau,constituantlaportiondescendantedescellulesdeconvection.
Pourlapremirefois,nousvoyonsapparatreladualitd'unelithosphrecontinentaleprenneoppose
unelithosphreocaniqueenperptuellerenouvellement.
Bienquecettethoriepermetted'abordersousunanglenouveaulagologieglobale,ellenedclencha
passonpoqueungrandenthousiasmedanslemondegologique.
Denouvellespreuvesenfaveurdecettethorievontdevoiralorstreapportes
4LespreuvesdelaThoriedelatectoniquesdesplaquesparVineetMatthews(1963)
41Lemagntismefossileetladatationdessdimentsocaniquesviennentconfirmer
l'expansiondesfondsocaniques
ADfinitionetcaractristiquesduchampmagntiqueterrestre.
Entoutpointduglobe,danslairousousterre,uneaiguilleaimantesorienteselonunedirectionbien
dfinie:ilexistedoncunchampmagntiqueterrestre.
Sadirectionestlongitudinale,cestdireparallleauxlongitudes,ceslignesimmatriellesquirelientle
pleNordauplesud.
LaTerresecomportecommeunaimantgigantesque
Danslanature,lechampmagntiqueterrestrepeuttreassimilceluiproduitparunbarreauaimant
gantplacaucentredelaTerreet,prsentantdeuxplesmagntiques.Onappellediplelaxedece
barreau.
DanslecasdelaTerre,ledipleformeunanglede11aveclaxederotationdelaTerre:lesples
magntiquesnesontdoncpassuperpossauxplesgographiques,qui,eux,correspondentlaxede
rotationdelaTerre.(Coordonnesduplenordmagntique:75N101W;coordonnesduplesud
magntique:67s143E.
Enconsquenceuneboussolenindiquepaslenordgographiquemaislenordmagntique.
Certainsanimaux,enparticulierlesoiseauxmigrateursontdesrcepteurscontenantdelamagntite(oxydedefercomplexe
Fe3O4)quiagitcommeuncorpsmagntiqueetleurpermetdesorienteretderetrouverainsileurairedevie.
LintensitdecechampestexprimeenTeslaousonsousmultiplelenannotesla(nT=109T).
CechampestpositifdanslhmisphreNordoleslignesdechamprentrentdanslaTerre,ilestngatif
danslhmisphreSudoleslignesdechampensortent.
LavaleurmoyenneactuelleenFrance:46000nTesla.
Lhypothseactuellesurlorigineduchampmagntiqueestlasuivante:
Lenoyauexterne,liquidemtalliqueseraitlesigeactueldecourantshydrodynamiquesengendrantdes
courantslectriquesprovoquantleurtourunchampmagntique.
BLemagntismermanentdesroches
Certainesrochescontiennentdesminrauxferromagnsiensquisaimantentdansunchampmagntiqueet
enconservelammoire.
Silsagitderochesmagmatiques,laimantationsestfaitelorsdurefroidissementaudessousdune
tempraturenommepointdeCurie(500700selonlesminraux),nettementinfrieurelatemprature
defusiondelaroche(900100C).
Leplancherocaniqueestformdebasaltequisaimanteaumomentdeleurformationetconservent
ainsilammoireduchampmagntiqueterrestredumomentdeleurmiseenplace
Lesminrauxontfossilistouslescaractresduchampmagntique:intensit,dclinaisonetinclinaison
Depuisledbutdusicle,onsaitquelechampmagntiquesinversedesintervallesrguliers
Ondfinit:
despoquesnormales:priodependantlaquellelesensduchampestidentiqueausensactuel
(uneboussoleindiquelenord)
despoquesinverses:priodependantlaquellelesensduchampmagntiqueestcontraireau
sensactuel(uneboussoleindiqueraitlesudcommeilya1Ma)
UnechellemagntostratigraphiqueattablieallantduJurassiquelactuel.Elleavaleurmondiale
Alintrieurdespoques,leschangementstrscourtssontappelsvnements,onleurdonnelenom
dunergion.
Lenregistrementencontinudecechamprvledesanomaliesparrapportauchampactuel.
Ondfinitalors:
Desanomaliespositives:champrelsuprieurauchampthorique(ennoir)
Uneanomaliepositivesignifiequelebasalteafossilisunchampdemmesensquelechamp
actueldonclaimantationrmanentesajouteauchampactuel
Desanomaliesngatives:champrelinfrieurauchampthorique(enblanc)
Uneanomaliengativesignifiequelebasalteafossilisunchampmagntiquedesensinversede
celuiduchampactueldonclaimantationrmanentesesoustraitauchampactuel.
Lesrsultatssontcartographis;cenestpaslechampquiestcartographimaislesanomalies
CLesgesdessdimentsocaniquesconfirmentlerenouvellementdesfondsocaniques
Ladatationdessdimentsdepartetd'autresdesdorsalesocaniquesl'aidedesmthodesde
dsintgrationradioactivemontrequeplusons'loignedeladorsalepluslessdimentsdposssurle
plancherocaniquesontanciens.
Parconsquent,tantdonnqueledptsdimentaireestcontemporaindelamiseenplacedesroches
duplancherocanique,celaimpliquequeplusons'loignedeladorsalepluslerochesduplanchersont
ges.Onretrouvelasymtrieconstateauniveaudesanomaliesmagntiques.
Connaissantl'gedelacroteocanique,ilestpossiblededduiremavitessedel'expansionocanique.
Parexemplepourl'ocanAtlantique:
ducotAfricain:distancedorsalecrotedatede150Ma=1600Km;lavitessededivergence
cotAfriqueestdoncdev=1,06cm.an1.
ducotAmricain:distancedorsalecrotedatede150Ma=1785Km;lavitessede
l'expansioncotAmriqueestdev=1,19cm.an1.
Ladivergencetotaleestdoncde2,25cm.an1.C'estdirequechaquemilliond'annel'Afriqueet
l'Amriques'loignede22,5Km.
Lavitessed'expansiondesfondsocaniquesmondiauxpeuttrecalculsdelammemanire.Les
vitessesdedivergences(d'expansion)varientaulongd'unemmedorsaleocaniqueetsurtoutd'un
ocanl'autre.Parexemplel'expansiondeladorsalepacifiquepeutlocalementatteindre20cm.an1
alorsquelavitessed'expansiondansl'ocanatlantiqueestbeaucoupplusfaible(entre1,5et2,5cm.an1)
L'absencedelithosphreocaniqued'geinfrieure180Maimpliqueunedisparitiondecelleciau
niveaudezonedesubduction.
42Lespointschaudspermettentdecalculerlavitessedeladrivedesplaques
lithosphriques
Wilsonen1963,puisMorganen1971seposeleproblmed'unrfrentielpourmesurerle
dplacementdesplaqueslithosphriques.
Pourdcrirelemouvementabsolusdesplaquesonutiliselerfrentieldespointschauds(vucommeun
reprefixelilaTerre).
Leprincipereposesurl'existenced'alignementsvolcaniqueocaniquesconsidrscommelatrace
laisselasurfacedelalithosphremobilepardespanachesdemanteauchaudd'origineprofondeet
fixedansunrepreliauglobe.
Aintervallerguliercespanachespercentlalithosphreocaniquelaissantcesalignements
caractristiquesdevolcans.
Schmatisationd'unpointchaud
Connaissantl'gedeslavesdelachainedesvolcansparlesmmesmthodesradiochronologiqueque
prcdemment,ilestpossiblededterminerl'orientationetlavitessededplacementdesplaquesau
dessusdespointschauds.
PrenonsparexempledelaportiondechainevolcaniqueHawaMidway.Cettechaineenpartiesous
marine,orienteESEWNW,mesureenviron4200Kmdelongueur.LevolcanismeHawaestactuel,
alorsqu'ilestgde27,4MaMidway.Laplaquepacifiques'estdoncdplacedeL'ENE(EstNordEst)
versl'WSW(OuestSudOuest)unevitessedev=9,7cm.an1.
Sionappliquesemmeraisonnementl'alignementvolcaniquedesmontsdel'Empereur,unpeuplus
aunordmaistoujoursliaummepointchaud,onconstateundplacementduSSEversleNNWune
vitessedev=10,25cm.an1.
Onendduitquelavitessededivergenceocaniquevarielgrementaucoursdutempsetquela
directiond'expansionestsujettedebrusqueschangement.
Cesdplacementsdesplaqueslithosphriquesimpliquentdesmouvementsrelatifsdesplaqueslesunes
parrapportauxautres.
5Lesmouvementsrelatifsdesplaqueslithosphriques
Lesplaquessedplacentlesunesparrapportauxautresetchangentsanscessedesuperficie.Leurs
mouvementsetleursmodificationsdpendentdesphnomnesintervenantleurslimites.
51Desmouvementsauxfrontiresdesplaques
3typesdemouvementspeuventtreobservsauxfrontiresdesplaqueslithosphriques:
desmouvementsdedivergence
desmouvementsdeconvergence
desmouvementsdecoulissage
511lesdorsales,deszonesdedivergences
Ladivergencealieuauniveaudesdorsalesocaniquesquisontdesreliefscaractrissparuneactivit
magmatique.Elleestmatrialiseparl'cartementensensopposdedeuxpointssituschacunsurune
plaque.
512Desfrontiresconvergentes
Laconvergencealieudansleszonesdesubduction(LOLOouLOLC)etleschainesdecollision(LCLC);
elleestmatrialiseparlerapprochementdedeuxpointssituschacunsuruneplaque,ellecompenseau
dformationprs,lacrationdelithosphredansleszonesdedivergence.
513Lesfaillestransformantes:deszonesdecoulissage
Certaineszonesduglobesontenmouvementsbienqu'ellesnesoientnideszonesdedivergence,nides
zonesdeconvergences.Lesmouvementsdesplaquesleurniveausetraduisentpardescoulissages
horizontauxraliseauniveaudefailles.Lesdeuxlaquessedplacentensensinversedepartetd'autre
decesfaillesqualifiesdetransformantes.
52LesapportsdusystmeGPSdanslacinmatiquedesplaqueslithosphriques
Lacinmatiquecorrespondl'tudedumouvementdesplaquesindividuellementetlesunesparrapport
auxautres.
LesystmeduGPS(GlobalPositionningSystem)reposesurdesmesuresfaitesparsatellite.
Unsatelliteenvoieunsignalunebotederceptionsitueausol.Lavitessedul'ondemisetant
connue,letempsdeparcoursdusatellitelabaliseetdelabaliseausatellitepermetdecalculerla
distancesparantlesatellitedelabalise.
Desmesureseffectuerdesintervallesdetempsdiffrentspermetdesavoir,silabaliseausols'est
dplace.Onpeutainsicalculersavitessededplacementainsiqueladirectiondesondplacement.
Pourquelamesuresoitefficacelamesuredoittreeffectuepar4satellitesdiffrents.
LecumuldesdonnesGPSsurplusieursannespermetderaliserlacaredelacinmatiqueglobaledes
plaqueslithosphriquesetnotammentdudplacementrelatifsdesplaqueslesunesparrapportaux
autres.
Conclusion:
Desobservations,essentiellementralisesdanslesocans,etdontledbutaplusd'unsicle,
ontpermisd'laborerlathoriedelatectoniquedesplaquesselonlaquellelalithosphreest
dcoupeenplaquesanimesdemouvementsrelatifsdedivergence,convergenceetcoulissage.
Ellessebasentsurlaformedescontinents,lafauneetlaflorefossiles,desformationsgologiques
continentales,lessdimentsocaniquesetlesanomaliesmagntiquesdesfondsocaniques.Ces
informationssontrelayesactuellementparlatechniquemoderneduGPS.
Complterleschmabilansuivantl'aidedesconnaissancesdecechapitre